Szkodniki roślin Szkodniki roślin uprawnych są to roślinożerne organizmy zwierzęce, których działalność (odżywianie) powoduje uszkodzenia roślin i produktów roślinnych. Szkodniki powszechnie występują na roślinach uprawnych oraz w magazynach, powodując szkody ilościowe i jakościowe płodów roślinnych (straty bezpośrednie). Są one również odpowiedzialne za straty pośrednie, ponieważ przenoszą choroby wirusowe, bakteryjne i grzybowe (są wektorami). Powodowane przez nie średnie straty w plonach wynoszą ok. 10-20%. Szkodliwość organizmów zwierzęcych zależy od wielu czynników, a w szczególności od ich liczebności i masowego pojawiania się na uprawianych roślinach oraz od sposobu żerowania i wywoływanych przez nie zmian w morfologii roślin (uszkodzeń), które prowadzą do ich zamierania. Typy uszkodzeń powodowanych przez szkodniki Szkodniki mogą żerować praktycznie na wszystkich roślinach uprawnych, natomiast z uwagi na sposób żerowania dzielą się na: monofagiczne - żywiące się tylko jednym gatunkiem roślin, np. mątwik ziemniaczany; polifagiczne - żywiące się wieloma gatunkami roślin z różnych rodzin botanicznych, np. drutowce, przędziorki, turkuć podjadek czy mątwik burakowy; oligofagiczne - występujące na roślinach należących do tej samej rodziny, np. bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana. Szkodniki żerują i uszkadzają następujące części roślin: podziemne (korzenie, cebule, bulwy, kłącza) nadziemne pędy roślin zielonych, krzewów i pnie drzew liście organy generatywne owoce oraz nasiona w magazynach.
Typy uszkodzeń uzależnione są od rodzaju aparatu gębowego zwierząt. U szkodników wyróżniamy aparaty gębowe: gryzący, ssący, kłująco-ssący i liżąco-ssący. Rodzaje aparatu gębowego u owadów Do szkodników o aparacie gębowym gryzącym należą np. chrząszcze, larwy motyli, zaś aparat gębowy kłująco-ssący występuje np. u: pluskwiaków różnoskrzydłych, mszyc. Szkodniki o aparacie gębowym gryzącym najczęściej podgryzają korzenie, pędy lub wygryzają liście, pąki kwiatowe czy owoce i nasiona. Szkodliwość owadów o aparacie gębowym kłująco -ssącym polega na wysysaniu soków z różnych organów rośliny i przenoszeniu chorób wirusowych. Uszkodzenia liści powodowane przez skrzypionki
Uszkodzenie liści powodowane przez stonkę ziemniaczaną Uszkodzenia liści po wodowane przez mszyce W tabeli przedstawiono krótką charakterystykę typowych uszkodzeń roślin uprawnych w zależności od aparatu gębowego szkodnika. Typowe uszkodzenia roślin uprawnych w zależności od aparatu gębowego szkodnika Uszkadzana część Aparat gębowy ssącokłujący Aparat gębowy gryzący rośliny niszczenie korzeni i szyjki zasychanie roślin, części korzeniowej - objadanie części powstawanie brody podziemne podziemnych, chodniki lub jamki korzeniowej (mątwiki),
wewnątrz korzeni (larwy chrabąszczy, sprężyków, rolnic, komarnic) ogryzanie części podporowych roślin, pozbawienie ich skórki, kory, miękiszu, drążenie kanałów w pędach i tamanie roślin (ploniarka zbożówka, omacnica prosowianka, chowacze) wygryzanie liści, gołożery (pozostawione tylko nerwy główne), wyjadanie miękiszu między skórkami liścia (minowanie) (gnatarz rzepakowiec, stonka ziemniaczana, śmietka ćwiklanka, skrzypionki, oprzędziki) wygryzanie pąków kwiatowych z zewnątrz lub od środka (słodyszek rzepakowy); wyjadanie wnętrza owoców i nasion (pachówka strąkóweczka, strąkowiec grochowy) pędy (łodygi) i pnie liście narządy generatywne guzowate zgrubienia na korzeniach zniekształcenia lub skręcanie się liści, przebarwienia i zasychanie roślin (mszyce, przędziorki) deformacje i chlorozy liści (wciornastki, mszyce, przędziorki) deformacje owoców np. ziarniaków zbóż (wciornastki, mszyce) Charakterystyka podstawowych szkodników roślin uprawnych Szkodniki roślin uprawnych należą do następujących typów i gromad świata zwierząt: Typ Gromada Robaki obłe Nicienie Skorupiaki Wije Stawonogi Pajęczaki Owady
Mięczaki Kręgowce Ślimaki Ptaki Ssaki (gryzonie) Nicienie są to zwierzęta bardzo małych rozmiarów, o kształcie walcowatym, wydłużonym lub kulistym. Gatunki roślinożerne są szkodnikami roślin uprawnych. Żerują w glebie, atakując systemy korzeniowe roślin, nieliczne zaś gatunki pasożytują w nadziemnych częściach roślin. Najczęściej uszkadzają one rośliny mechanicznie, powodując liczne objawy, które często są przyjmowane za objawy chorobowe, a nie jako występowanie szkodnika. Zaatakowane rośliny gorzej rosną oraz skracają okres wegetacyjny. Nicienie powodują więdnięcia roślin, zmiany w wyglądzie łodyg i liści oraz nekrozy. Ponadto można zauważyć naroślą na korzeniach, gnicie korzeni oraz tzw. brodę korzeniową. Nicienie biorą również udział w przenoszeniu patogenów powodujących choroby roślin. Do groźnych szkodników roślin uprawnych z gromady nicieni należą: mątwiki ziemniaczany i burakowy, węgorki oraz niszczyk zjadliwy. Mątwik ziemniaczany: a) system korzeniowy porażonej rośliny pomidora, b) cysty na korzeniu, c) cysty w dużym powiększeniu
Mątwik burakowy: a) system korzeniowy porażonej rośliny buraka, b) fragment korzenia z cystami, c) cysta wypełniona jajami Największe znaczenie gospodarcze mają mątwiki. Odżywiają się one sokami roślinnymi i w korzeniach rośliny żywicielskiej przechodzą cały cykl rozwojowy. Powodują zaburzenia w transporcie substancji odżywczych w roślinie. Stawonogi stanowią bardzo liczną grupę gatunków zwierząt różniących się budową ciała oraz wymaganiami względem środowiska. Największe wpływ na gospodarkę jako szkodniki roślin uprawnych mają gromady: pajęczaki oraz owady. Do pajęczaków należą roztocza, wśród których wyróżnia się: gatunki pożyteczne - roztocza żyjące w glebie i biorące udział w powstawaniu próchnicy roztocza drapieżne - będące naturalnymi wrogami niektórych owadów szkodliwych gatunki szkodliwe - będące szkodnikami roślin (roztocza roślinożerne), żerujące na żywych roślinach lub na przechowywanych produktach roślinnych. Roztocza: a) dobroczynek szklarniowy, b) przędziorek Chmielowiec, c) szpeciel, d) rozkruszek mączny
Roztocza są to małe zwierzęta o ciele kulistym, silnie skróconym, bez typowego dla pajęczaków podziału na głowotułów i odwłok. Należą do groźnych szkodników roślin, np. drzew i krzewów owocowych, truskawki oraz chmielu. Roztocza pasożytują zarówno na żywych, jak i rozkładających się roślinach. Żerują na wszystkich częściach roślin, zjadając je z zewnątrz i od środka. Bezpośrednio uszkadzają komórki i tkanki roślinne, wpływając ujemnie na wzrost i rozwój roślin. Wskutek żerowania roztoczy u porażonych roślin obniża się zawartość chlorofilu jak również następują zaburzenia w procesie fotosyntezy i oddychania. Szkodliwość pośrednia roztoczy polega na przenoszeniu (jako wektory) patogenów (wirusów, bakterii i grzybów). Spośród roztoczy do ważnych szkodników roślin szklarniowych należą: przędziorki i szpeciele. Przędziorki na skutek wysysania soków roślinnych powodują zahamowanie wzrostu roślin i zmniejszenie powierzchni liści. Pod wpływem ich żerowania powstają różne zniekształcenia na liściach. Do roztoczy żerujących w magazynach należy rozkruszek mączny, powodujący pogorszenie jakości przechowywanych produktów głównie ziarna i nasion. Do pożytecznych roztoczy należy dobroczynek szklarniowy - gatunek drapieżny, wykorzystywany w biologicznym zwalczaniu przędziorków w szklarniach.
Owady stanowią najważniejszą gospodarczo i najliczniejszą (ok. 80% wszystkich gatunków) grupę zwierząt zaliczanych do szkodników roślin uprawnych. Są to zwierzęta bardzo małe, charakteryzujące się dużą płodnością. Wykształcają od jednego do kilku pokoleń w ciągu okresu wegetacji. Wiele gatunków ma skrzydła, które umożliwiają im przelatywanie z jednych roślin na drugie. Do owadów wrogich zaliczamy (ok. 50%) głównie fitofagi, tj. organizmy odżywiające się żywymi roślinami. Owady te żerują na różnych częściach roślin: pąkach, liściach, pędach, korze drzew, korzeniach oraz kwiatostanach, owocach i nasionach. Mogą rozwijać się na zewnątrz lub wewnątrz roślin. Powodują szkody bezpośrednie oraz są wektorami patogenów roślin. Wśród owadów jest również wiele gatunków pożytecznych, o dużym znaczeniu gospodarczym dla człowieka, np. pszczoły miodne. Około 70% gatunków owadów, np. pszczoły, błonkówki, zapylają rośliny uprawne. Wśród owadów wyróżnia się dwie podgromady: bezskrzydłe i uskrzydlone. Szkodniki roślin uprawnych należą najczęściej do podgromady uskrzydlonych i następujących rzędów: prostoskrzydłe - np. szarańcza wędrowna, turkuć podjadek pluskwiaki równoskrzydłe - np. mączlik szklarniowy, mszyce pluskwiaki różnoskrzydłe - np. przylżeńce (wciornastki) chrząszcze - np. stonka ziemniaczana, słodyszek rzepakowy, strąkowce, wołek zbożowy motyle - np. owocówka jabłkóweczka, omacnica prosowianka, bielinek kapustnik, rolnice błonkówki - np. gnatarz rzepakowiec muchówki - np. pryszczarek, połyśnica marchwianka, śmietka kapuściana. Ciało owadów składa się z: głowy, tułowia i odwłoka, który jest segmentowany. Budowa ciała owada
Z tułowia odchodzą odnóża (3 pary) oraz skrzydła (2 pary). Na głowie znajdują się czułki, oczy i aparat gębowy. W zależności od rodzaju aparatu gębowego owady powodują różne uszkodzenia roślin. Owady rozmnażają się najczęściej płciowo, ale mogą również rozmnażać się dzieworodnie (przez partenogenezę, kiedy z niezapłodnionej komórki jajowej powstają samice). Z jaj owadów wylęgają się larwy, różniące się kształtem i wyglądem od osobników dorosłych. Larwy jedynie żerują, a następnie zmieniają się (przeobrażają) w postacie dorosłe. Zjawisko to nazywa się metamorfozą. Zmiany zachodzące w larwach mogą być różne. Jedne larwy nie różnią się kształtem od owadów dorosłych, tylko wielkością, natomiast w miarę wzrostu różnicują się ich narządy rozrodcze - takie osobniki zaliczane są do owadów bez metamorfozy (owady bezskrzydłe). Pozostałe owady rozwijają się z przeobrażeniem częściowym (prostoskrzydłe, pluskwiaki równoskrzydłe i różnoskrzydłe) oraz zupełnym (chrząszcze, motyle, błonkówki i muchówki). U owadów z przeobrażeniem zupełnym występują 4 stadia rozwojowe: jajo, larwa, poczwarka i postać dorosła. Rodzaje metamorfozy u owadów
Jaja owadów są najczęściej owalne i składane od dolnej strony liści (np. pomarańczowe, drobne kuleczki stonki ziemniaczanej na liściach ziemniaka czy pomidora). Larwy najczęściej są bardzo szkodliwe dla roślin. W czasie wegetacji u niektórych gatunków owadów występuje nawet kilka stadiów larwalnych. W stadium poczwarki owady nie żerują, natomiast po przepoczwarczeniu owady dorosłe zaczynają żerować, a następnie składać jaja. Rozwój od jaja do osobnika dorosłego i jego śmierci nazywany jest pokoleniem. Owady mogą wydawać różną liczbę pokoleń w ciągu jednego okresu wegetacji. Najgroźniejsze i najczęściej występujące szkodniki roślin uprawnych i szkodniki magazynowe przedstawiono w tabelach. Ważniejsze szkodniki roślin uprawnych Gatunek Uszkadzana Typ i rodzaj Rośliny żywicielskie szkodnika część rośliny szkodnika Ploniarka pszenica, jęczmień, liście zbóż muchówki zbożówka trawy, kukurydza wszystkie gatunki zbóż, Skrzypionki liście chrząszcze trawy Omacnica liście, kolby motyle zboża, trawy prosowianka liście, źdźbła, pluskwiaki Mszyce zboża kłosy równoskrzydłe
Wciornastki liście, źdźbła, pochwy liściowe przylżeńce zboża Pryszczarki kwiatostany muchówki kukurydza, proso ziemniak, pomidor, Mątwik korzenie nicień chwasty z rodziny ziemniaczany psiankowatych Mszyce liście pluskwiaki polifagi - ziemniak, równoskrzydłe burak Stonka rośliny z rodziny liście, pędy chrząszcze ziemniaczana psiankowatych Drobnica burak, szpinak, korzenie chrząszcze burakowa rzodkiew Mątwik komosowate, korzenie nicień burakowy kapustowate Płaszczyniec pluskwiaki liście burakowy równoskrzydłe burak, szpinak Śmietka ćwiklanka liście muchówki burak, szpinak Chowacze: liście, łodygi, czterozębny, szyjki rośliny z rodziny chrząszcze podobnik, korzeniowe, kapustowatych brukwiaczek łuszczyny Pryszczarek rośliny z rodziny łuszczyny muchówki kapustnik kapustowatych Słodyszek rzepakowy pąki kwiatowe chrząszcze rzepak, rzepik, kapusta liście, Gnatarz rzepak, rzepik, kwiatostany, błonkoskrzydłe rzepakowiec gorczyca, kapusta łuszczyny Mszyce liście, pluskwiaki warzywa kapustne, kwiatostany równoskrzydłe rzepak, rzepik, gorczyca
Oprzędziki liście, brodawki korzeniowe chrząszcze motylkowate Paciornice pąki kwiatowe muchówki lucerna, groch Pachówka strąkóweczka strąki motyle groch, peluszka, bób, wyka Strąkowce strąki chrząszcze groch, fasola Ważniejsze szkodniki magazynowe Gatunek Typ i rodzaj Przechowywane produkty Wołek zbożowy chrząszcze ziarno zbóż i kukurydzy, kasze Mklik mączny motyl produkty mączne, kasze Rozkruszek mączny roztocza wszelkie materiały organiczne Rozkruszek drobny roztocza różne produkty żywnościowe, kwiaty, gerbery i chryzantemy w szklarni Ślimaki są gromadą należącą do typu mięczaki. Szkodliwe dla roślin są gatunki wielożerne, tzw. ślimaki nagie. Wygryzają dziury w różnych częściach roślin: liściach, łodygach, owocach lub nasionach. Mogą powodować nawet tzw. gołożery. Największe szkody wyrządzają, żerując na młodych roślinach. Do szczególnie szkodliwych gatunków wśród ślimaków zaliczane są: pomrowik polny i ślimak winniczek. Walka ze ślimakami polega przede wszystkim na ograniczaniu ich występowania, np. poprzez wykaszanie traw i chwastów na terenach nie użytkowanych rolniczo. Ptaki zarówno owadożerne, jak i drapieżne bardzo często odgrywają pożyteczną rolę w środowisku również z punktu widzenia człowieka, ponieważ odżywiają się głównie owadami, regulując ich liczebność w agrofitocenozie. Mogą również powodować szkody na polach lub w sadach, np. zjadając kiełkujące nasiona, młode wschodzące rośliny czy dojrzewające owoce. Ptaki wyrządzające znaczne szkody to m.in.: sikory, wróble, gołębie, sroki, szpaki, gawrony. Gryzonie są to ssaki żerujące zarówno na polach wśród roślin uprawnych, jak i w magazynach. W polu ich szkodliwość polega na zjadaniu roślin i ziarna zbóż oraz
podgryzaniu korzeni różnych roślin (ziemniak, burak, marchew), w magazynach zaś niszczą przechowywane produkty żywnościowe. Ponadto gryzonie są nosicielami zarazków powodujących choroby zakaźne człowieka (np. szczury). Do groźnych dla roślin gryzoni należą: mysz polna, nornik polny, szczur wędrowny, zając szarak i królik dziki.