Progi szkodliwości roślin rolniczych

Transkrypt

1 KARNIOWICE MODR Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach Progi szkodliwości roślin rolniczych Karniowice 2016

2 Opracowanie: Dorota Paczyńska Dział Systemów Produkcji Rolnej, Ekologii i Ochrony Środowiska MODR Karniowice

3 Wprowadzenie Istotną zasadą obowiązującą w integrowanej ochronie roślin jest fakt, że decyzje o wykonaniu zabiegów powinny być podejmowane w oparciu o monitoring występowania organizmów szkodliwych, z uwzględnieniem progów ekonomicznej szkodliwości. Efekty stosowania powyższej ochrony powinny być sprawdzane przy pomocy ewidencji zabiegów oraz działań monitorujących. Ponadto stosowanie chemicznych środków ochrony roślin powinno odbywać się przy pomocy możliwie minimalnych dawek, w optymalnych terminach i jedynie przy sprzyjających warunkach atmosferycznych, z baczną uwagą na staranność i precyzję wykonania zabiegów. Elementem zapewniającym spełnienie powyższych wymogów będzie używanie jedynie sprzętu sprawnego technicznie, przebadanego i obsługiwanego przez przeszkolonych operatorów. W integrowanej ochronie do dyspozycji rolnika, a także doradcy przeznaczone są trzy podstawowe narzędzia pozwalające pomóc w podjęciu decyzji o zastosowaniu i wyborze min. ilości, formy czy też terminu ochrony roślin, i są to: metodyki integrowanej ochrony roślin poszczególnych upraw, progi ekonomicznej szkodliwości patogenów określające, kiedy stosowanie chemicznej ochrony roślin staje się ekonomicznie opłacalne, tzn. przy jakiej liczebności organizmu szkodliwego dla roślin straty przewyższają koszty jego chemicznego zwalczania, systemy wspomagania decyzji w ochronie roślin, bazujące na znajomości biologii organizmów szkodliwych, wskazujące optymalny termin wykonania chemicznych zabiegów ochrony roślin. Wszystkie te narzędzia i zasady w swym zamyśle mają przyczynić się do ograniczenia stosowania środków chemicznych w ochronie roślin do absolutnie niezbędnego minimum w celu osiągnięcia maksymalnie możliwego efektu w postaci zdrowego i nieskażonego plonu. Celem tej broszury jest wsparcie producentów rolnych przy rozpoznawaniu pojawiających się agrofagów i ułatwienie podjęcia decyzji o ich ewentualnym zwalczaniu w ramach integrowanej ochrony roślin. 3

4 Znaczenie progów ekonomicznego zagrożenia upraw Dla możliwości dokonania oceny liczebności szkodników, określenie choroby na plantacji i zastosowania zabiegu ochrony konieczny jest monitoring upraw. Uszkodzenia powodowane przez szkodniki, choroby wpływają na osłabienie kondycji uprawianych roślin poprzez zaburzony system rozwoju. W wyniku agresji patogenów występuje u roślin wrażliwość na liczne infekcje groźne dla tych organizmów, czego następstwem są niskie plony. Monitoringu występowania agrofagów na plantacjach, powinniśmy dokonywać co tydzień w okresie od początku do końca wegetacji roślin. W zależności od fazy wzrostu roślin progi różnią się wyznaczoną wielkością, która podana jest w procentach roślin lub liści z pierwszymi objawami, sprawców chorób lub jako procent porażonej powierzchni liści. Przy monitoringu szkodników opieramy się na terminie pojawień organizmów szkodliwych, na ich rozmieszczeniu i zagęszczeniu na roślinie lub w pułapkach feromonowych. Zamieszczone tablice z progami szkodliwości, są danymi orientacyjnymi. Są one przydatne do podejmowania decyzji, ale nie posiadają wartości obligatoryjnych. 4

5 Orientacyjne progi ekonomicznej szkodliwości chorób Choroba Termin obserwacji Próg ekonomicznej szkodliwości Uwagi PSZENICA Łamliwość źdźbła zbóż i traw od początku fazy strzelania w źdźbło do fazy pierwszego kolanka 20 30% źdźbeł z objawami porażenia Mączniak prawdziwy zbóż i traw w fazie krzewienia w fazie strzelania w źdźbło 50-70% z pierwszymi objawami porażenia (pojedyncze, białe skupienia struktur grzyba) 10% z pierwszymi objawami porażenia w fazie kłoszenia pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym, flagowym lub na kłosie w fazie krzewienia 10-15% liści z pierwszymi objawami porażenia Rdza brunatna pszenicy w fazie strzelania w źdźbło 10% liści z pierwszymi objawami porażenia w fazie kłoszenia pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym lub flagowym w fazie krzewienia 30% roślin z pierwszymi objawami Rdza żółta zbóż i traw w fazie strzelania w źdźbło w fazie kłoszenia 10% porażenia liścia podflagowego pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym, flagowym 5

6 Septorioza paskowana liści pszenicy Septorioza plew pszenicy Brunatna plamistość liści zbóż w fazie krzewienia 30 50% liści z pierwszymi objawami porażenia lub 1% liści z owocnikami w fazie strzelania w źdźbło 10 20% porażonej powierzchni liścia podflagowego lub 1% liści z owocnikami w fazie kłoszenia 5 10% porażonej powierzchni liścia flagowego lub 1% liści z owocnikami w fazie krzewienia 20% z pierwszymi objawami porażenia w fazie strzelania w źdźbło 20%porażonej powierzchni liścia podflagowego lub 1% liści z owocnikami w fazie początku kłoszenia 10% porażonej powierzchni liścia podflagowego lub 1% liści z owocnikami w fazie pełni kłoszenia 1% porażonej powierzchni liścia flagowego w fazie krzewienia 10 15% liści z pierwszymi objawami porażenia w fazie strzelania w źdźbło 5% liści z pierwszymi objawami porażenia w fazie kłoszenia 6% liści z pierwszymi objawami porażenia 6

7 Łamliwość źdźbła zbóż i traw Mączniak prawdziwy zbóż i traw Plamistość siatkowa Rdza jęczmienia Rynchosporioza od początku fazy strzelania w źdźbło do fazy pierwszego kolanka w fazie krzewienia w fazie strzelania w źdźbło w fazie krzewienia w fazie strzelania w źdźbło w fazie krzewienia w fazie strzelania w źdźbło w fazie krzewienia w fazie strzelania w źdźbło JĘCZMIEŃ 20 30% źdźbeł z pierwszymi objawami porażenia 25 35% roślin z pierwszymi objawami porażenia (pojedyncze, białe skupienia struktur grzyba) 10% źdźbeł z pierwszymi objawami porażenia 15 20%powierzchni liści z objawami choroby 15 20% powierzchni liści z objawami choroby 10 15% liści z pierwszymi objawami porażenia 10% źdźbeł z pierwszymi objawami porażenia 15 20% powierzchni liści z objawami choroby 15 20% powierzchni liści z objawami choroby 7

8 KUKURYDZA profilaktycznie - zaprawiany materiał siewny RZEPAK Cylindrosporioza 10 20% roślin porażonych straty w plonie 15 20% Czerń krzyżowych (20)% roślin porażonych straty w plonie 15 20% Szara pleśń (20)%roślin porażonych straty w plonie 10 15% Sucha zgnilizna kapustnych 10-20% roślin porażonych straty w plonie 20 50% Zgnilizna twardzikowa pierwsze oznaki choroby (1% roślin) straty plonu 20 60% 1-5 miseczek grzyba/1m 2 Dokładna i regularna lustracja na reprezentatywnym obszarze pola, pozwala stwierdzić występowanie patogena. W celu określenia progu szkodliwości analizuje się losowo w 4-6 różnych punktach pola po 25 roślin, ogółem od 100 do 150 roślin, w zależności od wielkości pola, i ocenia się procent roślin z pierwszymi objawami choroby. Gdy zostanie osiągnięta wartość progu szkodliwości w danej fazie rozwojowej, należy użyć odpowiedniego fungicydu zgodnie z zaleceniami IOR. 8

9 Choroby występujące na ziemniakach Nazwa Występowanie Objawy Ograniczenie występowania Alternarioza w okresie wegetacyjnym na bulwach drobne ciemnobrązowe plamki z koncentrycznie ułożonymi kręgami (słoje drzew) wysadzanie zdrowych sadzeniaków nieregularne, lekko zagłębione brązowo - czarne plamy Rizoktonioza na młodych częściach rośliny; łodyg, stolonów, zawiązków zgorzel wysadzanie materiału kwalifikowanego Czarna nóżka w całym okresie wegetacyjnym przy temperaturze powietrza o C bakteria wywołująca czarno gnijące podstawy łodyg sadzenie zdrowych nie krojonych sadzeniaków Zaraza ziemniaka zakażenie liści i łodyg oraz bulw. Duża wilgotność powietrza sprzyja rozwojowi choroby. Na brzegach i wierzchołkach dolnych liści pojawiają się nieregularne wodniste plamy, które brunatnieją. Na obrzeżach plam spodniej strony liścia występuje nalot grzybni Sadzenie zdrowych, podkiełkowanych sadzeniaków. Niszczenie gnijących bulw Zabiegi ochroniarskie wprowadzamy już przez zaprawianie bulw a następnie w momencie pojawienia się pierwszych objawów choroby na liściach czy pędach. Choroby kwarantannowe chronione z urzędu (obowiązek zgłoszenia występowania do WIORiN) Bakterioza pierścieniowa objawy po kwitnieniu gdy rośliny zbliżają się do końca wegetacji liście tracą turgor, więdną i zasychają na jednej stronie łodygi lub tylko na części rośliny 9

10 Śluzak od wschodów do bulwy więdnięcie roślin na szczycie łodygi. Na przekroju łodygi naczynia są przebarwienia i wydzielany jest brudnobiały śluz Rak ziemniaka na roślinach i bulwach kalafiorowate narośla u podstawy łodyg i bulwach Progi ekonomicznego zagrożenia przez szkodniki Szkodnik Termin obserwacji Próg ekonomicznej szkodliwości Uwagi PSZENICA Drutowne przed siewem larw na 1 m 2 przeprowadzić monitoring szkodliwości chorób Łokaś garbatek jesień - wschody do przerwania wegetacji wiosna - początek wegetacji 1-2 larwy lub 4 świeżo uszkodzone rośliny na 1m larw lub 8-10 świeżo uszkodzone rośliny na 1m 2 Mszyce zbożowe kłoszenie lub zaraz po wykłoszeniu 5 osobników na 1 kłosie Nałanek kłosiniec kwitnie i formowanie ziarna 3-5 chrząszczy na 1m 2 Nawodnica szarawka kłoszenie i strzelanie w źdźbło uszkodzone 30% powierzchni asymilacyjnej młodych roślin Niezmiarka paskowana jesienią 1 jajo na 10 źdźbłach lub 10% uszkodzonych źdźbeł 10

11 Paciornica pszeniczanka kłoszenie 5-10 owadów na 1 kłosie Ploniarka zbożówka wiosenne krzewienie 6 larw na 100 roślin Pryszczarek pszeniczny kłoszenie 8 larw na 1 kłosie Pryszczarek zbożowiec wyrzucenie liścia flagowego 15 jaj na źdźble Rolnica zbożówka przed siewem 6-8 gąsienic na 1m 2 Skoczek sześciorek od strzelania w źdźbło - Skrzypionki zbożowe wyrzucenie liścia flagowego 1-1,5 larwy na źdźble Ślimaki wschody roślin 2-3 ślimaki na pułapkę Śmietka ozimówka na wiosnę 10 roślin uszkodzonych na 30 badanych lub 80 larw na 1 m 2 strzelanie w źdźbło 10 larw na źdźble Wciornastek pszenicznik do pełni kwitnienia 5-10 owadów dorosłych lub larw na 1 kłosie wypełnianie ziarna larw na 1 kłosie Ździeblarz pszeniczny kłoszenie 4 owady na 1 m 2, lub 32 larwy na 1 m 2, albo 1 larwa na 12 źdźbeł 11

12 Żółwinki wzrost i krzewienie na wiosnę formowanie ziarna, dojrzałość mleczna 2-3 osobniki dorosłe na 1 m 2 2 larwy na 1 m 2 JĘCZMIEŃ Drutowce przed siewem brak Lednica zbożowa wzrost i krzewienie na wiosnę formowanie ziarna, dojrzałość mleczna 2-3 osobniki dorosłe na 1 m 2 2 larwy na 1 m 2 Łokaś garbatek jesień - wschody do przerwania wegetacji wiosa - poczatek wegetacji 1-2 larwy lub 4 świeżo uszkodzone rośliny na 1 m larw lub 8-10 świeżo uszkodzonych roślin na 1 m 2 Miniarki wyrzucanie liścia flagowego brak Mszyce kłoszenie lub zaraz po wykłoszeniu 5 mszyc na 1 kłosie Nałanek kłosiec kwitnienie i formowanie ziarna 3-5 chrząszczy na 1 m 2 lub 5 pędraków na 1 m 2 Niezmiarka paskowana jesienią 1 jajo na 10 źdźbłach lub 10 % uszkodzonych źdźbeł 12

13 Paciornica pszeniczanka kłoszenie 5-10 owadów na 1 kłosie Pędraki przed siewem brak Ploniarka zbożówka wiosenne krzewienie 6 larw na 100 roślinach Pryszczarek zbożowiec wyrzucenie liścia flagowego 15 jaj na 1 źdźble Rolnice przed siewem 6-8 gąsienic na 1 m 2 Skrzypionki wyrzucanie liścia flagowego 1-1,5 larwy na źdźble Śmietka kiełkówka rozwój liści brak Śmietka ozimówka na wiosnę 10 roślin uszkodzonych na 30 badanych lub 80 larw na 1 m 2 strzelanie w źdźbło 10 larw na źdźbło Wciornastki do pełni kwitnienia 5-10 owadów dorosłych lub larw na 1 kłosie wypełnianie ziarna larw na 1 kłosie Żółwinek zbożowy wzrost i krzewienie na wiosnę formowanie ziarna, dojrzałość mleczna 2-3 osobniki dorosłe na 1 m 2 2 larwy na 1 m 2 13

14 KUKURYDZA Drutowce przed siewem 2-8 larw na 1 m 2 pola przeniesienie gleby z dołków 25 x 25 x 30 cm, 35 odkrywek/ha,+ 4 odkrywki na kolejny ha Mszyce od fazy 1 liścia do końca wegetacji 300 mszyc na 1 roślinie 1lustracja na tydzień, 10 roślin/ha + 3 rośliny na kolejny ha 1 motyl w pułapce 1-2 pułapki feromonowe/ ha zabieg po 7-10 dniach od stwierdzenia motyla Omacnica prosowianka faza wiechowania 6-8 złóż jaj na 100 roślinach, lub gdy w poprzednim roku było uszkodzone 15% roślin kukurydzy uprawianej na ziarno lub 39-40% uszkodzonych roślin uprawianych na kiszonkę i CCM monitoring 2 x tydzień na obecność złóż jaj, min. 50 roślin, w 4 miejscach dojrzałość woskowa monitoring min. 100 roślin na ha, w 4 miejscach Rolnice i piętnówki wschody 1 gąsienica na 2 m 2 pola gąsienice: monitoring 50 roślin w 4 miejscach na polu + 50 roślin na każdy dodatkowy 1-2 gąsienice po III wylince na 1 m 2 ha. Motyle: pułapki stadium 5-6 liści uprawy feromonowe w okolicy pola, 1-2 na 1 ha uprawy w odległości min. 50 m 14

15 Stonka kukurydziana Chowacz brukwiaczek Chowacz czterozębny Chowacz podobnik Chowacz galasówek Gnatarz rzepakowiec od 9 liści do fazy wiechowania faza 3 kolanka do fazy wiechowania faza 4 kolanka do końca wegetacji RZEPAK początek marca i koniec marca 10 chrząszczy w żółtym naczyniu w ciągu kolejnych 3 dni lub 2-4 chrząszczy na 25 roślinach przełom marca i kwietnia 20 chrząszczy w żółtym naczyniu w ciągu 3 kolejnych dni lub 6 chrząszczy na 25 roślinach przełom kwietnia i maja 4 chrząszcze na 25 roślinach wrzesień - październik 2-3 chrząszcze w żółtym naczyniu w ciągu 3 dni rzepak ozimy: wrzesień i październik, rzepak jary: czerwiec, lipiec 1 gąsienica na 1 roślinę 10 korzeni z glebą, w 5 miejscach, zanurzyć w wodzie z solą kuchenną 10 korzeni w 10 miejscach na 1ha pułapki feromonowi 2 szt./ ha w odległości min 50 m + 2 pułapki na dodatkowy hektar 15

16 Mszyca kapuściana od początku rozwoju łuszczyn 2 kolonie na 1 m 2 na brzegu pola Pchełka rzepakowa wrzesień, październik 3 chrząszcze na 1 mb rzędu Pchełki ziemne wrzesień i październik 1 chrząszcz na 1mb rzędu Pryszczarek kapustnik od początku opadania płatków kwiatowych 1 owad dorosły na 4 rośliny Rolnice wschody roślin 6-8 gąsienic na 1 m 2 Słodyszek rzepakowy zwarty kwiatostan 1 chrząszcz na roślinie luźny kwiatostan 3-5 chrząszczy na roślinie Ślimaki bezpośrednio po siewie oraz w okresie wschodów w fazie 1-4 liści i w fazach późniejszych 2-3 ślimaki średnio na pułapkę, albo zniszczenie 5% roślin 4 lub więcej ślimaków na pułapkę, albo zniszczenie 10% roślin w stopniu silnym lub bardzo silnym Śmietka kapuściana wrzesień - listopad 1 śmietka w żółtym naczyniu w ciągu 3 dni Tantniś krzyżowiaczek wrzesień - październik 1 gąsienica na 1 roślinie Żółte naczynia to wypróbowany sposób monitorowania pierwszych nalotów i aktywności owadów szkodliwych, szczególnie chrząszczy. 16

17 ZIEMNIAKI Drutowce przed sadzeniem od 4-5 larw lub larw na 1 m 2 powierzchni Mątwik ziemniaczany przed sadzeniem do 10 jaj z żywymi larwami na 1 g gleby Stonka ziemniaczana wczesna faza rozwoju rośliny w pełni rozwoju rośliny 1-2 chrząszczy na 1 m 2 plantacji 10 złóż jaj na 10 roślin lub 15 larw na roślinie Rolnice cały okres wegetacyjny 6 gąsienic na 1 m 2 powierzchni Pędraki młode wschodzące rośliny oraz rozwijające się bulwy 4 pędraki na 1 m2 powierzchni uprawy Niszczyk ziemniaczak nicień pierwsze uskrzydlone mszyce na plantacji nasiennej- zabieg interwencyjny Mszyce po wschodach roślin 5-10 mszyc na 100 liści plantacje nasienne mszyc na 100 liści na plantacjach produkcyjnych 500 mszyc na 100 liści ocena jesienna i wiosenna kiedy larwy są aktywne (metodą przesiewową) zachować zmianowanie i odporność roślin wysadzać zdrowe bulwy, zachować racjonalny płodozmian wyeliminować mszyce - wektory (3 zabiegi) 17

18 BURAKI Drutowce od początku wegetacji 5-8 osobników na 1 m 2 Rolnice (gąsienice) od początku wegetacji do sierpnia 6 osobników na 1 m 2 Mątwik burakowy od początku do końca okresu wegetacji 500 jaj i larw/100g gleby Pędraki od początku wegetacji 5-6 osobników na 1 m 2 od wschodów do fazy 8 liści 4 jaja lub miny na 1 roślinę w fazie 2 liści właściwych od wschodów do fazy 8 liści 8 jaj lub min na 1 roślinę w fazie 4 liści właściwych Śmietki od wschodów do fazy 8 liści > 20 jaj lub min na 1 roślinę w fazie 6 liści właściwych od wschodów do fazy 8 liści 4 jaja lub miny na 1 roślinę w fazie 2 liści właściwych od wschodów do fazy 8 liści 16 jaj lub min na 1 roślinę w fazie 4 liści właściwych Mszyca trzmielinowo - burakowa od fazy 4 liści co najmniej 15% zasiedlonych roślin w rejonach, w których więcej niż jedno pokolenie wyrządza duże szkody dla pozostałych regionów 18

19 Drobnica burakowa Błyszczki (gąsienice) od wschodów do fazy 4 liści od przełomu czerwca i lipca 20% opanowanych roślin 8-10 osobników na m 2 19

20 Monitoring zachwaszczenia plantacji jest konieczny aby użyć właściwego środka ochrony roślin. Jednak producent musi liczyć na własną znajomość chwastów i intuicję, aby zastosować określony środek i dawkę, ponieważ nie ma obligatoryjnych danych w jakich warunkach glebowo klimatycznych progi szkodliwości się sprawdzają. Prowadząc monitoring musimy uwzględnić fakt pojawiania się zjawiska uodparniania się chwastów. Stopień zachwaszczenia plantacji zbóż a termin wykonania chemicznego zabiegu zwalczania chwastów Jesień Termin oceny Wiosną po ruszeniu wegetacji Wiosną w końcu fazy krzewienia Stopień zachwaszczenia (roślin/m 2 ) jednoliścienne ponad 60, dwuliścienne - ponad 90 Jednoliścienne 30-60, dwuliścienne jednoliścienne poniżej 30, dwuliścienne poniżej 50 miotła zbożowa ponad 20, rdest powojowaty ponad 2, chwasty ogółem ponad 50 (stopień pokrycia 5%) miotła zbożowa ponad 20, rdest powojowaty ponad 2, chwasty ogółem ponad 50 (stopień pokrycia 10%) Termin opryskiwania konieczny zabieg jesienią zabieg jesienią lub wiosną zabieg nie celowy zabieg wykonać wczesną wiosną, jeżeli jeden lub kilka progów jest przekroczonych zabieg wykonać w końcu fazy krzewienia, jeśli jakiś próg jest przekroczony Źródło: Opracowano na podstawie Metodyk Integrowanej Ochrony Chwasty to rośliny niepożądane w uprawach rolniczych, dlatego należy pilnie lustrować uprawy, aby w odpowiednim czasie móc zastosować ochronę. Jeżeli zbagatelizujemy pewne czynności związane z uprawą to poniesiemy konsekwencje w formie utraty plonu. 20

21 Szacunkowe progi szkodliwości przykładowych chwastów z uwzględnieniem strat plonu ziarna Dominujący gatunek chwastu lub zbiorowiska Próg szkodliwości (szt./m 2 ) % spadek plonu przy określonej ilości chwastów w czasie żniw Obniżenie plonowania (kg/ha) Chaber bławatek 7-10 PSZENICA OZIMA Fiołek polny ok % Gwiazdnica pospolita Mak polny Owies głuchy 5 Przetaczniki Rdestówka powojowy 26 5% 16,5 Miotła zbożowa Miotła zbożowa Miotła zbożowa Miotła zbożowa Rumianowate Rumianowate Rumianowate Rumianowate Rumianowate Ostrożeń polny Ostrożeń polny Ostrożeń polny Ostrożeń polny

22 Przytulia czepna Przytulia czepna Przytulia czepna Przytulia czepna Przytulia czepna KUKURYDZA Komosa biała 0,5 5 Rdest powojowy 2 5 Szarłat szorstki 2 5 Chwastnica jednostronna Ostrożeń polny 1 Przytulia czepna 1 Rumian (polny, pospolity) Dwuliścienne (zbiorowiska chwastów) - jesień Dwuliścienne (zbiorowiska chwastów) - wiosna Jednoliścienne (łącznie z samosiewami zbóż) Gwiazdnica pospolita Jasnota różowa (przy braku dominacji jednego gatunku) 3 (przy braku dominacji jednego gatunku) 10-15% RZEPAK 1% przy 1 rośl. ńa 1 m 2 0,05% przy 1 rośl. ńa 1 m 2 0,3% przy 1 rośl. na m 2 0,03% przy 1 rośl. na m 2 22

23 Niezapominajka polna 0,03% przy 1 rośl. na m2 Tasznik pospolity 0,03% przy 1 rośl. na m2 Wiechlina roczna 0,03% przy 1 rośl. na m2 Źródło: Integrowana ochrona upraw rolniczych. Zastosowanie integrowanej ochrony roślin, Tom II, PWRiL Poznań 2013 r. Progi szkodliwości - SYNGENTA Choroby grzybowe zbóż BASF Polska septorioza 23 śmietka

24 mszyca zbożowa omastnica prosowianka mączniak 24

25 rdza brunatna skrzypionka zbożowa omastnica prosowianka 25

26 słodyszek rzepakowy pryszczarek zbożowy 26

27 27

28 Wydawca: Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach Bolechowice, Karniowice os. XXXV-lecia PRL 9; tel /14, fax ; Skład komputerowy: Dział Promocji i Wydawnictw - Halina Knap ISBN