5. FLEKSJA IMIENNA 1. Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne Rzeczowniki to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek, ale nie przez rodzaj. Definicję tę spełniają tradycyjne rzeczowniki, a także zaimki rzeczowne; o pewnych problemach z nimi związanych będzie mowa dalej. Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie: liczba przypadek Por. Tokarski (1973: 34-45), Gramatyka PAN (1984: T. II, 149-169). 2. Liczba Opozycja liczby zachodzi między formami wyrazowymi w poniższych kolumnach: pojedyncza dom matki jego muzeum idiotko mnoga domy matek ich muzeach idiotki Liczba pełni funkcję semantyczną. Poniższe wyrażenia różnią się znaczeniem i nigdy nie mogą być użyte wymiennie: To dom. To domy. Jego widzieliście? Ich widzieliście? Opowiadano nam o muzeum. Opowiadano nam o muzeach. Funkcją kategorii liczby jest przeciwstawienie element : zbiór elementów (ang. aggregateness). Dotyczy to przygniatającej większości rzeczowników tzw. policzalnych (DOM, MATKA, MUZEUM, ale nie POWIETRZE, ZŁOŚĆ, MRÓZ), i to w użyciach referencjalnych (por. Pies pogryzł matkę. użycie referencjalne, z konkretnym odniesieniem do rzeczywistości, i Pies jest ssakiem. bez takiego odniesienia). Istnieją leksemy rzeczownikowe defektywne co do liczby, a więc mające tylko jedną serię form: pojedynczą (singularia tantum) lub mnogą (pluralia tantum). Do pierwszej klasy należą takie leksemy, jak JA, NIC, KTOŚ, a także SZCZEROŚĆ, MŁODZIEŻ, ŻYCIE. Nie mają one form mnogich (trzy pierwsze) lub formy takie teoretycznie istnieją, a nawet są sensowne (trudno zatem nazywać odpowiednie leksemy tylko pojedynczymi ), ale ich wystąpienia są mało prawdopodobne. Klasa druga jest w słowniku reprezentowana dość licznie. Są to leksemy typu SPODNIE, NOŻYCZKI, URODZINY, POMYJE, WUJOSTWO, a także MY, WY (te jednak będziemy
2 interpretować jako zwykłe rzeczowniki z niepełnym paradygmatem). Jeśli dany leksem jest rzeczownikiem policzalnym, mamy do czynienia z neutralizacją opozycji liczby. Poniższe zdania są dwuznaczne: Kupiłem nowe spodnie. Nożyczki zawsze nam giną. Zaproście wujostwa. nie wiadomo bowiem, o ile przedmiotów, z których każdy nazywa się spodnie, nożyczki lub wujostwo, nadawcy chodzi. Wartość liczby danej formy rzeczownikowej przekazywana jest przez tę formę innym składnikom: mówimy o zgodzie liczbowej form czasownikowych lub przymiotnikowych z rzeczownikiem. 3. Przypadek Drugie zróżnicowanie wewnątrz leksemu rzeczownikowego to siedem klas form przypadka: mianownik dom matki on muzea idiotka dopełniacz domu matek jego muzeów idiotki celownik domowi matkom jemu muzeom idiotce biernik dom matki jego muzea idiotkę narzędnik domem matkami nim muzeami idiotką miejscownik domu matkach nim muzeach idiotce wołacz domu matki muzea idiotko Przypadek pełni funkcję składniową: wartość tej kategorii narzucana jest frazie nominalnej przez kontekst składniowy. Przypadek rzeczownika jest rządzony przede wszystkim przez czasowniki i przyimki. Oto przykłady kontekstów wymagających określonej wartości przypadka: mianownik: stoi: Dom stoi na wzgórzu. niż : Znałem mądrzejszych niż on. dopełniacz: strzec : Strzegli muzeum. do : Idę do domu. forma rzeczownikowa : Lubię jego dom. forma liczebnikowa : Przyszło pięć matek. celownik: dać coś: Dano matkom czas. ku : Pochylił się ku idiotce. biernik: Jan ma : Jan ma dom. na : napadał na matki narzędnik: zachwycony : Byłem zachwycony ich muzeami. z : Pokłóciłem się z nim. miejscownik: o : Mówili o domu. wołacz: forma czasownikowa o wartości 2 osoby, : nie wygłupiaj się, idiotko! Przypadek rzeczownika pełni również pewne funkcje semantyczne. Obok klasycznego rozróżnienia przypadków gramatycznych i konkretnych, mówi się o rolach semantycznych obsługiwanych przez poszczególne wartości tej kategorii: mianownik jako przypadek jedynego argumentu czasownika nieprzechodniego (On śpi.), przypadek
3 agensa, czyli wykonawcy akcji (Matki zaczepiły nauczyciela.); dopełniacz jako przypadek posiadacza (mąż idiotki); celownik jako przypadek drugiego uczestnika (Sprzedał dom jemu.); biernik jako przypadek obiektu (Zamknięto muzeum.) itp. Wszystkie wartości przypadka uwikłane są w opozycje składniowe i semantyczne. Sieć tych ostatnich jest bardzo skomplikowana, a oczywiste uzasadnienia składniowe trudno oddzielić od znaczeniowych. 4 Inne kategorie fleksyjne Dla zdania sprawy ze wszystkich zróżnicowań formalnych wewnątrz paradygmatu rzeczownikowego potrzebne są jeszcze inne kategorie: poprzyimkowość, pozycja i deprecjatywność (Saloni (1981)). Dwie pierwsze to kategorie kilku leksemów zaimkowych. Dla par form typu jego niego, ją nią, ich nich mamy przeciwstawienie form niepoprzyimkowych i poprzyimkowych, z inicjalnym n- (nie lubię tylko ich. Wrócili od nich.), dla form typu jego go, jemu mu jest to przeciwstawienie form mocnych, akcentowanych, i form słabych, bez akcentu (Daj to jemu, nie jej. Daj mu to.). Ostatnia tyczy pewnych klas rzeczowników męskich osobowych: chodzi o pary form typu chłopi chłopy, aktorzy aktory, wieśniacy wieśniaki, których drugi element jest nacechowany negatywnie. 5. Paradygmat Ponieważ wymienione w poprzednim punkcie kategorie fleksyjne mają charakter lokalny, paradygmat rzeczownika zapiszemy jako tablicę dwuwymiarową: MATKA [1] P R Z Y P A D E K: [2] L I C Z B A: [2a] pojedyncza [2b] mnoga [1a] mianownik matka matki [1b] dopełniacz matki matek [1c] celownik matce matkom [1d] biernik matkę matki [1e] narzędnik matką matki [1f] miejscownik matce matkach [1g] wołacz matko matki 6. Rodzaj Rodzaj nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika. Charakterystyka rodzajowa rzeczownika pełni istotną rolę w uzgodnieniach form rzeczownikowych z czasownikowymi, przymiotnikowymi i liczebnikowymi: rzeczownik rządzi rodzajem czasownika, przymiotnika i liczebnika. Inaczej, niż się to praktykuje w gramatyce tradycyjnej, gdzie osobne zestawy wartości rodzajowych obsługują poszczególne liczby, będziemy przypisywać wartość rodzaju
4 całemu leksemowi rzeczownikowemu (Saloni Świdziński (1987: 151-164)). Kategoria rodzaju dzieli zbiór leksemów rzeczownikowych na pozdzbiory różniące się łączliwością z formami przymiotnikowymi. Zdefiniujemy konteksty diagnostyczne testujące formy biernika liczby pojedynczej i biernika liczby mnogiej: Rodzaj męski osobowy (MOS) Widzę nowego lub nowych. Rodzaj męski zwierzęcy (MŻ) Widzę nowego lub nowe. Rodzaj męski rzeczowy (MRZ) Widzę nowy Rodzaj żeński (Ż) Widzę nową Rodzaj nijaki (N) Widzę nowe lub nowe. lub nowe. lub nowe. Rodzaj przymnogi męskoosobowy (PMOS) (= plurale tantum pierwsze) Widzę nowych. Rodzaj przymnogi niemęskoosobowy (PNMOS) (= plurale tantum drugie) Widzę nowe. Rzeczowniki STUDENT, ARTYSTA są m ę s k i e o s o b o w e, bo: Widzę nowego studenta i nowych artystów.; KOT, MERCEDES m ę s k i e z w i e r z ę c e, bo: Mamy nowego mercedesa i nowe koty.; STÓŁ, PAL m ę s k i e r z e c z o w e, bo: Kupię nowy stół albo nowe pale.; SZKOŁA, MYSZ, WYSOKOŚĆ ż e ń s k i e; OKNO, POLE, MUZEUM n i j a k i e (ostatnie dwie wartości nie wymagają komentarza); WUJOSTWO p r z y m n o g i m ę s k o o s o b o w y, bo nie istnieje wyrażenie nominalne z formą przymiotnikową o wartości liczby pojedynczej, w mnogiej zaś mamy: Zaproście nowych wujostwa.; SPODNIE zaś p r z y m n o g i n i e m ę s k o o s o b o w y, bo mamy tylko: Przynieście mi te nowe spodnie. Z założenia jeden leksem jeden rodzaj wynika postulat rozróżnienia leksemów homonimicznych, takich jak co najmniej JA 1 męskie osobowe i JA 2 żeńskie, co najmniej WY 1 męskie osobowe i WY 2 niemęskoosobowe (tzn. żeńskie) itp., ze względu na takie zdania, jak: Ja tego nie jadłem. Ja tego nie jadłam. Wy jesteście zmęczeni. Wy jesteście zmęczone. Podobnie przyjmiemy leksemy ON 1 męskie osobowe, ON 2 męskie nieosobowe (tzn. MZW lub MRZ), ONA żeńskie, ONO nijakie, zamiast jednego leksemu ON odmiennego przez rodzaj: Pamiętałem go nowego // ich nowych. (ON 1 ) (o koledze lub kolegach) Pamiętałem go nowego // je nowe. (ON 2 ) (o psie, płaszczu lub psach, płaszczach) Pamiętałem ją nową // je nowe. (ONA) Pamiętałem je (= to jedno) nowe // je nowe. (ONO) 7. Przymiotnik i jego kategorie fleksyjne Przymiotnik to leksem odmienny przez przypadek, rodzaj i liczbę. Definicję tę
5 spełniają, oprócz tradycyjnych przymiotników, zaimki przymiotne (JAKI, CZYJ, KTÓRYKOLWIEK), liczebniki porządkowe i in. (DRUGI, CZTERNASTY, SETNY), a także intepretowane tutaj jako osobne leksemy tzw. imiesłowy przymiotnikowe czynne (CZYTAJĄCY) i bierne (CZYTANY). Zestaw kategorii fleksyjnych jest następujący: przypadek liczba rodzaj stopień przysłówkowość Trzy pierwsze pełnią funkcję składniową, uczestniczą mianowicie w uzgodnieniach z nadrzędną formą rzeczownikową: jest to, poza wypadkami szczególnymi, zgoda przypadka, rodzaju i liczby równocześnie. Inwentarz wartości przypadka i liczby odpowiada dokładnie inwentarzowi wartości tych kategorii leksemu rzeczownikowego. Jeśli chodzi o rodzaj, to przyjmiemy zestaw siedmiorodzajowy przedstawiony w punkcie poprzednim (por. Saloni Świdziński (1987: 151-164)). Kategoria stopnia to opozycja semantyczna. Ma ona trzy wartości: stopień równy, stopień wyższy i stopień najwyższy. Wartości te odpowiadają różnym punktom na pewnej skali intensywności cechy. Kategorię stopnia ma niewielki podzbiór zbioru leksemów przymiotnikowych; por. NOWY (nowy, nowszy, najnowszy), CHORY (chorej, bardziej chorej, najbardziej chorej), ale nie TOWAROWY (*towarowszemu, *najbardziej towarowemu), KUPUJĄCY (*kupującszy, *najbardziej kupujący) ani CZYJ (*czyjszy, *czyjszego). Kategoria przysłówkowości dzieli zbiór form przymiotnikowych na dwa podzbiory: formy przysłówkowe i formy nieprzysłówkowe (wszystkie pozostałe). Formy przysłówkowe są nienacechowane co do przypadka, rodzaju i liczby. Przysłówkowość to funkcja składniowa, nie ma bowiem różnicy znaczeniowej między formą przysłówkową i nieprzysłówkową, do czego innego tylko formy tych dwu typów się odnoszą: por. Spać jest miło. Spanie jest miłe.; Ucałował ją serdecznie. serdeczny pocałunek; Szedłem długo. długa droga. Są przymiotniki nie mające formy przysłówkowej np. KAMIENNY, KUPIONY, JAKIŚ. 8. Paradygmat Zapiszmy paradygmat maksymalny na przykład przymiotnika ograniczając się do pełnego zestawu form stopnia równego: MŁODY, MŁODY [1] P R Z Y S Ł Ó W K O W O Ś Ć: [1a] n i e p r z y s ł ó w k o w e [2] S T O P I E Ń: [2a] r ó w n y [3] L I C Z B A: [3a] p o j e d y n c z a [4] P R Z Y P A D E K:
6 [5] R O D Z A J: [4a] mian [4b] dop [4c] cel [4d] bier [4e] narz [4f] miej [4g] woł [5a] mos go mu go [5b] mż go mu go [5c] mrz go mu [5d] ż młoda j j młodą młodą j młoda [5e] n go mu [5f] pmos [5g] pnmos [3b] m n o g a [4] P R Z Y P A D E K: [5] R O D Z A J: [4a] mian [4b] dop [4c] cel [4d] bier [4e] narz [4f] miej [4g] woł [5a] mos młodzi i młodzi [5b] mż i [5c] mrz i [5d] ż i [5e] n i [5f] pmos młodzi i młodzi [5g] pnmos i [4a] mian [4b] dop [2b] w y ż s z y [3] L I C Z B A: [3a] p o j e d y n c z a [4] P R Z Y P A D E K: [5] R O D Z A J: [5a] mos młodszy... [2c] n a j w y ż s z y... [1b] p r z y s ł ó w k o w e [2] S T O P I E Ń: [5b] mż młodszy [5c] mrz młodszy [5d] ż młodsza [2a] r ó w n y [2b] w y ż s z y [2b] najwyższy młodo młodziej najmłodziej 9 Liczebniki [5e] n młodsze [5f] pmos [5g] pnmos Jest to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek i rodzaj, ale nie przez liczbę. Definicję tę spełniają liczebniki główne i zbiorowe. Klasa liczebników
7 jest, w odróżnieniu od omówionych dotychczas, zamknięta i niewielka, natomiast silnie zróżnicowana wewnętrznie i systemowo osobliwa. Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie: przypadek rodzaj Obydwie kategorie pełnią funkcję składniową. Uzgodnienia z formami liczebników to jeden z najtrudniejszych problemów składni polskiej (Saloni Świdziński (1987: 177-189)). Zapiszmy paradygmaty trzech liczebników DWA, PIĘĆ i TYSIĄC; pierwszy z nich reprezentuje maksymalne zróżnicowanie form, ostatni minimalne: DWA [1] P R Z Y P A D E K: [2] R O D Z A J: [1a] mian [1b] dop [1c] cel [1d] bier [1e] narz [1f] miej [1g] wo [2a] mos dwaj, dwóm, dwu dwoma dwaj [2b] mż,mrz,n dwa dwóm, dwu dwa dwoma dwa [2c] ż dwie dwóm, dwu dwie dwiema//dwoma dwie [2d] pmos,pnmos dwoje dwojga dwojgu dwoje dwojga dwojga dwoje PIĘĆ [1] P R Z Y P A D E K: [1a] mian [1b] dop [1c] cel [1d] bier [1e] narz [1f] miej [1g] woł [2] R O D Z A J: [2a] mos //pięcioma [2b] mż,mrz,ż,n pięć pięć //pięcioma pięć [2c] pmos,pnmos pięcioro pięciorga pięciorgu pięcioro pięciorgiem pięciorgu pięcioro (?)
8 TYSIĄC [1] P R Z Y P A D E K: [2] R O D Z A J: [1a] mian [1b] dop [1c] cel [1d] bier [1e] narz [1f] miej [1g] woł Wszystkie rodzaje tysiąc tysiąca tysiącowi tysiąc tysiącem tysiącu tysiącu Powyższy opis fleksyjny nie jest wystarczająco subtelny. Dotyczy to zwłaszcza form typu dwoje, trojga, pięciorgiem. Łaczą się one nie tylko z formami rzeczowników plurale tantum (SKRZYPCE, WUJOSTWO), ale z niektórymi rzeczownikami nijakimi (DZIECKO, SZCZENIĘ) i niemal wszystkimi rzeczownikami męskimi osobowymi; w tym ostatnim wypadku forma zbiorowa sygnalizuje różnopłciowość zbioru będącego referentem danej formy rzeczownikowej: koncert na dwoje skrzypiec *koncert na dwa skrzypce pięcioro dzieci *pięć dzieci Widziałem dwoje studentów. Widziałem dwóch studentów. ZAPAMIĘTAJ! Rzeczowniki leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez rodzaj. Ich kategorie fleksyjne: liczba, przypadek. Liczba: semantycznie przeciwstawienie element zbioru : zbiór. Są rzeczowniki defektywne co do liczby: pluralia tantum. Przypadek: składniowo kategoria uzgodnienia. Warto przypadka narzucana przez kontekst składniowy (rządzona). Rodzaj rzeczownika n i e j e s t kategorią fleksyjną. Rodzaj rzeczownika to klasyfikacja składniowa leksemów ze względu na łączliwość z przymiotnikami. Rzeczownik rządzi rodzajem przymiotnika, czasownika i liczebnika. Wartości rodzaju: męski osobowy, męski zwierzęcy, męski rzeczowy, żeński, nijaki, przymnogi męskosobowy, przymnogi niemęskoosobowy. Przymiotniki leksemy odmienne przez przypadek, rodzaj i liczbę. Inne kategorie: stopień i przysłówkowość. Paradygmat o wymiarach. Przypadek, liczba, rodzaj, przysłówkowość: składniowo kategorie uzgodnienia. Stopień: semantycznie intensywność cechy. Liczebniki leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez liczbę. Inna kategoria: rodzaj. Są to kategorie o funkcji składniowej (uzgodnienia).