Działalność społeczno kulturalna jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich

3 Stanisław Cieślak SJ Działalność społeczno kulturalna jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich 1856 1914 Wydawnictwo WAM Akademia ignatianum Kraków 2013

9 Przedmowa We współczesnej historiografii polskiej, zwłaszcza po 1989 roku, panuje opinia, że jezuici odegrali w dziejach Rzeczypospolitej znaczącą rolę na polu religijnym, społecznym i kulturalnym. O ich zasługach oraz wzrastającym w ostatnich latach zainteresowaniu Towarzystwem Jezusowym świadczą publikacje wydane bez ingerencji cenzury komunistycznej w ostatnich dwudziestu kilku latach. Już po przełomie w 1989 roku, zapoczątkowanym przez Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność, ukazała się pod redakcją ks. Ludwika Grzebienia SJ i ks. Stanisława Obirka SJ książka pt. Jezuici a kultura polska. Publikacja zawiera materiały sympozjum, które odbyło się w Krakowie w dniach 15 17 lutego 1991 roku z okazji jubileuszu 500 lecia urodzin św. Ignacego Loyoli (1491 1991) i 450 lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540 1990). Przyjęta z uznaniem przez środowisko naukowe, była jednym z pierwszych po 1989 roku zwiastunów obiektywnego, a więc wolnego od ideologicznych założeń i ograniczeń doktryny marksistowskiej, podejścia do dziejów Towarzystwa Jezusowego (jezuici przybyli na tereny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1564 roku na zaproszenie biskupa Stanisława Hozjusza i rozwinęli na przestrzeni kilku wieków szeroką działalność, m.in. na polu szkolnictwa i misji ludowych). W 2004 roku ujrzała światło obszerna praca zbiorowa pod redakcją prof. Ireny Stasiewicz Jasiukowej pt. Wkład jezuitów do nauki i kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami (Kraków Warszawa 2004, 758 ss.). Publikacja powstała jako owoc współpracy naukowców

10 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich z Komitetu Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie oraz Wyższej Szkoły Filozoficzno Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie (obecnie Akademia Ignatianum). Praca nie objęła wszystkich obszarów działalności jezuitów na ziemiach Rzeczypospolitej, mimo to daje wyobrażenie o różnorodnym wkładzie jezuitów do skarbca kultury narodowej. Po lekturze książki odnosi się wrażenie, że nie było takiej dziedziny kultury i nauki w Rzeczypospolitej, zwłaszcza do 1773 roku, czyli do kasaty Towarzystwa Jezusowego, w której jezuici nie zaznaczyliby w sposób twórczy swojej obecności 1. Po wspomnianym przełomie w 1989 roku, regularnie ukazują się publikacje przedstawiające poszczególne aspekty działalności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach Rzeczypospolitej. Mimo tego, temat podjęty w niniejszej pracy jest nie tylko interesujący, ale także słabo zbadany. Prawdę tę uzmysławia przygotowana i wydana przez ks. Ludwika Grzebienia SJ bibliografia, obejmującą najważniejsze publikacje, jakie ukazały się od XIX wieku do końca 2008 roku pt. Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce (t. 1 2, Kraków 2009). Dzieło ks. Grzebienia dotyczy ziem polskich dawnej Rzeczypospolitej, a więc terytorialnie uwzględnia nie tylko obecne granice Polski, ale także Litwę, Łotwę, Białoruś i Ukrainę. Bibliografia obejmuje najważniejsze publikacje naukowe, jakie ukazały się od XIX wieku do końca 2008 roku, chociaż podano niekiedy również wydawnictwa starsze. Zasadniczo nie uwzględniono w bibliografii olbrzymiej ilości publikacji popularnych, jakie wyszły w Polsce na temat Towarzystwa Jezusowego. Ks. Grzebień doszedł do wniosku, że z podanej tu bibliografii wyłania się obraz wszechstronnej działalności zakonu i jego znaczącego wkładu w duchowy, kulturalny i materialny rozwój Środkowo Wschodniej Europy. Równocześnie ukazuje ona, jak wiele problemów nie zostało jeszcze opracowanych i czeka ciągle na ich podjęcie 2. Praca niniejsza stawia sobie za cel przedstawienie działalności społeczno kulturalnej jezuitów w stowarzyszeniach katolickich w latach 1 S. Cieślak, Wkład jezuitów do nauki i kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami, pod red. I. Stasiewicz Jasiukowej, Komitet Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk Wyższa Szkoła Filozoficzno Pedagogiczna Ignatianum Wydawnictwo WAM, Kraków Warszawa 2004, Horyzonty Wychowania 4 (2005), nr 7, s. 295 301. 2 L. Grzebień, Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce, t. 1, Kraków 2009, s. 18; Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564 1996, oprac. L. Grzebień przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 1996, s. V (dalej cytuję jako: Encyklopedia wiedzy o jezuitach).

Przedmowa 11 1856 1914, pod zaborem austriackim na terenie Galicji. Działalność ta jest omówiona na tle ogólnym dziejów Kościoła w zaborze austriackim. Nie brak w pracy odniesień do różnych form zaangażowania jezuitów galicyjskich na obszarze zaboru pruskiego i rosyjskiego. Zebrane materiały źródłowe oraz literaturę pomocniczą poddano analizie stosowanej w naukach historycznych. Chociaż co roku wychodzi coraz więcej publikacji omawiających różne aspekty działalności Towarzystwa Jezusowego na rozległych ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, przecież z oczywistych względów nie są one w stanie ukazać w sposób wyczerpujący bogatej i różnorodnej działalności jezuitów. Niniejsza rozprawa pragnie przedstawić społeczno kulturalną działalność jezuitów galicyjskich na przykładzie stowarzyszeń katolickich. Przypomnijmy tutaj najważniejsze wydarzenia dla Prowincji Galicyjskiej Towarzystwa Jezusowego w latach 1856 1914. W 1820 roku jezuici białoruscy zostali wydaleni z cesarstwa rosyjskiego. Wielu z nich, dzięki pozwoleniu cesarza Franciszka I, osiadło w Galicji, która należała do Austrii 3. Po wielu trudnościach, za pozwoleniem władz austriackich, jezuici utworzyli w Galicji dwa konwikty szlacheckie: 25 listopada 1821 roku w Tarnopolu, a 27 października 1842 roku przy kościele św. Mikołaja, w dawnym klasztorze po trynitarzach we Lwowie 4. Konwikty przetrwały do rozproszenia zakonu, spowodowanego dekretem cesarza Ferdynanda I z 7 maja 1848 roku. 17 czerwca 1856 roku minister kultu wydał reskrypt, który pozwalał jezuitom 15 września tegoż roku na ponowne otwarcie konwiktu szlacheckiego w Tarnopolu, początkowo o charakterze czysto prywatnym. Dopiero od 1857 roku konwikt tarnopolski figuruje w katalogach zakonu. Rektorem konwiktu tarnopolskiego był wówczas ks. Franciszek Kautny SJ 5. Na początku przeważali 3 De antiquis nominibus ac limitibus Provinciae Galicianae S.I., Nasze Wiadomości 3 (1910 1912), s. 455 456; J. Sas, Dawniejsze nazwy i zmiany terytorialne Prowincyi Galicyjskiej, Nasze Wiadomości 3 (1910 1912), s. 457 468. 4 W. Chotkowski, Powrót i powtórne zniesienie jezuitów w Galicyi 1820 1848, Warszawa 1904, s. 101; L. Grzebień, Konwikt szlachecki we Lwowie 1842 1848, [w:] Jezuicka ars educandi, Kraków 1995, s. 95 115; B. Kumor, Powrót jezuitów do Galicji, [w:] Sprawozdanie z obchodu uroczystości 150 lat pobytu i działalności Ojców Jezuitów w Nowym Sączu (1832 1982), Nowy Sącz 1982 [druk 1984], s. 81 91. 5 Kautny Franciszek (1810 1885), podczas rozproszenia jezuitów w Galicji pracował w duszpasterstwie w Pieniakach (1848 1850), następnie urządzał małe Seminarium Diecezjalne w Mariaschein w Tyrolu i był jego pierwszym rektorem. Po powrocie do Galicji rektor w Tarnopolu (1856 1861), profesor retoryki i prefekt studiów w Starej Wsi (1861 1870), prefekt studiów i profesor filozofii w Tarnopolu (1870 1871), prowincjał

12 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich w nim uczniowie z Galicji Wschodniej, później przybywało coraz więcej uczniów z zaboru rosyjskiego, a także z Księstwa Poznańskiego i Prus. W 1872 i 1877 roku z powodu wzrastającej liczby uczniów gmach konwiktu tarnopolskiego został powiększony 6. Dzięki autonomii galicyjskiej jezuici dążyli do stałego rozszerzania pól działalności, które obejmowały nie tylko posługę duszpasterską i pracę na polu szkolnictwa, ale także zakładanie i prowadzenie stowarzyszeń katolickich. Zakres chronologiczny niniejszej rozprawy zbiega się z reskryptem ministra kultu monarchii austriackiej z 17 czerwca 1856 roku (terminus a quo) oraz rokiem 1914, czyli wybuchem I wojny światowej, która po 123 latach niewoli przyniosła Polakom upragnioną niepodległość (terminus ad quem). Mamy nadzieję, że rozprawa stanie się przyczynkiem do dalszych badań nad działalnością jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich. Problematykę instytucji bractw religijnych omawia m.in. Jerzy Flaga, ale jego opracowania dotyczą XVII i XVIII wieku 7. Zagadnienie to jest traktowane raczej marginalnie w istniejących publikacjach dotyczących dziejów Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej. Najczęściej pojawiają się w nich Sodalicje Mariańskie, omawiane zazwyczaj do kasaty Towarzystwa Jezusowego w 1773 roku. Zagadnienie, które podejmuje niniejsza rozprawa, można uznać za zaniedbany temat badawczy w historiografii rodzimej. galicyjski (6 VII 1871 11 XI 1877), prefekt studiów w Tarnopolu (1877 1880), konsultor prowincji (1880 1882), prefekt studiów w Starej Wsi (1883 1885). Autor Propedeutyki filozoficznej (Kraków 1871) i podręcznika retoryki Summa institutionum ad eloquentiam in libros tres disposita (Alosti 1876). Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 274; W.M. Baudiss, Wspomnienia z Tarnopolskiego Konwiktu. Referat pedagogiczny odczytany na konferencji profesorskiej w Chyrowie w styczniu 1912, Nasze Wiadomości 3 (1910 1912), s. 495; S. Załęski, Jezuici w Polsce. W skróceniu, Kraków 1908, s. 292; Tenże, Jezuici w Polsce, t. V/2, Kraków 1906, s. 1178. 6 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V/2, s. 654 655, 726 736, 917 925. 7 Zob. J. Flaga, Z problematyki jezuickich bractw i sodalicji w XVIII wieku, [w:] Państwo Kościół Niepodległość, pod red. J. Skarbka i J. Ziółka, Lublin 1986, s. 171 187; J. Flaga, Bractwa religijne w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Lublin 2004. Por. J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s. 224 280; S. Litak, Jezuici na tle innych zakonów męskich w Polsce w XVI XVIII wieku, [w:] Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500 lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491 1991) i 450 lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540 1990), Kraków, 15 17 lutego 1991 r., pod red. ks. L. Grzebienia SJ i ks. S. Obirka SJ, Kraków 1993, s. 185 198.

Przedmowa 13 W rozprawie wykorzystano materiały rękopiśmienne oraz publikacje o charakterze naukowym i popularnonaukowym. Wspomnijmy tu tylko niektóre z nich. Ciągle aktualne, mimo swoich ograniczeń, zwłaszcza dla interesującego nas okresu działalności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach Rzeczypospolitej, pozostaje dzieło Stanisława Załęskiego SJ Jezuici w Polsce (Lwów Kraków 1900 1906). Publikacja ukazuje różnorodne aspekty działalności jezuitów, z punktu widzenia naszej pracy szczególnie cenna jest część druga t. V, która przedstawia dzieje zakonu w Polsce porozbiorowej (1820 1905) 8. Ks. Załęski pisał wiele rozdziałów tego tomu jako naoczny świadek wydarzeń zachodzących w Prowincji Galicyjskiej przez pół wieku. Prócz tego korzystał z materiałów źródłowych z archiwum Prowincji oraz wiadomości uzyskanych z pierwszej ręki od współbraci zakonnych. Za jego czasów żyli jeszcze niektórzy jezuici, którzy wstąpili do zakonu w okresie białoruskim (1773 1820) i byli żywą tradycją zakonu oraz pomostem między jego historią sprzed kasaty i po kasacie. Z okazji jubileuszu 100 lecia istnienia krakowskiego Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy, a zarazem setnej rocznicy powstania czasopisma Posłaniec Serca Jezusowego, ukazała się w 1972 roku okolicznościowa księga pamiątkowa pt. Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy. Historia, opracowania, bibliografia (Kraków 1972). Księga jest rezultatem pracy zbiorowej pod redakcją Zofii Wilkosz i ks. Ludwika Grzebienia SJ. Publikacja zawiera opis dziejów Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy w Krakowie, jego działalność, dorobek i osiągnięcia jezuitów galicyjskich na polu pisarskim i wydawniczym oraz podejmuje wątki społeczno kulturalnego zaangażowania jezuitów w interesującym nas okresie 1856 1914. Szeroką panoramę zaangażowania jezuitów przedstawia Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564 1995 (Kraków 1996), którą opracował ks. Grzebień przy współpracy zespołu jezuitów. Podstawę do przygotowania Encyklopedii stanowiły zbiory Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie przy ul. Mały Rynek 8 oraz materiały zgromadzone do planowanej encyklopedii o jezuitach przez ks. Jana Poplatka SJ (1903 1955). Archiwum krakowskie posiada bogaty zasób fotokopii i mikrofilmów źródeł dotyczących jezuitów, zebranych z archiwów europejskich przez 8 Liber saecularis historiae Societatis Jesu, Romae 1914, s. 449.

14 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich historyków zakonu tej miary, co Stanisław Bednarski SJ (1896 1942), Jan Poplatek SJ i Bronisław Natoński SJ (1914 1989). Encyklopedia stanowi podręczne kompendium wiedzy o Towarzystwie Jezusowym w Polsce; poszczególne hasła zawierają wybór najważniejszej dotychczasowej bibliografii zakonu. W rozprawie wykorzystano również materiały źródłowe z Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego. Trzeba podkreślić, że w przeciwieństwie do pierwszego okresu działalności jezuitów na ziemiach Rzeczypospolitej, tzn. do 1773 roku, z którego wiele materiałów źródłowych uległo rozproszeniu lub bezpowrotnemu zniszczeniu, interesujący nas okres (lata 1856 1914) obfituje w bogaty zbiór materiałów źródłowych różnorakiej natury: korespondencja, historie i diariusze placówek jezuickich (kolegia, rezydencje, domy rekolekcyjne, stacje misyjne), wspomnienia osobiste, nekrologi i wspomnienia pośmiertne, katalogi zakonne, wycinki prasowe itd. Archiwum krakowskie gromadzi także katalogi osobowe Towarzystwa Jezusowego oraz posiada wiele rzadkich druków z drugiej połowy XIX i początków XX wieku, m.in. ustawy i sprawozdania stowarzyszeń i bractw religijnych zakładanych przez jezuitów oraz publikacje jezuickiego Wydawnictwa Apostolstwa Modlitwy w Krakowie. Wiele cennych materiałów źródłowych zawiera jezuickie czasopismo Nasze Wiadomości, które wychodziło od 1904 roku jako manuskrypt tylko na użytek wewnętrzny jezuitów galicyjskich (ad usum nostrorum tantum). Pismo zawiera m.in. dokumenty zakonne, nekrologi, relacje i statystyki misji ludowych i rekolekcji, wspomnienia itd. Podobne materiały źródłowe można spotkać w innych czasopismach z lat 1856 1914, albo ukazujących się już po uzyskaniu niepodległości przez Rzeczpospolitą w 1918 roku jak: Intencje Apostolstwa Serca Jezusowego czyli Apostolstwo modlitwy. Związek katolicki dla tryumfu Kościoła i dusz zbawienia (później Posłaniec Serca Jezusowego ), Przegląd Powszechny, Sodalis Marianus, Przyjaciel Sług, Przegląd działalności Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej, Związkowiec. W czasopismach tych wydawanych w większości przez jezuitów pracujących w Wydawnictwie Apostolstwa Modlitwy w Krakowie natrafiamy na artykuły ukazujące powstanie i rozwój poszczególnych stowarzyszeń katolickich oraz sprawozdania z ich działalności. Z tego względu czasopisma te stanowią pierwszorzędny i cenny zbiór materiałów źródłowych. W rozprawie wykorzystano obfitą literaturę pomocniczą: publikacje książkowe i artykuły z czasopism zakonnych i innych, omawiające lub poruszające różne aspekty szerokiej i różnorodnej działalności jezuitów

Przedmowa 15 galicyjskich. Korzystano również z różnego rodzaju informatorów, słowników, encyklopedii i zbiorów biogramów zawartych we wspomnieniach zmarłych jezuitów. Wiele publikacji książkowych i broszur z XIX i początków XX wieku, zwłaszcza autorstwa jezuitów, zgromadzonych jest w Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego oraz w Bibliotece Naukowej Księży Jezuitów przy ul. Kopernika 26 w Krakowie. Działalność jezuitów w omawianym okresie jest bogata, prowadzona na wielu polach oraz dobrze udokumentowana, świadczą o tym chociażby wspomniane wyżej zbiory Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego. Z szerokiego spektrum działalności jezuitów wybrano działalność społeczno kulturalną jezuitów galicyjskich w stowarzyszeniach katolickich pod zaborem austriackim na terenie Galicji. Praktycznie każdy z omawianych rozdziałów pracy mógłby zostać rozbudowany do rozmiarów obszernej i osobnej monografii. Z tego powodu starano się ograniczyć zakres rozprawy do zwięzłej syntezy. W rozprawie przyjęto konstrukcję rzeczową. Praca składa się z pięciu rozdziałów poprzedzonych przedmową. W rozdziale pierwszym opisano sytuację społeczną religijną Galicji i Kościoła oraz stan Prowincji Galicyjskiej Towarzystwa Jezusowego w XIX wieku i na początku XX wieku. W rozdziale drugim przedstawiono stowarzyszenia katolickie: Bractwo Wstrzemięźliwości (Trzeźwości), Apostolstwo Modlitwy, Bractwo Dobrej Śmierci i Bractwo Matek Chrześcijańskich. Z Apostolstwa Modlitwy, które posiada wychodzący od 1872 roku pod dzień dzisiejszy swój organ Posłaniec Serca Jezusowego, wywodzi się najstarsze wydawnictwo katolickie na ziemiach polskich Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy w Krakowie (obecnie WAM). W rozdziale trzecim omówiono stowarzyszenia katolicko społeczne Sodalicje Mariańskie. Na początku XIX wieku, po wypędzeniu z cesarstwa rosyjskiego i osiedleniu się w Galicji, jezuici założyli Sodalicje Mariańskie najpierw w swoich szkołach, a następnie pod koniec XIX wieku powołali do życia Sodalicje Mariańskie dla różnych stanów i zawodów przy swoich placówkach zakonnych oraz w wielu parafiach diecezjalnych Galicji. Jako moderatorzy Sodalicji Mariańskich jezuici posiadali znaczne uprawnienia i nadawali kierunek ich działalności. W rozdziale czwartym ukazano działalność nieistniejącego już Stowarzyszenia św. Zyty, do którego należały kobiety służące po domach.

16 Działalność społeczno-kulturalna jezuitów galicyjskich Początki Stowarzyszenia sięgają 1884 roku i związane są z posługą ks. Kazimierz Riedla SJ, który gromadził przy kościele św. Barbary w Krakowie służące. Ks. Riedl dawał im za przykład do naśladowania postać św. Zyty z Lukki (1218 1278), organizował dla nich nabożeństwa, nauki i osobne rekolekcje. Podobne Stowarzyszenia św. Zyty powstały potem w innych miastach Galicji i prowadziły szeroką działalność społeczno kulturalną. Rozdział piąty prezentuje zaangażowanie jezuitów w pracę społeczną wśród zaniedbanej i ubogiej młodzieży przemysłowej i rękodzielniczej, którą prowadzili w Polskim Związku Katolickich Uczniów Rękodzielniczych pw. św. Stanisława Kostki w Krakowie, znanym z późniejszej nazwy: Związek Młodzieży Przemysłowo Rękodzielniczej. Złoty okres działalności krakowskiego Związku związany jest z charyzmatyczną postacią opiekuna i wychowawczy młodzieży ks. Mieczysławem Kuznowiczem SJ (1874 1945). Podobne związki dla młodzieży i robotników powstały w innych miastach Galicji, czerpiąc wzór i inspirację z krakowskiego Związku Młodzieży Przemysłowo Rękodzielniczej. W pracy pominięto szereg obszarów działalności społeczno kulturalnej jezuitów, m.in. na polu misji ludowych i rekolekcji, duszpasterstwa we Wschodniej Galicji i na Śląsku, pracy wśród robotników sezonowych w różnych krajach Europy, duszpasterstwa wśród emigracji, czy też zaangażowania na misjach w Afryce, Azji, Australii i Ameryce. Nie przedstawiono także działalności jezuitów galicyjskich w reformie zakonu bazylianów (1882 1904). Bogata działalność wydawnicza jezuitów, związana przede wszystkim z istniejącym od 1872 roku Wydawnictwem Apostolstwa Modlitwy w Krakowie, została ograniczona do potrzeb problematyki niniejszej pracy. Publikacja zawiera bibliografię, w której podano tytuły wykorzystanych czasopism, bez wyszczególniania poszczególnych artykułów i ich autorów. Została opatrzona indeksem osobowym. Pragnę wyrazić szczerą wdzięczność tym wszystkim, którzy swoimi życzliwymi i kompetentnymi radami i uwagami przyczynili się do powstania niniejsze rozprawy. W szczególności słowa wdzięczności kieruję do ks. prof. dr. hab. Ludwika Grzebienia SJ, który od blisko 60 lat niestrudzenie bada dzieje jezuitów na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.