GRANICE DOZWOLONEJ KRYTYKI PRASOWEJ DZIAŁALNOŚCI OSÓB PEŁNIĄCYCH FUNKCJE PUBLICZNE

UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU WYDZIAŁ PRAWA Monika Nowikowska GRANICE DOZWOLONEJ KRYTYKI PRASOWEJ DZIAŁALNOŚCI OSÓB PEŁNIĄCYCH FUNKCJE PUBLICZNE Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Prof. UwB dr hab. Joanny Sieńczyło-Chlabicz BIAŁYSTOK 2013

Spis treści SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI... WYKAZ SKRÓTÓW. 1. Źródła prawa...... 2. Organy orzekające... 3. Czasopisma.... WPROWADZENIE. 1. Cel i zakres ujęcia tematu 2. Struktura rozprawy.. 3. Metodologia pracy.... 4. Hipotezy badawcze.. ROZDZIAŁ I. GENEZA I ROZWÓJ PRAWA DO KRYTYKI... 1. Uwagi ogólne..... 2. Geneza i rozwój prawa do krytyki w prawie rzymskim...... 3. Ewolucja prawa do krytyki w prawie feudalnym i czasach nowożytnych 3.1. Początki i rozwój prawa do krytyki w wybranych państwach systemu common law (Wielka Brytania i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej)... 3.2. Początki i rozwój prawa do krytyki w wybranych państwach systemu stanowionego (Francja i Niemcy)....... 4. Początki i rozwój prawa do krytyki w Polsce. 4.1. Prawo do krytyki w dawnej Rzeczypospolitej..... 4.2. Historia krytyki prasowej w dobie rozbiorów Polski..... 4.3. Prawo do krytyki w ustawodawstwie międzywojennym i w okresie PRL....... 4.4. Prawo do krytyki w ustawie z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe....... 5. Wnioski końcowe........ ROZDZIAŁ II. PRAWO DO KRYTYKI JAKO ELEMENT WOLNOŚCI WYPOWIEDZI.... 1. Uwagi ogólne. 2. Ochrona wolności wypowiedzi w świetle art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.. 3. Wolność wypowiedzi w prawie polskim... 3.1. Wolność wypowiedzi w Konstytucji RP.. 3.2. Wolność wypowiedzi w świetle ustawy Prawo prasowe. 3.3. Wolność wypowiedzi a wolność prasy... 4. Prawo do krytyki jako jedna z form wypowiedzi prasowej.. 4.1. Prawo do krytyki w orzecznictwie ETPCz...... 2 7 7 7 7 9 9 11 14 15 19 19 20 22 24 30 32 33 34 36 42 43 45 45 46 52 53 56 58 59 60 2

Spis treści 4.2. Prawo do krytyki jako element wolności wypowiedzi w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego i orzecznictwie sądów polskich.. 5. Wnioski końcowe.. ROZDZIAŁ III. POJĘCIE, PRZEDMIOT, RODZAJE I FUNKCJE KRYTYKI PRASOWEJ 1. Uwagi ogólne. 2. Pojęcie i przedmiot dozwolonej krytyki prasowej w prawie polskim... 2.1. Pojęcie krytyki prasowej w dorobku doktryny i judykatury polskiej 2.2. Przedmiot dozwolonej krytyki prasowej..... 3. Struktura wypowiedzi krytycznej.. 3.1. Ujemne oceny... 3.2. Krytyczne wypowiedzi w sferze faktów.. 4. Rodzaje krytyki prasowej.. 4.1. Krytyka artystyczna......... 4.2. Krytyka naukowa..... 4.3. Krytyka społeczno-polityczna... 5. Funkcje krytyki prasowej.. 6. Prawo do krytyki a prawo do satyry i karykatury. 6.1. Pojęcie satyry i karykatury...... 6.2. Kontratyp satyry i karykatury...... 6.3. Prawo prasy do satyry i karykatury a ochrona dobrego imienia osób publicznych.. 7. Wnioski końcowe.. ROZDZIAŁ IV. OBOWIĄZKI DZIENNIKARZY KORZYSTAJĄCYCH Z PRAWA DOKRYTYKI. 1. Uwagi ogólne. 2. Obowiązki dziennikarzy korzystających z prawa do krytyki w orzecznictwie ETPCz. 2.1. Obowiązek przekazywania danych zweryfikowanych i udowodnionych... 2.2. Obowiązek działania w dobrej wierze..... 2.3. Obowiązek szczególnej staranności i rzetelności.... 2.4. Obowiązek działania zgodnie z etyką dziennikarską... 2.5. Obowiązek ochrony źródeł informacji. 2.6. Obowiązek dbałości o poprawność języka...... 3. Obowiązki dziennikarzy korzystających z prawa do krytyki w świetle ustawy Prawo prasowe... 3.1. Obowiązek publikowania prawdziwych informacji..... 3.2. Obowiązek służby i społeczeństwu państwu... 3.3. Obowiązek działania zgodnie z etyką zawodową.... 62 64 67 67 68 70 72 73 75 76 77 80 81 83 85 87 87 91 93 95 98 98 99 100 101 102 104 104 105 106 107 110 112 3

Spis treści 3.4. Obowiązek działania zgodnie z zasadami współżycia społecznego 3.5. Obowiązek szczególnej staranności..... 3.5.1. Pojęcie szczególnej staranności dziennikarza...... 3.5.2. Obiektywny wzorzec szczególnej staranności..... 3.5.3. Mierniki szczególnej staranności..... 3.5.4. Szczególna staranność dziennikarza a wyłączenie bezprawności 3.6. Obowiązek rzetelności dziennikarskiej.... 3.7. Obowiązek ochrony dóbr osobistych... 3.8. Obowiązek dbałości o poprawność języka...... 3.9. Obowiązek zachowania tajemnicy dziennikarskiej...... 3.10. Obowiązek obiektywizmu w informowaniu.... 4. Wnioski końcowe.. ROZDZIAŁ V. PRAWO DO KRYTYKI A OBOWIĄZEK OCHRONY DOBREGO IMIENIA, GODNOŚCI OSOBISTEJ I INNYCH DÓBR OSOBISTYCH... 1. Uwagi ogólne. 2. Obowiązek ochrony dobrego imienia w ramach prawa do krytyki prasowej w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 3. Obowiązek poszanowania prawa do prywatności oraz prawa do wizerunku w ramach korzystania z prawa do krytyki w świetle art. 8 EKPCz... 4. Prawo do krytyki a obowiązek ochrony dobrego imienia, godności osobistej, prawa do prywatności i wizerunku w ustawodawstwie polskim... 4.1. Prawo do krytyki a obowiązek ochrony czci... 4.2. Dopuszczalność publikacji informacji ze sfery życia prywatnego osób pełniących funkcje publiczne w ramach prawa do krytyki. 4.3. Rozpowszechnianie wizerunku tzw. osób publicznych w ramach korzystania z prawa do krytyki... 5. Wnioski końcowe.. ROZDZIAŁ VI. GRANICE DOZWOLONEJ KRYTYKI PRASOWEJ 1. Uwagi ogólne..... 2. Granice dozwolonej krytyki prasowej w świetle orzecznictwa ETPCz.. 2.1. Kryteria weryfikacji ujemnych ocen.. 2.2. Kryteria weryfikacji twierdzeń co do faktów 2.3. Kryterium interesu publicznego 3. Granice dozwolonej wypowiedzi krytycznej w sferze ocen w świetle art. 41 prawa prasowego...... 3.1. Kryterium rzetelności ocen...... 3.1.1. Przedmiot ujemnej oceny. 3.1.2. Racjonalizacja ujemnej oceny.. 3.1.3. Forma wypowiedzi... 116 118 118 120 121 127 132 136 138 140 142 144 149 149 151 158 162 163 170 178 182 186 186 187 188 190 192 193 197 199 200 201 4

Spis treści 3.2. Kryterium zgodności ujemnej oceny z zasadami współżycia społecznego...... 3.3. Kryterium celu krytyki. 4. Granice dozwolonej wypowiedzi krytycznej w sferze faktów.. 4.1. Kryterium prawdziwości wypowiedzi krytycznej... 4.2. Kryterium podejmowania krytyki w interesie publicznym.. 5. Wnioski końcowe.. ROZDZIAŁ VII. ROZSZERZONE GRANICE DOZWOLONEJ KRYTYKI PRASOWEJ DZIAŁALNOŚCI OSÓB PEŁNIĄCYCH FUNKCJE PUBLICZNE... 1. Uwagi ogólne..... 2. Rozszerzone granice krytyki prasowej w świetle orzecznictwa ETPCz. 2.1. Rozszerzone granice krytyki prasowej ze względu na podmiot prawa do krytyki... 2.1.1. Politycy. 2.1.2. Funkcjonariusze publiczni 2.1.3. Osoby uczestniczące w debacie publicznej...... 2.2. Rozszerzone granice krytyki prasowej z uwagi na przedmiot prawa do krytyki... 2.2.1. Swoboda debaty politycznej. 2.2.2. Wypowiedzi dotyczące spraw o znaczeniu publicznym 3. Rozszerzone granice krytyki prasowej w doktrynie i orzecznictwie sądów polskich.. 3.1. Rozszerzone granice krytyki prasowej ze względu na podmiot prawa do krytyki.. 3.2. Rozszerzone granice krytyki prasowej ze względu na przedmiot prawa do krytyki.. 4. Interes publiczny jako kryterium rozstrzygające o rozszerzonych granicach dozwolonej krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne... 5. Wnioski końcowe.. KONKLUZJE.. Weryfikacja hipotez badawczych.. BIBLIOGRAFIA.... AKTY NORMATYWNE... Akty prawa polskiego Akty prawa międzynarodowego.... ORZECZNICTWO........ Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego... Orzecznictwo Sądu Najwyższego.. 204 206 207 208 214 217 222 222 224 224 226 229 232 233 235 240 244 250 254 257 259 263 263 276 276 276 276 276 276 277 5

Spis treści Orzecznictwo sądów administracyjnych... Orzecznictwo sądów apelacyjnych Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka... Decyzje Europejskiej Komisji Praw Człowieka LITERATURA... 280 280 282 288 288 6

Wykaz skrótów WYKAZ SKRÓTÓW 1. Źródła prawa EKPCz Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) pr.aut. ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) pr.pras. ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) u.d.i.p. ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.) 2. Organy orzekające ETPCz NSA SA SN SO TK WSA Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Sąd Okręgowy Trybunał Konstytucyjny Wojewódzki Sąd Administracyjny 3. Czasopisma Apel. W-wa Biul. SN CzKPiN EPS GSP GSP-Prz.Orz. KPP M.Prawn. MP NP ONSA Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biuletyn Sądu Najwyższego Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Europejski Przegląd Sądowy Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze - Przegląd Orzecznictwa Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Prawniczy Monitor Polski Nowe Prawo Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego 7

Wykaz skrótów OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAW Orzecznictwo Sądów Apelacji Wrocławskiej OSAiSN Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy. Seria A OTK-ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Pal. Palestra PiM Prawo i Medycyna PiP Państwo i Prawo PiŻ Prawo i Życie POSAG Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku PPE Przegląd Prawa Europejskiego PPH Przegląd Prawa Handlowego PPP Przegląd Prawa Publicznego PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego P.Sejm Przegląd Sejmowy PS Przegląd Sądowy Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SM Studia Medioznawcze St.P Studia Prawnoustrojowe St.Pr. Studia Prawnicze TPP Transformacje Prawa Prywatnego WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy Zb.Orz. SN Zbiór Orzeczeń Izba Karna Sądu Najwyższego ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZNUJ PPWI Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej ZNUJ PWiOWI Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej ZP Zeszyty Prasoznawcze 8

Wprowadzenie WPROWADZENIE 1. Cel i zakres ujęcia tematu Zagadnienie granic dozwolonej krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne stanowi aktualną i ważną, a zarazem trudną problematykę badawczą. Doniosłość tematyki wynika z faktu, że krytyka prasowa jest zjawiskiem bardzo częstym, a liczba procesów sądowych, w których podnoszony jest ten problem, wykazuje tendencję wzrastającą. Problem granic krytyki sprawia trudność, ponieważ wymaga osiągnięcia równowagi pomiędzy dwoma konstytucyjnymi wartościami, a mianowicie - zagwarantowaniem wolności wypowiedzi i jednocześnie poszanowaniem dóbr osobistych jednostki. Należy zauważyć, że prawo do krytyki prasowej stanowi jedno z fundamentalnych praw dziennikarza, często uznawane jako standard norm cywilizacyjnych, gwarancję demokratycznego społeczeństwa. Przypisywane krytyce prasowej funkcje sprawiają, że przedmiotowe zagadnienie odgrywa podstawową rolę w każdym państwie, będąc niejednokrotnie głównym tematem wielu dyskusji politycznych i społecznych. To aktualny temat wymagający kompleksowego rozważenia. Waga tego problemu jest tym większa, że środowiska mass mediów traktują każdy proces prasowy jak zamach na konstytucyjnie zagwarantowaną wolność wypowiedzi. Analiza prawa do krytyki jest problemem niełatwym, ponieważ na tle obowiązujących unormowań powstają liczne wątpliwości interpretacyjne i trudności w stosowaniu prawa. Problematyka objęta tematem rozprawy doktorskiej stanowi próbę ustalenia granic dozwolonej krytyki działalności osób pełniących funkcje publiczne. Przedmiotem rozważań są zagadnienia dotyczące problematyki prawa do krytyki oraz jej granic na gruncie prawa polskiego i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 1. Temat jest niezmiennie, od wielu lat, interesujący poznawczo. Żyjemy w świecie, w którym informacja stała się towarem znacznie cenniejszym niż dobra tradycyjnie kwalifikowane do kategorii bogactw. Problematyka krytyki prasowej jest zatem szczególnie doniosła w dobie masowych form komunikacji. Zasadniczym celem rozprawy jest wytyczenie granic dozwolonej krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne. Autorka podjęła próbę wskazania kryteriów ocen warunkujących legalność krytyki prasowej. Jest to zagadnienie trudne i kontrowersyjne, ponieważ ze względu na strukturę wypowiedzi krytycznej może ona przybierać postać wypowiedzi w sferze faktów lub w sferze ujemnych ocen. Przedmiotowy podział różnicuje kierunek i zakres kontroli wypowiedzi krytycznej. Rozprawa dotyczy także sposobu rozstrzygania konfliktu pomiędzy prawem do krytyki a poszanowaniem dóbr osobistych jednostki, w szczególności dobrego imienia, godności osobistej, prawa do prywatności i wizerunku. 1 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona dnia 4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz.U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) - dalej cyt. jako Europejska Konwencja Praw Człowieka, Europejska Konwencja lub EKPCz. 9

Wprowadzenie Zadania w niniejszej rozprawie, sprowadzają się do: przedstawienia prawa do krytyki jako elementu wolności wypowiedzi i relacji pomiędzy nimi, wskazania funkcji krytyki prasowej w społeczeństwie demokratycznym, ustalenia czy działanie zgodne z obowiązkami zawodowymi może mieć wpływ na ocenę legalności wypowiedzi krytycznej, a także na wyłączenie odpowiedzialności prawnej dziennikarza w przypadku procesu o naruszenie dóbr osobistych, przedstawienia najczęściej występujących naruszeń dóbr osobistych w wyniku publikacji krytycznego materiału prasowego, dokonania wykładni art. 41 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe 2 dotyczącego tzw. kontratypu krytyki prasowej, wskazania kryteriów oceny legalności krytycznej wypowiedzi prasowej w sferze faktów, sprecyzowania pojęcia osoby pełniącej funkcje publiczne i warunków kwalifikowania jednostki do tej kategorii, wyznaczenia rozszerzonych granic krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne. W polskiej literaturze przedmiotu brak jest monografii dotyczącej problematyki granic dozwolonej krytyki prasowej. Zagadnienie to jest niezwykle rzadko podejmowane zarówno przez przedstawicieli doktryny polskiej, jak i judykatury. Dorobek orzeczniczy nie dostarcza pogłębionej analizy przedmiotowego zagadnienia. Sąd Najwyższy w pojedynczych sprawach analizował granice legalności krytyki 3. W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele pozycji poświęconych zagadnieniu zniesławienia, jako szczególnej formy przekroczenia granic krytyki prasowej oraz opracowania dotyczące ochrony dóbr osobistych naruszanych przez prasę, natomiast brak jest monografii odnoszącej się do tematu niniejszej rozprawy. Jedynymi opracowaniami dotyczącymi granic krytyki prasowej są publikacje J. Sieńczyło-Chlabicz. Autorka podjęła temat granic krytyki prasowej w monografii pt. Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna 4. Ponadto przedstawiła analizę przedmiotowego zagadnienia w artykułach opublikowanych w periodykach prawniczych: Państwo i Prawo 5, Glosa 6 oraz Przegląd Prawa Handlowego 7. Tematykę granic krytyki podjęła również E. Nowińska w artykule Wolność wypowiedzi prasowej a granice 2 3 4 5 6 7 (Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm. - dalej cyt. jako pr.pras.). Wyrok SN z 1 VII 2009 r., III KK 52/09, OSP 2011, z. 2, poz. 18. J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, Kraków 2006. J. Sieńczyło-Chlabicz, Granice dozwolonej krytyki działalności osób pełniących funkcje publiczne, PiP 2006, z. 6. J. Sieńczyło-Chlabicz, Krytyka prasowa i jej granice w świetle orzecznictwa sądów polskich, Glosa 2006, nr 2. J. Sieńczyło-Chlabicz, Granice dopuszczalnej krytyki osób publicznych. Glosa do wyroku SN z 5 IV 2002 r. (II CKN 1095/99), PPH 2004, nr 3. 10

Wprowadzenie dozwolonej krytyki 8. Podjecie problematyki jest ważne zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa. Problematyka granic krytyki prasowej stanowi także przedmiot rozważań Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Z uwagi na powyższe konieczne było skorzystanie z bogatego dorobku orzeczniczego Europejskiego Trybunału. Analiza zagadnienia granic krytyki prasowej w płaszczyźnie prawno-porównawczej umożliwia w pełniejszy sposób przedstawienie omawianego prawa. Wybór Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jako płaszczyzny porównawczej podyktowany był przede wszystkim faktem, że Polska - jako strona Europejskiej Konwencji - obowiązana jest do jej przestrzegania, zaś orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oddziałuje na wykładnię i interpretację przepisów prawa krajowego. Istotnym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem orzecznictwa Trybunału w Strasburgu jest także uwzględnienie ukształtowanych w tym zakresie standardów prawnych, wyrażających istniejące współczesne tendencje interpretacyjne oraz umożliwienie wypracowania tła dla oceny polskich rozwiązań prawnych. Dokonana analiza dostarczyła impulsów pomocnych do formułowania wniosków na gruncie polskiego porządku prawnego. Ponadto sformułowana po raz pierwszy przez Europejski Trybunał teza o szerszych granicach krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne stanowi ważne tło do przemyśleń i dostarcza szerszego spojrzenia na zagadnienia stanowiące przedmiot dysertacji. 2. Struktura rozprawy Tak zakreślony cel rozprawy nie pozostaje bez wpływu na jej strukturę. Pracę podzielono na dwie części, które łącznie obejmują VII rozdziałów. Pierwsza część pracy poświęcona jest zagadnieniom ogólnym i obejmuje rozdziały od I do III. Natomiast druga, tj. rozdziały od IV do VII, przedstawia dwa obszary badawcze, w których poddano analizie - podstawowe obowiązki dziennikarzy podejmujących krytykę prasową, w tym obowiązek ochrony dóbr osobistych oraz granice legalności krytyki w sferze ocen i krytyki w sferze faktów, jak również rozszerzone granice krytyki działalności osób pełniących funkcje publiczne. Rozdział pierwszy rozprawy doktorskiej został poświęcony przedstawieniu zagadnienia krytyki prasowej w ujęciu historycznym. Analiza historyczno-porównawcza była niezbędnym elementem nie tylko w wyjaśnieniu etapów rozwoju prawa do krytyki, ale także pomocna w oddaniu intencji prawodawcy, co z kolei ułatwiło kształtowanie wykładni prawa. Rozważania w zakresie kształtowania unormowań prawnych odnoszących się do krytyki obejmują okres od prawa rzymskiego do czasów współczesnych. Przedstawiony szeroki zakres czasowy zmusił do przyjęcia pewnego uproszczenia i uogólnienia dziejów prawa do krytyki. Autorka jednak w sposób zamierzony przedmiotem badań objęła okres starożytności. 8 E. Nowińska, Wolność wypowiedzi prasowej a granice dozwolonej krytyki, (w:) Dylematy praw człowieka, red. T. Gardocka, J. Sobczak, Toruń 2008. 11

Wprowadzenie Odwołanie się do rozwiązań wypracowanych w prawie rzymskim miało na celu wykazanie, że rządzący zawsze zdawali sobie sprawę z tego, że najistotniejszym regulatorem mechanizmu rządzenia są przepisy regulujące zasady wolności wypowiedzi. W prawie rzymskim przepisy prawa karnego o zniesławieniu kształtowały w sposób zasadniczy prawo do krytyki. W sposób niewidoczny zawężały prawo obywateli do krytyki. Dopiero na tle rozwoju historycznego możliwe jest ukazanie ewolucji, jaka zaszła od momentu ustanowienia w starożytności uprzywilejowanej pozycji władzy, do obecnie funkcjonującego standardu szerokiego prawa do krytyki działalności osób pełniących funkcje publiczne. W rozdziale drugim wyprowadzono prawo do krytyki z szerszego pojęcia wolność wypowiedzi. Podjęto rozważania dotyczące konstrukcji wolności wypowiedzi oraz jej rozumienia na gruncie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, prawa konstytucyjnego oraz krajowego prawa prasowego. Niezbędne było także rozważenie stosunku pojęć: wolność wypowiedzi a wolność prasy i stworzenie katalogu różnych rodzajów wypowiedzi w zależności od zakresu przysługującej im ochrony. Rozdział trzeci rozprawy to analiza pojęcia krytyki prasowej. W rozdziale tym przeprowadzono rozważania dotyczące struktury wypowiedzi krytycznej, przedmiotu krytyki oraz jej funkcji. Analiza pojęcia krytyki wymagała również przeprowadzenia pogłębionych rozważań w odniesieniu do różnych jej rodzajów i konieczności stosowania odmiennych kryteriów oceny jej granic. W rozdziale poruszone zostały także wątki poboczne, dotyczące pojęcia satyry i karykatury, w tym rozważenie stosunku wolności przekazu satyrycznego do ochrony dobrego imienia. Czwarty rozdział pracy dotyczy analizy podstawowych obowiązków dziennikarzy uprawiających krytykę prasową. Problematyka wymagała gruntownej analizy każdej powinności dziennikarskiego postępowania. Analiza obowiązków dziennikarzy miała na celu wykazanie, jak poszczególne obowiązki wpływają na zakres prawa do krytyki. Wskazano także przesłanki, które powinny być spełnione, aby można było uznać, że dziennikarz działał z dochowaniem szczególnej staranności wymaganej przepisami prawa prasowego. Rozważono również czy obowiązek szczególnej staranności może wpływać na wyłączenie bezprawności. Jest to problem, który wywołuje kontrowersje i polemikę zarówno w doktrynie, jak i judykaturze. W rozdziale piątym podjęta została problematyka obowiązku ochrony dóbr osobistych przez dziennikarzy podejmujących krytykę. Rozważania dotyczące dziennikarskiego obowiązku ochrony dóbr osobistych stanowią szczególną materię, gdyż naruszenie czci czy prywatności jednostki w środkach masowego przekazu jest najdotkliwszą formą naruszenia. W rozdziale poddano analizie różnice pomiędzy pojęciem czci a pojęciem dobrego imienia, z powodu uznawania tych sformułowań za synonimy przez przedstawicieli doktryny i judykatury. Podjęto także próbę stworzenia katalogu podstawowych naruszeń dóbr osobistych przez prasę, poświęcając szczególną uwagę takim wartościom, jak: dobre imię, godność osobista, prywatność, wizerunek. 12

Wprowadzenie W rozdziale szóstym dokonano wykładni przepisu art. 41 pr.pras. stanowiącego kontratyp dozwolonej krytyki prasowej. Na tej podstawie wskazano, że ustawodawca różnicuje pojęcie krytyki, dokonując jej podziału na krytykę w sferze faktów oraz ujemne oceny. Problematyka ta jest kwestią sporną na gruncie doktryny, która funkcjonujące w obrębie ustawy Prawo prasowe pojęcia krytyka i ujemne oceny traktuje jako synonimy. Zaproponowano przyjęcie odmiennych kryteriów oceny legalności granic dozwolonej krytyki prasowej w sferze faktów oraz ujemnych ocen. Rozdział siódmy dotyczy zagadnienia rozszerzonych granic krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne. Przedmiotem rozważań było ustalenie, czy status osoby wpływa bezpośrednio na zakres rozszerzonych granic krytyki. Konieczne było także rozważenie wzajemnego stosunku pomiędzy pojęciami osoba wykonująca działalność publiczną a osoba pełniąca funkcje publiczne. Badania skoncentrowane zostały na wskazaniu okoliczności, która przesądza o rozszerzonych granicach dozwolonej krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne. Rozprawa nie obejmuje problematyki karnoprawnej ochrony czci. Tradycyjnie główny ciężar ochrony czci jednostki spoczywa na prawie karnym. Jest to temat istotny i aktualny, jednakże z uwagi na specyfikę tego zagadnienia i istniejące odrębności, poza zakresem rozważań pozostawiono analizę znamion przestępstwa zniesławienia i znieważenia. Tematyka ta znacznie powiększyłaby rozmiar niniejszej pracy, a w zasadzie wymagałaby przygotowania odrębnej dysertacji. Rozważania zostały ograniczone do aspektu cywilnoprawnego naruszenia dóbr osobistych przez prasę. Omawiając zagadnienia związane z prawem do krytyki a ochroną dóbr osobistych jednostki nie sposób jednak było oderwać się całkowicie od rozwiązań i dorobku prawa karnego. W pracy wielokrotnie odwoływano się do orzeczeń sądów karnych zapadłych na tle stosowania ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny 9, w szczególności art. 212, 213, 214 i 216. Konieczne jednak było zachowanie rozgraniczenia bezprawności na płaszczyźnie prawa cywilnego i prawa karnego. W rozprawie dokonano pewnej selekcji, a zwłaszcza ograniczono problematykę dotyczącą pojęcia, zakresu i charakteru dóbr osobistych. Objętość rozprawy nie pozwalała ustosunkować się do wielu zagadnień, w szczególności dotyczących genezy i definicji poszczególnych dóbr osobistych. Zasadne jedynie było przybliżenie rozumienia pojęcia czci. W literaturze przedmiotu i w orzecznictwie zauważyć można bowiem chaos terminologiczny wynikający z zamiennego używania pojęć: cześć, dobre imię, honor, reputacja. Z uwagi na to konieczne było ustalenie wzajemnych relacji pomiędzy tymi pojęciami. Dysertacja została oparta na źródłach prawa polskiego oraz aktach Rady Europy. W pracy wykorzystano prawnicze piśmiennictwo polskie i dorobek orzeczniczy Trybunału Konstytucyjnego, sądów polskich: Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i sądów apelacyjnych. Autorka w szerokim zakresie uwzględniła dorobek orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i doktryny analizującej unormowania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W pewnym zakresie skorzystano również z innych regulacji 9 (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm. - dalej cyt. jako k.k.). 13

Wprowadzenie prawnych Rady Europy, uznając jej wkład w rozwój praw człowieka i podstawowych wolności oraz w budowę systemu standardów ładu komunikacyjnego. Przygotowanie rozprawy było możliwe dzięki przeprowadzeniu kilku kwerend bibliotecznych: na Uniwersytecie w Kopenhadze (Københavns Universitet), Uniwersytecie Lund w Szwecji, w Instytucie Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, w Bibliotece Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Bibliotece Narodowej w Warszawie. Bogate zbiory bibliotek umożliwiły zebranie materiałów źródłowych, które znacząco poszerzyły literaturę przedmiotu wykorzystaną w dysertacji. Pozyskanie piśmiennictwa zagranicznego, analizującego unormowania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka możliwe było dzięki stypendium Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w ramach porozumienia o współpracy z Ministrem Edukacji i Nauki Republiki Litewskiej na odbycie stażu na Wydziale Prawa w Wilnie (Mykolo Romerio Universitetas). 3. Metodologia pracy Wieloaspektowość problematyki związanej z analizą granic dozwolonej krytyki prasowej działalności osób pełniących funkcje publiczne wymagała zastosowania kilku metod badawczych. W pracy wykorzystano metodę wykładni językowej z uwzględnieniem wykładni systemowej (pionowej i poziomej), funkcjonalnej (intelektualnej i aksjologicznej) oraz celowościowej w ujęciu J. Wróblewskiego 10. W ramach wykładni funkcjonalnej odniesiono się do metody historycznej i komparatystycznej. Wykorzystanie w pracy metody historycznej pozwoliło przedstawić genezę i ewolucję prawa do krytyki, a także dokonać oceny zachodzących zmian legislacyjnych. W celu przeprowadzenia analizy przepisów aktów prawnych wykorzystano metodę dogmatyczną. Zastosowana metoda umożliwiła interpretację obowiązujących przepisów prawa prasowego w oparciu o zasady logiki i postulaty racjonalnego prawodawcy. Podejmując poszczególne wątki badawcze posłużono się metodą prawnoporównawczą. Badania komparatystyczne zostały ograniczone do analizy prawa międzynarodowego (tekstów normatywnych Rady Europy, literatury przedmiotu oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka) i porównania go z polskim systemem prawnym. Wykorzystanie metody komparatystycznej okazało się szczególnie przydatne przy rozważaniu okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych przez prasę. Umożliwiła ona dostrzeżenie zasadniczych różnic pomiędzy Europejskim Trybunałem Praw Człowieka a sądami polskimi w postrzeganiu kryterium prawdziwości zarzutów krytycznych. Metoda ta miała ponadto na celu wypracowanie tła dla oceny polskich rozwiązań prawnych i ewentualnych wniosków de lege ferenda, a także zwrócenie uwagi na proponowane przez 10 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 128. 14

Wprowadzenie Europejski Trybunał Praw Człowieka kierunki zmian w ustawodawstwach oraz praktyce sądowej współczesnych państw demokratycznych. W rozprawie poddano analizie 262 orzeczeń sądowych z lat 1932-2013, w tym: 17 wyroków Trybunału Konstytucyjnego, 169 orzeczeń Sądu Najwyższego, 7 orzeczeń sądów administracyjnych i 69 orzeczeń sądów apelacyjnych. Badaniom poddano również 176 orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, obejmujących okres od 1976 r. do 2012 r. Badania empiryczne przeprowadzono w oparciu o dane statystyczne raportów i sprawozdań organizacji prasowych, poprzez dokonanie ich oceny i wyników w zakresie liczby i rodzaju spraw sądowych, których przedmiotem była odpowiedzialność dziennikarzy z tytułu przekroczenia granic krytyki prasowej. 4. Hipotezy badawcze W rozprawie przyjęto następujące hipotezy badawcze. Hipoteza nr 1 Dozwolona krytyka prasowa jest wartością dynamiczną, na której zakres mają wpływ czynniki aksjologiczne. Hipoteza ta została skonstruowana na podstawie wybranych monografii poświęconych historii dziejów prasy (J. Sobczaka 11, J. Bafii 12, W. Pisarka 13 i J. Sawickiego 14 ). Autorzy jednomyślnie wskazują, że prawo do krytyki jest wartością dynamiczną, o złożonym charakterze, o którego kształt nieustannie prowadzona jest walka. Wraz ze zmianą ustroju społeczno-politycznego przekształceniu ulegały regulacje prawne normujące prawo do krytyki. Założenia wynikające z ustroju danego państwa (założenia aksjologiczne), w tym: reżim polityczny, normy moralne i obyczajowe, postęp techniczny, świadomość obywateli - kształtują ramy prawne krytyki prasowej. Hipoteza nr 2 Prawo do krytyki jest składową wolności wypowiedzi. Hipoteza stanowi wynik wstępnej analizy orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w których wyrażony został pogląd, że nie ma możliwości stworzenia w pełni pluralistycznego systemu politycznego, jeżeli nie jest zapewniona wolność wypowiedzi, w tym prawo do krytyki. Oznaczać to może przyznanie podstawowej roli akceptowania kontrowersyjnych wypowiedzi krytycznych w ramach gwarantowanej konstytucyjnie wolności wypowiedzi. Konieczne jest przeprowadzenie badań, mających na celu wykazanie, że prawo do krytyki jest elementem wolności wypowiedzi. Hipoteza nr 3 Prawo do krytyki nie ma charakteru absolutnego. Hipoteza została postawiona w oparciu o orzecznictwo Sądu Najwyższego, który stwierdził, że prawo 11 12 13 14 J. Sobczak, Dzieje prawa prasowego na ziemiach polskich, Poznań 2009. J. Bafia, Prawo o wolności słowa, Warszawa 1988. W. Pisarek, Prasa - nasz chleb powszedni, Wrocław 1978. J. Sawicki, Ochrona czci a wolność krytyki, Warszawa 1956. 15

Wprowadzenie do krytyki nie może mieć charakteru absolutnego, przybierać postaci niczym nie skrępowanej swobody działania 15. Hipoteza nr 4 W ustawie Prawo prasowe funkcjonują dwie odrębne kategorie krytyki: krytyka w sferze faktów oraz ujemne oceny. Hipoteza została skonstruowana na podstawie analizy przepisów ustawy Prawo prasowe, w której ustawodawca posługuje się dwoma pojęciami: krytyka oraz ujemne oceny. Rozwiązania prawne przyjęte przez polskiego ustawodawcę w odniesieniu do unormowania prawa do krytyki wywołują szereg kontrowersji zarówno w doktrynie, jak i judykaturze. Część przedstawicieli piśmiennictwa przyjmuje, że w obu przypadkach użyte wyrażenia są równoznaczne z terminem krytyka, a posłużenie się różnymi terminami na oznaczenie identycznej treści jest wyrazem niekonsekwencji ustawodawcy. Spory te dotyczą również traktowania dyspozycji art. 41 pr.pras. jako statuującego generalne prawo do krytyki. Wobec powyższego należy zbadać zasadność posługiwania się przez ustawodawcę dwoma pojęciami. Hipoteza nr 5 O kwalifikacji wypowiedzi jako krytyki w sferze faktów lub ujemnych ocen decydują kryteria obiektywne. Hipoteza została skonstruowana na podstawie wstępnej analizy orzecznictwa Sądu Najwyższego, w którym wyrażono pogląd, że o kwalifikacji zarzutu krytycznego jako oceny albo stwierdzenia faktu, decydują kryteria obiektywne. Przy weryfikacji wypowiedzi użyteczne wydaje się posługiwanie się wzorcem przeciętnego czytelnika w celu rozstrzygnięcia kwestii czy dana wypowiedź ma charakter sprawdzalnego stwierdzenia faktów, czy też subiektywnej oceny 16. Hipoteza nr 6 Wytyczenie granic dozwolonej wypowiedzi krytycznej powinno następować z uwzględnieniem funkcji, jakie są przypisywane krytyce prasowej. Hipoteza została sformułowana na podstawie analizy poglądów doktryny, która wyróżnia pięć podstawowych funkcji krytyki prasowej: interpretacyjną, postulatywną, kontrolną, informacyjną oraz wartościującą 17. Wydaje się, że sąd dokonując oceny legalności granic krytyki prasowej powinien badać czy kwestionowana wypowiedź realizuje przypisane jej funkcje. Pewną trudność w rozpoznawaniu i kwalifikowaniu wypowiedzi wywołuje fakt, że każda wypowiedź krytyczna pełni dwie, a nawet więcej z wymienianych funkcji. W przypadku stwierdzenia, że krytyka nie realizuje żadnej z przypisanych jej funkcji, taka krytyka nie korzysta z ochrony prawnej. Hipoteza nr 7 Wynikające z ustawy Prawo prasowe obowiązki dziennikarza wpływają na zakres dozwolonej krytyki prasowej. Analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych, jak również orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka pozwala przyjąć hipotezę, że legalność krytyki prasowej warunkuje jakość pracy dziennikarza. Wykonywanie obowiązków dziennikarskich zawartych w ustawie Prawo 15 16 17 Zob. wyrok SN z 28 III 2003 r., IV CKN 1901/00, Biul. SN 2003, nr 10, poz. 9; postanowienie SN z 12 XI 2003 r., V KK 52/03, OSNKW 2004, nr 3, poz. 24; wyrok SN z 22 VI 2004 r., V KK 70/04, OSNKW 2004, nr 9, poz. 86. J. Sadomski, Naruszenie dóbr osobistych przez media, Warszawa 2003, s. 52. Tak m.in. J. Brol, Sądowe aspekty prawa prasowego, NP 1984, nr 10, s. 4; J. Sobczak, Prawo prasowe. Podręcznik akademicki, Warszawa 2000, s. 256; M. Szulczewski, Prasa i społeczeństwo, Warszawa 1964, s. 123. 16

Wprowadzenie prasowe stanowi zabezpieczenie prawidłowego wykonywania przyznanych przez ustawodawcę uprawnień. W celu uznania krytyki prasowej za legalną, dziennikarz musi uczynić zadość wszelkim wymogom stawianym przez prawo prasowe, ergo działać zgodnie z zasadami współżycia społecznego i etyki dziennikarskiej, zachować szczególną staranność i rzetelność, chronić dobra osobiste osób krytykowanych, dbać o poprawność języka oraz przestrzegać tajemnicy zawodowej. Hipoteza nr 8 Granice dozwolonej krytyki prasowej wyznaczane są przez potrzebę ochrony dóbr osobistych jednostki, w szczególności dobrego imienia, godności osobistej, prywatności i wizerunku. Zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 2 pr.pras. dziennikarz jest zobowiązany chronić dobra osobiste. Praktyka sądowa dodatkowo wskazuje, że dobrami osobistymi najczęściej naruszanymi w wyniku krytycznych publikacji prasowych są: dobre imię, godność osobista, prywatność oraz wizerunek. Hipoteza nr 9 Ujemne oceny nie podlegają udowodnieniu - weryfikacji w kategoriach prawdy i fałszu. Hipoteza powstała na podstawie wstępnej analizy orzecznictwa sądów polskich oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które w sposób jednolity przyjmuje, że prawdziwość twierdzeń co do faktów daje się wykazać, podczas gdy do wartościujących ocen, kryterium prawdy i fałszu, nie ma w ogóle zastosowania. Żądanie udowodnienia, że ujemna ocena była prawdziwa, jest niemożliwe do zrealizowania i ex definitione stanowi naruszenie art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 18. Zarówno sądy polskie jak i ETPCz badając wypowiedzi ocenne dokonują ich weryfikacji poprzez analizę faktycznych okoliczności będących ich podstawą 19. Wyłączenie domniemania bezprawności naruszenia dóbr osobistych przez wypowiedź prasową o charakterze ocennym może nastąpić jedynie w razie wykazania, że wyrażona opinia została oparta na starannie zebranych i wykorzystanych źródłach, tj. wiarygodnych i dających podstawę do jej sformułowania. Ujemne oceny mogą być zatem: słuszne, zasadne, ścisłe, odpowiednie, właściwe. Hipoteza nr 10 Kryteriami warunkującymi legalność krytyki w sferze ocen są: rzetelność ocen, zgodność wypowiedzi z zasadami współżycia społecznego oraz cel krytyki. Hipoteza została sformułowana w oparciu o analizę treści art. 41 pr.pras. Określone w dyspozycji tego przepisu prawo prasy do ujemnych ocen stanowi kontratyp ustawowy - uprawnienie, które bezpośrednio wpływa na ograniczenie odpowiedzialności prawnej środków masowego przekazu. Kontratyp ten należy rozpatrywać w związku z realizacją przez konkretny czyn znamion ustawowej określoności. Ujemna ocena pozostaje pod ochroną prawa, gdy jest rzetelna, zgodna z zasadami współżycia społecznego oraz realizuje zadania określone w art. 1 pr.pras. 18 19 Orzeczenie ETPCz z 8 VII 1986 r. w sprawie Lingens przeciwko Austrii, skarga 9815/82. Zob. wyrok SN z 22 XII 1997 r., I CKN 16/98, OSNC 2000, nr 2, poz. 25; wyrok SN z 28 V 1999 r., I CKN 463/01, OSP 2004, z. 2, poz. 22; wyrok SN z 9 VI 2005 r., III CK 622/04, Lex nr 180853; wyrok SN z 21 III 2007 r., I CSK 292/06, LexPolonica nr 1274004; wyrok SN z 27 I 2010 r., II CSK 326/09, LexPolonica nr 2128429. 17

Wprowadzenie Hipoteza Nr 11 Kryteriami warunkującymi legalność krytyki w sferze faktów są: prawdziwość wypowiedzi oraz istnienie interesu publicznego przemawiającego za publikacją krytycznego materiału prasowego. Hipoteza powstała na podstawie wstępnej analizy poglądów doktryny i orzecznictwa polskiego. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że prawdziwość zarzutu krytycznego jest pierwszym i najważniejszym warunkiem, by wypowiedź krytyczna była prawnie akceptowana. Podnoszenie nieprawdziwych zarzutów krytycznych pozostaje ab ovo poza granicami dopuszczalnej krytyki. Pogląd ten zdecydowanie dominuje także w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który wskazuje, że obszar dopuszczalnej krytyki prasowej nie może wykraczać poza granice zgodnego z prawdą relacjonowania faktów 20. Podejmowanie krytyki prasowej powinno ponadto następować w obronie interesu publicznego, który musi mieć charakter obiektywny. Hipoteza nr 12 Granice krytyki prasowej osób pełniących funkcje publiczne są szersze niż w stosunku do osób prywatnych. Hipoteza została sformułowana w oparciu o rozstrzygnięcia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Na gruncie orzecznictwa ETPCz dominuje pogląd, że osoby pełniące funkcje publiczne z racji wykonywania zadań odnoszących się do ogółu i wywierających skutki w sferze publicznej, narażone są na szczególną kontrolę i krytykę ze strony mediów. Osoba pełniące funkcje publiczne musi akceptować ostrzejszą formę krytyki, a także liczyć się z tym, że przedmiotem zainteresowania prasy mogą być fakty z jej życia prywatnego. Hipoteza nr 13 Zakwalifikowanie osoby do kręgu osób pełniących funkcje publiczne stanowi samodzielną przesłankę uzasadniającą stosowanie rozszerzonych granic krytyki prasowej. Analiza przepisów prawnych regulujących problematykę ochrony dóbr osobistych oraz zapadłego na tle ich stosowania orzecznictwa wskazuje, że status osoby pełniącej funkcje publiczne wpływa na zakres przyznanej jej ochrony. W praktyce oznacza to istotne rozszerzenie przestrzeni dopuszczalnej krytyki tej kategorii osób. Hipoteza nr 14 Rozszerzone granice krytyki prasowej uzależnione są od jej przedmiotu. Szerszej ochronie podlega krytyka prasowa podjęta w związku z publiczną debatą o sprawach wzbudzających powszechne zainteresowanie, w szczególności szerokiej ochronie podlega debata polityczna. Hipoteza została postawiona w oparciu o strasburski standard wyrażony w sprawie Lingens przeciwko Austrii 21, który zakłada, że wśród wielu rodzajów wypowiedzi, szczególne znaczenie ma wypowiedź dotycząca debaty publicznej, najsilniej związana z funkcjonowaniem demokratycznego społeczeństwa. Artykuł 10 Europejskiej Konwencji wymaga dla wypowiedzi krytycznej podjętej w związku z publiczną debatą daleko idącej ochrony, poprzez stosowanie łagodniejszych kryteriów oceny jej granic 22. Trybunał w Strasburgu wskazał ponadto, że wolne wybory i swoboda wypowiedzi, zwłaszcza politycznej, tworzą wspólnie fundament każdego demokratycznego państwa. 20 21 22 Wyrok SN z 3 XII 1986 r., I CR 378/86, OSNC 1988, nr 3, poz. 56; wyrok SN z 22 XII 1997 r., II CKN 546/97, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 119. Orzeczenie ETPCz z 8 VII 1986 r. w sprawie Lingens przeciwko Austrii, skarga 9815/82. T. Gibbons, Regulating the Media, London: Sweet & Maxwell 1998, s. 86. 18

Geneza i rozwój prawa do krytyki Rozdział I ROZDZIAŁ I GENEZA I ROZWÓJ PRAWA DO KRYTYKI 1. Uwagi ogólne Geneza prawa do krytyki jest składową dziejów walki o wolność słowa. Podejmując problematykę krytyki w ujęciu historycznym, nie można pominąć złożoności i bogactwa tego pojęcia, będącego źródłem antynomii, źródłem prowadzącym do postępu, jak i zastoju, szanującym mądrość i wiedzę, ale też podsycającym nienawiść, źródłem nie tylko tego, co łączy, ale i tego co dzieli 1. Analiza genezy wolności wypowiedzi krytycznej ma na celu ukazanie ewolucji, jaka zaszła od momentu, kiedy wszystkie nieprzychylne władzy wytwory myśli ludzkiej były niszczone, do czasów obecnych, gdzie jedną z podstawowych zasad państwa demokratycznego jest krytyka i sprawowanie społecznej kontroli władzy. Analiza historyczno-porównawcza jest niezbędnym elementem nie tylko w wyjaśnieniu etapów rozwoju prawa do krytyki, ale może być także pomocna w oddaniu intencji prawodawcy, co z kolei ułatwia kształtowanie wykładni prawa. Temat pracy nie pozwala na przeprowadzenie pogłębionej analizy rozwoju wolności wypowiedzi. Rozważania w zakresie ewolucji prawa do krytyki stanowią pewnego rodzaju uproszczenie, które ma na celu wykazanie, że prawo to jest ważnym i czułym instrumentem, o którego kształt nieustannie prowadzona jest walka 2. Na przestrzeni wieków stan normatywny regulujący problematykę prawa do krytyki wskutek zmian społecznych i technologicznych uległ zasadniczym przemianom. Czy wobec tego polskie rozwiązania prawne w sposób zadawalający normują zagadnienie krytyki prasowej? Szczególnie istotne wydaje się wskazanie przesłanek oraz warunków, w których doszło do ustanowienia pierwszych gwarancji prawnych dotyczących krytyki. Przeprowadzone rozważania mają na celu wykazanie, że dozwolona krytyka jest prawem o szerokich powiązaniach i zależnościach, na której zakres mogą mieć wpływ: ustrój polityczny państwa, świadomość obywateli, wyznawany światopogląd, obowiązująca hierarchia wartości i dóbr, której ochrony oczekują społeczeństwa. Rozważania, w przedmiocie ewolucji prawa do krytyki, zostały przeprowadzone przy wykorzystaniu metody historycznej i prawno-porównawczej. Fakt członkowstwa Polski w Unii Europejskiej zarówno zachęca, jak i obliguje, do porównania polskich osiągnięć w tym zakresie z rozwiązaniami wybranych państw Wspólnoty. Autorka do analizy porównawczej wybrała regulacje Francji, Niemiec oraz Wielkiej Brytanii. Przedstawiona została również ewolucja unormowań prawa do krytyki w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Uzasadniając ten wybór, autorka kierowała się faktem, że to właśnie na nowym kontynencie ustanowione zostały pierwsze instrumenty prawne, gwarantujące prawo do krytyki. Ponadto, 1 2 J. Bafia, Prawo o wolności słowa, Warszawa 1988, s. 3. J. Sobczak, Dzieje prawa prasowego na ziemiach polskich, Poznań 2009, s. 6. 19

Geneza i rozwój prawa do krytyki Rozdział I z uwagi na istotną i wiodącą rolę ustawodawstwa amerykańskiego w kształtowaniu prawa do krytyki, celowe było przedstawienie - w niezbędnym i wskutek tego w znacznie ograniczonym zakresie - unormowań prawnych poświęconych wolności wypowiedzi w systemie common law. Rozważania w zakresie kształtowania unormowań prawnych odnoszących się do krytyki obejmują okres od prawa rzymskiego do czasów współczesnych. Autorka, w sposób zamierzony, przedmiotem badań objęła okres starożytności. Dopiero na tle rozwoju historycznego możliwe jest ukazanie ewolucji, jaka zaszła od momentu ustanowienia w starożytności uprzywilejowanej pozycji władzy, do obecnie funkcjonującego standardu szerokiego prawa do krytyki działalności osób pełniących funkcje publiczne. 2. Geneza i rozwój prawa do krytyki w prawie rzymskim Pierwsze regulacje prawne dotyczące krytyki w sprawach prywatnych i publicznych pojawiły się w czasach republiki rzymskiej 3. Dokumentem pośrednio odnoszącym się do zagadnienia krytyki było prawo XII tablic, uchwalone około 450 r. p.n.e. Duodecim tabularum regulowało zagadnienie prawa do krytyki od strony negatywnej, poprzez ustanowienie zakazów wypowiadania krytycznych wypowiedzi i grożących za nie sankcji. Ustawodawca przewidywał wypadki karania wypowiedzi, które naruszały dobre imię drugiego człowieka. Przestępstwo tzw. iniuria dotyczyło ochrony godności i dobrego imienia jednostki przed wszelką krytyką słowną i pisemną 4. Do naruszenia dobrego imienia człowieka mogło także dojść w przypadku przestępstwa mala carmina, polegającego na układaniu magicznych pieśni, mających na celu sprowadzenie nieszczęścia, śmierci lub choroby na osobę, pod której adresem wznoszono okrzyki 5. Ostatnim rodzajem naruszenia dobrego imienia osoby było przestępstwo occentario, utożsamiane ze złośliwymi pismami wyrażającymi niezadowolenie ze stosunków społecznych lub krytykę znanych osobistości 6. W prawie rzymskim żaden zatem akt prawny nie gwarantował prawa do krytyki. Rządzącym nie było obojętne, jaka informacja kierowana była przez nadawców do obywateli państwa. Wszelki wyraz krytycyzmu był szeroko tłumiony. Instytucja iniurii miała na celu eliminowanie z obiegu wypowiedzi nieprzychylnych władzy. Istotne znaczenie dla zaistnienia przestępstwa iniurii miała okoliczność, komu była zadana i od kogo pochodziła. Według zasad prawa rzymskiego iniuria mogła dotknąć tylko ludzi wolnych 7. Krytyka 3 4 5 6 7 J. Bafia, Prawo o cenzurze, Warszawa 1983, s. 7; T. Goban-Klas, Granice wolności mediów, (w:) Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków 2004, s. 412. Zob. szerzej: K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1976, s. 435-436; W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 2003, s. 309-310; W. Osuchowski, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, red. W. Litewski, J. Sondla, Warszawa 1981, s. 387; W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992, s. 198; W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2001, s. 251. A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003, s. 317. J. Kamiński, Occentrare, (w:) Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa 1986, s. 109. Za iniuria uznawano także pośrednie wyrządzenie krzywdy, jak przypadek naruszenia godności osoby wolnej, pozostającej pod władzą pater familia. Krytyka podwładnych była traktowana jako 20

Geneza i rozwój prawa do krytyki Rozdział I wypowiadana przez ludzi wolnych była uznawana za lekką, natomiast traktowana była surowiej, jeżeli nadawcą krytycznej wypowiedzi był niewolnik 8. Niewolnik mógł być ponadto bezkarnie krytykowany. Prawo rzymskie nie przewidywało żadnych granic krytyki pod adresem tych osób 9. Zasadniczej przebudowy systemu odpowiedzialności za iniuria dokonała reforma pretorska. Krytykę unormowań ustawy XII tablic powodowały kazuistycznie określone stany faktyczne oraz sztywne, nie mające żadnej realnej wartości kary pieniężne. W II wieku pisarz rzymski Aulus Gellius opisał młodego, zamożnego obywatela rzymskiego Luciusa, który spacerując po mieście policzkował dla zabawy przypadkowych przechodniów. Idący za nim niewolnik uiszczał natychmiast spoliczkowanemu należną wedle ustawy XII tablic kwotę 25 asów, która miała wówczas wartość symboliczną 10. Wydarzenie to stało się inspiracja pretora do wprowadzenia zmian w odpowiedzialności za iniuria. W wyniku reformy pretor uzupełnił i ujednolicił pojęcie iniuria, definiując je jako zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów. Czyn ten powodował szkodę natury fizycznej lub moralnej, przynosząc ujmę na honorze ofiary deliktu 11. W wyniku reformy zmodernizowano także sankcje polegające na usunięciu talionu i wprowadzeniu uznaniowego systemu kar. Novum reformy stanowił jednolity środek procesowy actio iniuriarum aestimatoria. Pretorskie actio przewidywało możliwość dochodzenia roszczeń w wysokości oszacowanej przez samego poszkodowanego. Na podstawie actio sędzia zasądzał odszkodowanie w granicach powództwa, zgodnie z zasadą słuszności i sprawiedliwości in bonum et aequum, biorąc pod uwagę winę sprawcy oraz skutki zewnętrzne 12. W przypadkach ciężkich, tzw. iniuria atrox, szkodę tę szacował pretor, która stanowiła dla sądu górną granicę kary orzekanej dla sprawcy deliktu 13. Zgodnie z prawem pretorskim iniuria była ciężka (iniuria atrox): wskutek czynu, gdy ktoś został zraniony; z powodu miejsca (ex loco), tj. gdy krytyki dokonano w miejscu publicznym, np. w teatrze; na skutek stanowiska krytykowanego (ex persom), gdy człowiek o niskiej pozycji krytykował urzędnika lub senatora 14. Po reformie przestępstwo iniurii było regulowane czterema aktami 15. Najważniejszym z punktu widzenia krytyki był edykt de convicio, przewidujący odpowiedzialność tego, kto sprzecznie z dobrymi obyczajami obraził słowem inną osobę 16. Edykt de convicio został wprowadzony w celu zapobieżenia czynom godzącym w dobre obyczaje rzymskie 17. Convictium mogło polegać na publicznej krytyce innej osoby przy użyciu obelżywych słów 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 krytyka ich władcy; zob. szerzej: M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Kraków 1999, s. 302. J. Sawicki, Ochrona czci a wolność krytyki, Warszawa 1956, s. 10. O.F. Robison, The criminal law of Ancient Rome, Baltimore: Johns Hopkins 1995, s. 49. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, op. cit., s. 252. R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, Warszawa 1955, s. 241. M. Kuryłowicz, A. Wiliński, op. cit., s. 302. K. Kolańczyk, op. cit., s. 436. W. Bojarski, Prawo rzymskie, Toruń 1999, s. 217. W. Osuchowski, op. cit., s. 388-389. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, op. cit., s. 252. W. Mossakowski, Działalność cenzorów w zakresie dobrych obyczajów w Rzymie, (w:) Crimina et mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, red. M. Kuryłowicz, Lublin 2001, s. 113-114. 21