Cecylia Leśniewska Przestrzenne zróżnicowanie w zakresie dostępności do infrastruktury społecznej i handlu na przykładzie mieszkańców gminy Ustka Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie zróżnicowania w zakresie wyposażenia mieszkańców gminy wiejskiej Ustka w podstawowe placówki i urządzenia infrastruktury usługowej w latach 1988 2000. Infrastruktura najczęściej definiowana jest jako zespół urządzeń i instytucji tworzących podstawy funkcjonowania gospodarki na danym terenie. Zasoby infrastruktury są jednym z najważniejszych czynników rozwoju lokalnego, stanowią ponadto bazę organizacji życia społecznego w mikroskali. W przeprowadzonych badaniach do sfery usług zaliczono urządzenia i obiekty: oświaty, nauki, kultury, ochrony zdrowia, turystyki i wypoczynku, handlu detalicznego. Przeprowadzone badania wskazują, że poziom zagospodarowania wsi w podstawowe urządzenia infrastruktury społecznej i bytowej ma ścisły związek z ich ogólnym stanem rozwoju społeczno gospodarczego. Analiza geograficzna rozmieszczenia placówek usługowych na obszarach wiejskich wskazuje na ich nierównomierne rozmieszczenie. Istnieją bowiem miejscowości o znacznej liczbie punktów usługowych (np. Objazda czy Zaleskie) oraz takie, w których występują one sporadycznie (np. Dębina czy Lędowo). Wiele obiektywnych trudności w organizacji instytucji infrastruktury na wsi stwarza istniejąca sieć osadnicza, którą cechuje dość wysoki stopień rozdrobnienia, mający podstawowe znaczenie dla lokalizacji urządzeń infrastrukturalnych. Wystarczy wskazać, że wsie liczące mniej niż 100 mieszkańców stanowiły w 2000 r. 5,6 % ogółu miejscowości; 11,1% miejscowości liczyło 100 199 osób; 61,0 % 200 499 osób; 16,7 % 500 999 osób oraz 5,6% ogółu miejscowości liczyło 1000 i więcej mieszkańców 1. Wskaźniki gęstości zaludnienia, wyrażone liczbą osób na 1 km 2 powierzchni również potwierdzają pogląd o nierównomiernie rozwiniętej sieci osadniczej. Średnia gęstość zaludnienia wynosi bowiem w gminie Ustka 34 osoby na 1 km 2, i waha się od 18 osób na 1 km 2 w Machowinku do 57 osób na 1 km 2 w Charnowie. Analizując rozmieszczenie urządzeń i instytucji infrastruktury na wsi można stwierdzić, że w jednostkach osadniczych o większej liczbie ludności rodzaje oferowanych usług są znacznie liczebniejsze i bardziej zróżnicowane (Objazda 1038 osób, Gąbino 607) 1 Dane uzyskano w Urzędzie Gminy Ustka.
390 Cecylia Leśniewska niż w jednostkach mniej zaludnionych (Dębina 99 osób, Niestkowo 151, Pęplino 158). Lokalizacja obiektów i urządzeń infrastruktury wywołuje określone skutki w rozwoju danej jednostki osadniczej. Inwestycje z zakresu rozwoju infrastruktury decydują bowiem o kierunku i tempie rozwoju, a także o przemianach w układzie ludnościowym i przestrzennym jednostek osadniczych. Warunkują one także przyszły wielofunkcyjny rozwój wsi. Koncentracja inwestycji infrastrukturalnych ma ponadto działanie przyciągające inne inwestycje i odwrotnie brak wyposażenia infrastrukturalnego ogranicza rozwój innych inwestycji. W badaniach tych, do infrastruktury społecznej, zaliczono instytucje i urządzenia przeznaczone do świadczenia usług dla ludności w takich dziedzinach, jak: oświata, kultura, zdrowie, wypoczynek. System szkolny powinien zapewniać optymalne szanse wykształcenia dla całej młodzieży niezależnie od jej miejsca zamieszkania, zamożności, przynależności do danej klasy czy warstwy społecznej. System szkolny jest bowiem czynnikiem dynamizującym rozwój gospodarki i społeczeństwa we wszystkich dziedzinach życia, tzn. wzrostu gospodarczego, socjalnego i kulturalnego. Zagrożenia związane z powiększaniem zróżnicowania szans edukacyjnych występują już w okresie przedszkolnym. Istotny spadek liczby dzieci korzystających z przedszkoli (z 89 w 1988 r. do 54 w 2000 r.), był przede wszystkim skutkiem nowych uwarunkowań ekonomicznych i społecznych. Za najważniejsze należy uznać: podwyższenie opłat za przedszkole, trudną sytuację ekonomiczną rodziców, jak również spadek liczby przychodzących na świat dzieci oraz zmniejszenie aktywności zawodowej kobiet (Kłodziński 1996, s. 83). Możliwość korzystania z usług przedszkolnych bardzo ściśle wiąże się z sytuacją finansową gmin i gospodarstw domowych oraz dostępem do odpowiednich placówek. Na terenie gminy Ustka znajduje się zaledwie 1 przedszkole (w Gąbinie), ponieważ w obecnych warunkach jest to wystarczające. Stan i struktura ludności powinny być jednym z głównych czynników warunkujących rozmieszczenie placówek edukacyjnych. W Polsce od kilku lat populacja jest względnie statyczna, a jej struktura zmierza w kierunku spadku udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym. Potwierdza to wskaźnik obciążenia ludnością w wieku przedprodukcyjnym, który uległ zmniejszeniu z 57,8 w 1988 r. do 44 w 2000 r. na 100 osób w wieku produkcyjnym. Jedną z przyczyn stagnacji jest obniżające się tempo urodzeń oraz wzrost przeciętnej długości trwania życia (Kołodziejczyk 2000, s. 14). Przy osłabionym tempie przyrostu naturalnego powoduje to spadek popytu na usługi oświatowe. Szanse na wzrost popytu na usługi edukacyjne są niewielkie, w warunkach obniżającego się tempa urodzeń oraz wzrostu przeciętnej długości trwania życia. W zakresie usług oświatowych obiektami najliczniej występującymi na obszarach wiejskich są szkoły podstawowe. Liczba tych placówek w całym badanym okresie nie uległa zasadniczej zmianie. W dalszym ciągu na terenie gminy Ustka znajduje się 7 szkół podstawowych, z tego 2 to filie (w Duninowie i Pęplinie) oraz nowoutworzone gimnazjum w Objeździe, do którego uczęszcza 101 uczniów. Wprawdzie liczba szkół w latach 1988 2000 nie uległa zmianie, to jednak zmniejszyła się liczba uczniów kształcących się w tych szkołach łącznie, z 828 w 1988 r. do 581 w 2000 r.
Przestrzenne zróżnicowanie w zakresie dostępności do infrastruktury społecznej... 391 Przyczyn spadku liczby uczniów w szkołach można upatrywać w dość niskim na terenie gminy Ustka przyroście naturalnym, który wynosi około 1,6% 0 na 1000 ludności (dane za 2000 rok), podczas gdy w województwie pomorskim 2,4%o (w Polsce średnio 0,3%o). Wynika z tego, że teren gminy Ustka jest obszarem znacznie starszym w sensie demograficznym, aniżeli pozostałe gminy województwa (np. w gminie Krokowa przyrost naturalny wynosi 8,0 %o, w gminie Choczewo 7,2%o). Z przeprowadzonych badań wynika, że placówki oświatowe na terenach wiejskich w dalszym ciągu z reguły dysponują gorszą bazą lokalową i wyposażeniem w porównaniu z miastem, co wyraża się niższym standardem świadczonych usług. Oświata, nauka i kultura są dziedzinami życia społecznego, które w najwyższym stopniu doświadczają skutków kryzysu ekonomicznego. Utrzymywanie się stanu deprecjacji tych sfer życia prowadzi do strat najtrudniejszych do wyrównania, trwałych zmian w stylu i jakości życia społeczeństwa, przemian w systemach wartości (Kłosińska 1997, s. 144). Od wielu lat obserwuje się na wsi zmniejszanie roli i znaczenia placówek kulturalnych. Dotyczy to zarówno zmniejszającej się liczby placówek, jak i wskaźników charakteryzujących ich wykorzystanie. Kryzys finansów publicznych oraz wycofywanie się wielu przedsiębiorstw (głównie Państwowych Gospodarstw Rolnych) z finansowania placówek kulturalnych powoduje w środowiskach lokalnych na wsi zamykanie tych placówek, bądź ograniczanie zakresu ich działalności. Należy przy tym dodać, że placówki kulturalne, zwłaszcza na terenach wiejskich, pełnią funkcje instytucji integrujących społeczności lokalne, inspirujących lokalne działanie. Obserwowanym zjawiskiem w analizowanym okresie na terenie gminy Ustka jest regres kultury wiejskiej. Ludność wiejska korzysta z usług kulturalnych w znacznie mniejszym stopniu, aniżeli ludność miast, co spowodowane jest głównie niższym poziomem wykształcenia, brakiem wolnego czasu, niezadowalającym stanem infrastruktury kulturalnej. Spośród instytucji kultury w 1988 r. istniały w gminie Ustka następujące obiekty: dom kultury, kluby kultury, świetlice, filie bibliotek, punkty biblioteczne, zaś w 2000 r. świetlice, biblioteka, filie bibliotek, punkty biblioteczne, choć w znacznie zredukowanej liczbie. Aktualnie instytucje kulturalne na wsi świadczą usługi w ograniczonym zakresie i dla małego kręgu odbiorców, i przy tym dość sporadycznie. Dominują najczęściej formy mniej wartościowe w porównaniu z obiektami podstawowymi, np. placówki związane z videofilmowaniem, sale dyskotekowe. Sytuacja w zakresie dostępności do placówek kulturalnych jest generalnie na badanym obszarze niekorzystna. Sytuacji tej nie można na pewno tłumaczyć zmniejszeniem się potrzeb mieszkańców w tej dziedzinie, choć wieś ma stosunkowo niewielką liczbę faktycznych odbiorców kultury. Przyczynia się do tego mało atrakcyjna działalność placówek kulturalnych i nie najlepsza ich obsada kadrowa, oraz brak odpowiednich środków oddziaływania (sprzętu, czasopism, książek, itp.). Opieka zdrowotna jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o poziomie życia ludności. Postęp społeczny oraz proces starzenia się społeczeństwa stwarzają obiektywne przesłanki wzrostu potrzeb w zakresie usług ochrony zdrowia.
392 Cecylia Leśniewska Poziom usług ochrony zdrowia w analizowanym środowisku wiejskim uwarunkowany jest przez niedobór i gorsze kwalifikacje lekarzy, wysoki poziom fluktuacji kadr, wciąż niedostateczną sieć i wyposażenie placówek ochrony zdrowia. Dostęp do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej oraz szybkiej pomocy w nagłych wypadkach lub zachorowaniach jest nadal w gminie Ustka utrudniony. Wyposażenie gminy Ustka w usługi służby zdrowia obejmuje bowiem obecnie 2 wiejskie ośrodki zdrowia (Objazda, Zaleskie), przy czym na 1 ośrodek zdrowia przypada ponad 3700 osób. Przyczyniają się do tego braki w systemie łączności i komunikacji. Oddalenie od tych placówek oraz słabo funkcjonujący transport dają mniejsze szanse ludności wiejskiej w sprawnym i szybkim uzyskaniu koniecznej porady lekarskiej. Za niekorzystną należy również uznać sytuację w zakresie dostępności do punktów aptecznych. Zlikwidowano bowiem jedyny punkt apteczny w miejscowości Zaleskie. Czynnikiem, który będzie w istocie decydował o liczbie placówek w przyszłości, będzie wielkość dostępnych środków finansowych na ochronę zdrowia. Zasadniczym dylematem polityki zdrowotnej będzie problem, jak utrzymać funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej z zachowaniem dostępności i możliwie wysokiego poziomu świadczeń przy równoczesnym obniżaniu kosztów. Ograniczoność środków bowiem zmusza do najbardziej efektywnego ich wykorzystania w najlepszym interesie społeczeństwa. W zakresie turystyki i wypoczynku obserwuje się w całym badanym okresie szczególnie niski poziom wyposażenia w obiekty służące do masowego uprawiania sportu i regeneracji sił. Obserwuje się jednakże sześciokrotny wzrost liczby obiektów turystycznych (z 11 w 1988 r. do 66 w 2000 r.), co należy wiązać z szybkim rozwojem turystyki na obszarach wiejskich. Handel po 1989 r. stał się dziedziną życia o najintensywniejszym tempie przemian. Żywiołowy rozwój handlu wpływa aktywizująco na gospodarkę terenów wiejskich. W okresie tym nastąpiły zmiany zarówno w dynamice gęstości placówek, jak i strukturze asortymentowej i własnościowej sieci placówek handlowych, a także jakości i terminowości świadczonych usług. Generalnie można stwierdzić, że zmiany polegały przede wszystkim na dynamicznym przyroście liczby punktów prywatnych i nieznacznej poprawie dostępności usług. W 2000 r. około 85 % sołectw posiadało przynajmniej 1 sklep. Sklepy na wsi uległy modernizacji, zmieniło się ich wyposażenie techniczne, a przede wszystkim ich zaopatrzenie. Różnice, jakie wystąpiły pomiędzy poszczególnymi miejscowościami, dotyczą przede wszystkim liczby sklepów i kiosków. Wśród badanych wsi, z wyjątkiem nadmorskiej miejscowości Rowy, w której czynnych jest obecnie 38 punktów handlu detalicznego, pozostałe miejscowości posiadają ich znacznie mniej, średnio po około 3 placówki. W całym badanym okresie liczba placówek handlu detalicznego na terenach wiejskich gminy Ustka zmniejszyła się jednakże z 120 do 90, głównie na skutek likwidacji sklepów GS. Fakt ten wpłynął na zmniejszenie dostępności mieszkańców gminy Ustka do punktów sprzedaży detalicznej.
Przestrzenne zróżnicowanie w zakresie dostępności do infrastruktury społecznej... 393 Na podstawie przeprowadzonej analizy dostępności do usług mieszkańców gminy Ustka w latach 1988 2000 nasuwa się kilka wniosków: poziom infrastruktury usługowej ogólnie można ocenić jako stosunkowo niski słabo rozwinięta infrastruktura wsi ogranicza wzrost produkcji i pogarsza sytuację bytową ludności wiejskiej, istnieje wyraźny związek między gęstością zaludnienia i wielkością jednostek osadniczych a koncentracją przestrzenną infrastruktury społecznej koncentracja inwestycji infrastrukturalnych w większych miejscowościach ma działania przyciągające inne inwestycje zgodnie z prawem koncentracji, zaś brak odpowiedniego wyposażenia infrastrukturalnego ogranicza w znacznym stopniu rozwój pozostałych dziedzin gospodarki, tereny wiejskie cechują poważne dysproporcje przestrzenne w rozwoju instytucji, urządzeń i upowszechniania usług. Reasumując należy jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że podobne zjawiska w zakresie wyposażenia miejscowości, zwłaszcza w placówki i instytucje oświatowe czy kulturalne, nie dotyczą tylko gminy Ustka, lecz występują one w całym województwie pomorskim, jak również na terenach wiejskich w całym kraju, a szczególnie tam, gdzie w przeszłości placówki kultury były finansowane przez państwowe przedsiębiorstwa rolne. Literatura Kłodziński M., 1996, Wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich w Polsce i w krajach UE, SGGW, Warszawa. Kłosińska K., 1997, Działalność kulturalna szkoły w małym mieście i na wsi w opiniach młodzieży, Wieś i Rolnictwo, 2, 144 159. Kołodziejczyk D., 2000, Demograficzne uwarunkowania infrastruktury edukacyjnej, Wiad. Statyst., 1, 14 23. Piasecki B., Podoski K., 2000, Prognoza kształtowania infrastruktury społecznej w Polsce jako element perspektywicznej polityki społecznej, [w:] Przesłanki perspektywicznej polityki społecznej, cz. II, Polska. Siciński A., 1997, Sytuacja kultury w gminach wiejskich w okresie transformacji systemowej, Wieś i Rolnictwo, 3, 102 114. Siemieński J., 1992, Zróżnicowanie infrastruktury obszarów wiejskich, IRWiR, Warszawa. mgr Cecylia Leśniewska Instytut Geografii Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk