Wydawca Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rada Redakcyjna prof. Janusz W. Adamowski przewodniczący prof. Marcin Kamiński Joanna Kulesza prof. Marek Lewandowski Dorota Maciejko Redaktor Anna Knapińska e-mail: aknapinska@opi.org.pl Redakcja 00-608 Warszawa al. Niepodległości 188 b tel./fax: (22) 570 14 82 e-mail: sn@opi.org.pl Współpraca: Stowarzyszenie Młodych Dziennikarzy POLIS Projekt okładki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska Skład i łamanie: Mirosław Kurek Druk: Ofi cyna Drukarska J. Chmielewski Nakład: 1500 egz. Zamówienia na prenumeratę można przesyłać pod adresem redakcji, faksem lub mailem: sprzedaz@opi.org.pl Cena prenumeraty (10 numerów) wynosi 60 zł. Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych oraz zastrzega sobie prawo do ich redagowania i skracania. Nr 3/134 MARZEC 2008 W NUMERZE INFORMACJE: Nr 3/134 MARZEC 2008 Kronika.......................................... 2 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007 2013 Inauguracja Programu Magdalena Hoffman-Bednarska, Departament Funduszy Europejskich MNiSW............... 5 Ogłoszenia o naborze wniosków:....................... 6 Departament Funduszy Europejskich MNiSW........... 6 Departament Systemów Informatycznych Nauki MNiSW.... 7 Fundacja na rzecz Nauki Polskiej.................... 7 Harmonogram konkursów w pierwszej i drugiej osi priorytetowej w 2008 roku...................................... 8 Nowe nominacje profesorskie.......................... 8 Laureaci nagród premiera........................... 11 Konkurs Komisji Europejskiej na organizację Europejskiego Centrum Biznesu i Technologii w Indiach...... 14 Konferencja BIO Biznes Finanse Innowacje.............. 15 NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO: Silniejsza biologia molekularna w Europie Anna Knapińska................................. 16 Nie bójmy się organizmów modyfi kowanych z prof. Andrzejem Jerzmanowskim rozmawiają Magdalena Kupisz i Kinga Rutowicz.................... 20 VADEMECUM: Wyjaśnienie minister nauki i szkolnictwa wyższego dotyczące tworzenia przez uczelnie publiczne spółek prawa handlowego oraz nabywania udziałów w takich spółkach.............. 24 FORUM: Uwagi o etosie i kodeksach prof. Ewa Chmielecka........ 25 Jaśniej w technologiach przyszłości prof. Witold Trzeciakowski.......................... 36 1
INFORMACJE Kronika ZESPÓŁ DO SPRAW EIT 4 marca odbyło się pierwsze posiedzenie międzyresortowego zespołu do spraw Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii, któremu przewodniczy prof. Barbara Kudrycka. W spotkaniu uczestniczyli także prezydent Wrocławia Rafał Dutkiewicz, przewodniczący Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich prof. Tadeusz Luty oraz poseł do Parlamentu Europejskiego prof. Jerzy Buzek. Pierwszy raz spotykamy się w tak dużym gronie. Dotychczas politycy i samorządowcy lobbowali na rzecz EIT na spotkaniach z ministrami państw unijnych czy w Parlamencie Europejskim. Teraz mówimy jednym głosem o projekcie EIT we Wrocławiu jako o sprawie niezwykle istotnej dla całego kraju podkreśliła minister nauki i szkolnictwa wyższego. Kilkudziesięciu dyplomatów, naukowców i przedsiębiorców podsumowało dotychczasowe działania na rzecz promocji kandydatury Wrocławia jako siedziby Rady Zarządzającej oraz ustaliło plan działań na najbliższych kilka miesięcy. W debacie na temat EIT, która odbędzie się 8 kwietnia br. w Przedstawicielstwie RP w Brukseli, wezmą udział także przedstawiciele Austrii i Węgier, najpoważniejszych konkurentów Polski. Podczas kolejnych spotkań na szczeblu rządowym, m.in. w Kopenhadze, Berlinie i Paryżu, przedstawiciele resortu nauki oraz samorządu Wrocławia zaprezentują atuty tego miasta i będą przekonywać do poparcia polskiej kandydatury. Obecne działania MNiSW i Urzędu Miasta Wrocławia (w ścisłej współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych oraz biurem prezydenta Wrocławia) koncentrują się wokół promocji miasta na forum Polski i Europy. Do polskich placówek dyplomatycznych przekazane zostały materiały informacyjne na temat dolnośląskiego regionalnego programu EIT PLUS, którego istotną cechą jest ulokowanie we Wrocławiu siedziby Rady Zarządzającej Instytutu. SPOTKANIE Z AMBASADOREM BELGII 5 marca minister nauki i szkolnictwa wyższego prof. Barbara Kudrycka rozmawiała z Janem Luykx, ambasadorem Belgii w Warszawie. Podczas spotkania poruszono sprawy bieżącej współpracy polskobelgijskiej w dziedzinie nauki i szkolnictwa wyższego, zwrócono również uwagę na przyszłe priorytety: działania na rzecz zwiększenia mobilności studentów i naukowców w ramach wspólnie prowadzo- 2
nych programów oraz wzrost integracji między sektorem badań i przemysłem. Rozmówcy omówili kwestię Europejskiego Instytutu Technologicznego, strona polska zaprezentowała kandydaturę Wrocławia na siedzibę rady zarządzającej EIT. Podkreślono fakt opracowania nowego Programu Wykonawczego na lata 2008 2010, podpisanego 27 lutego br. podczas posiedzenia komisji powołanej w celu wykonywania umowy między Rządem RP z jednej strony a Rządem Wspólnoty Francuskiej Belgii, Rządem Regionu Walonii a Komisją Wspólnotową Francuską Regionu Stołecznego Brukseli z drugiej strony. O POTRZEBIE WIELOJĘZYCZNOŚCI 6 marca prof. Maria Elżbieta Orłowska, sekretarz stanu w MNiSW, rozmawiała z Leonardem Orbanem, komisarzem Unii Europejskiej do spraw wielojęzyczności. Podczas spotkania poruszono kwestię nauczania języków obcych w ramach szkolnictwa wyższego oraz programu Uczenie się przez całe życie, a także zagadnienie przełożenia umiejętności zdobytych podczas studiów na potrzeby rynku pracy. Podkreślono potrzebę znajomości języka angielskiego jako głównego języka komunikacji międzynarodowej, wskazano również znaczenie poznawania języków obcych jako niezbędnego składnika życia w wielokulturowych społeczeństwach. UMOWA O WSPÓŁPRACY Z USA 10 marca w Waszyngtonie przedstawiciele administracji polskiej i amerykańskiej podpisali nową umowę o współpracy w ramach Polsko-Amerykańskiej Komisji Fulbrighta, która umożliwi obywatelom obu państw odbywanie studiów, prowadzenie zajęć dydaktycznych i badań naukowych na terytorium Polski i Stanów Zjednoczonych na znacznie większą skalę niż do tej pory. Wysokość polskiego wkładu będzie porównywalna z wkładem finansowym strony amerykańskiej. Prof. Barbara Kudrycka, minister nauki i szkolnictwa wyższego powiedziała: Do tej pory Polska przeznaczała na wymianę stypendialną około 450 tysięcy złotych rocznie. W 2008 roku wkład ten wyniesie około 1,5 mln i powinien rosnąć w ciągu następnych czterech lat aż do osiągnięcia kwoty czterech milionów złotych. Dotychczas co roku w wymianie akademickiej realizowanej przez Komisję Fulbrighta uczestniczyło około 35 polskich i około 25 amerykańskich stypendystów. Dzięki zwiększeniu naszego wkładu na stypendia do USA będzie wyjeżdżać z Polski dwa razy więcej, a docelowo trzy razy więcej osób niż dotąd. To ważne, bo stypendyści będą mogli uczestniczyć w badaniach naukowych na światowym poziomie. Polsko-Amerykańska Komisja Fulbrighta została ustanowiona 20 października 1995 roku na podstawie umowy między rządami RP i USA, zawartej na dziesięć lat. Dzięki staraniom MNiSW w lutym br. sfinalizowane zostały prace nad treścią nowego porozumienia i Rada Ministrów wydała zgodę na podpisanie umowy, która dla resortu nauki będzie stanowić podstawę współpracy i wymiany stypendialnej ze Stanami Zjednoczonymi. Dokument przewiduje, że osoby uczestniczące w mobilności akademickiej koordynowanej przez Komisję zwolnione zostaną z obowiązku uzyskiwania zezwoleń na pracę w państwie przyjmującym. PREMIER WYRÓŻNIŁ NAUKOWCÓW 18 marca premier Donald Tusk wręczył 44 naukowcom i trzem zespołom badawczym wyróżnienia za osiągnięcia z 2006 roku. Rozwój gospodarczy Polski i jej pozycja na arenie międzynarodowej będą zależały głównie od poziomu polskiej nauki i stopnia wykształcenia obywateli stwierdził szef rządu. W uroczystości brała udział INFORMACJE Nr 3/134 MARZEC 2008 3
INFORMACJE minister nauki i szkolnictwa wyższego, prof. Barbara Kudrycka. Więcej na stronie 11. PO KAPITAŁ LUDZKI 26 marca w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie zainaugurowano Program Operacyjny Kapitał Ludzki (priorytet IV: szkolnictwo wyższe i nauka). Konferencja z udziałem minister nauki i szkolnictwa wyższego prof. Barbary Kudryckiej, sekretarz stanu w MNiSW prof. Marii Elżbiety Orłowskiej oraz podsekretarza stanu w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego Jarosława Pawłowskiego skierowana była do władz uczelni i jednostek badawczorozwojowych, kadry dydaktycznej i naukowej oraz przedsiębiorców działających w sektorze B+R. Podczas spotkania ogłoszone zostały dwa konkursy na projekty aplikujące o dofinansowanie w ramach działania 4.2 PO KL Rozwój kwalifikacji kadr systemu B+R i wzrost świadomości roli nauki w rozwoju gospodarczym. ZAPOWIEDŹ MAŁEJ NOWELIZACJI 19 marca w Poznaniu, przy okazji uczestnictwa w kolegium rektorów publicznych poznańskich szkół wyższych, prof. Barbara Kudrycka zapowiedziała, że jeszcze w tym roku rząd przedstawi Sejmowi projekt pierwszej nowelizacji ustawy o szkolnictwie wyższym z 2005 roku; mała nowelizacja poprzedzi poważniejszą reformę. Zdaniem minister nauki nowelizacja zlikwiduje wiele absurdalnych przepisów, np. kłopoty z finansowaniem przewodów doktorskich osób spoza uczelni państwowych, wyjaśni również sprawę wieku wyborczego kandydatów do władz szkół wyższych. Prof. Kudrycka dodała, że środowiska studenckie postulują, by uczelnie dokładnie informowały nowych studentów o przysługujących im prawach. Realizacja priorytetu IV należy do zadań ministra właściwego ds. nauki i szkolnictwa wyższego. Przeznaczone na nią zostanie ponad 8 proc. środków przewidzianych na PO KL, czyli 960 366 839 euro. Miliard euro z PO KL na szkolnictwo wyższe i naukę to pieniądze, które pomogą nam poprawić jakość usług edukacyjnych i silniej powiązać je z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy. Badania pokazują, że naszej gospodarce brakuje specjalistów oraz pracowników technicznych średniego szczebla, tymczasem w Polsce jedynie 14 procent młodzieży wybiera studia techniczne i matematyczno-przyrodnicze. Musimy ją do tego zachęcić. MNiSW chce zwiększyć liczbę studentów na kierunkach ścisłych uruchamiając tzw. studia zamawiane. Resort będzie zlecać uczelniom kształcenie określonej liczby studentów, przede wszystkim na kierunkach inżynierskich i kształcących w dziedzinach nowoczesnych technologii. Część studentów będzie mogła liczyć na specjalne stypendia motywacyjne. Fundusze z Programu zostaną także przezna- 4
czone na podniesienie kompetencji kadry kierowniczej w zarządzaniu uczelniami i projektami oraz w dziedzinie marketingu wyników badań naukowych mówiła minister Kudrycka. PLAN ROZWOJU BIOTECHNOLOGII 27 marca minister nauki i szkolnictwa wyższego prof. Barbara Kudrycka zatwierdziła plan działań, których celem jest rozwój agrobiotechnologii i biotechnologii przemysłowej. Autorami planu są członkowie interdyscyplinarnego Zespołu do spraw Rozwoju Biogospodarki; w jego przygotowaniu współuczestniczyli także prof. Stefan Malepszy, członek Komitetu Polityki Naukowej i Naukowo-Technicznej Rady Nauki, grupa zaproszonych ekspertów oraz przedstawiciele resortów gospodarki, rolnictwa oraz środowiska. Plan zostanie wykorzystany do opracowania programu wykonawczego rozwoju agrobiotechnologii i biotechnologii przemysłowej w Polsce na okres od pięciu do siedmiu lat. Stanowi także uzupełnienie planu działań ukierunkowanego na rozwój biotechnologii medycznej. INFORMACJE PO Innowacyjna Gospodarka 2007 2013 Inauguracja Programu Uroczyste otwarcie PO IG odbyło się 22 lutego br. w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Uczestniczący w oficjalnej części prof. Barbara Kudrycka, minister nauki i szkolnictwa wyższego, prof. Maria Elżbieta Orłowska, sekretarz stanu w MNiSW oraz Krzysztof Hetman, podsekretarz stanu w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, podkreślali istotną rolę nauki w innowacyjności polskiej gospodarki oraz wskazywali szansę, przed jaką stoją badacze polscy. ramach pierwszej osi priorytetowej, W której celem jest zwiększenie znaczenia sektora nauki w gospodarce poprzez realizację prac B+R w kierunkach uznanych za priorytetowe dla kraju, dofinansowanie uzyskać można na strategiczne programy badawcze, projekty rozwojowe oraz projekty typu foresight. O dofinansowanie mogą ubiegać się naukowcy, młodzi doktorzy prowadzący badania naukowe, jednostki naukowe, a także przedsiębiorcy, którym dedykowane jest jedno z działań. Informacyjną część spotkania prowadził Mariusz Wielec, dyrektor Departamentu Funduszy Europejskich, instytucji pośredniczącej. Jego gośćmi byli przedstawiciele instytucji pośredniczących II stopnia: Danuta Jabłońska, prezes Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz Olaf Gajl, dyrektor Ośrodka Przetwarzania Informacji. W czasie sesji szczegółowo omówiono procedurę ubiegania się o dofinansowanie w ramach uruchomionych konkursów (roczny harmonogram przedstawiamy na stronie 8). Nr 3/134 MARZEC 2008 5
INFORMACJE W spotkaniu uczestniczyło 430 osób. Oprócz uczonych na sali obecni byli przedstawiciele przedsiębiorców, którzy w coraz większym stopniu dostrzegają potrzebę współpracy z naukowcami. Tak ogromne zainteresowanie zarówno konferencją, jak i funduszami strukturalnymi przeznaczonymi na naukę pozwala mieć nadzieję, że polscy naukowcy nie będą mieli problemów z wykorzystaniem unijnych pieniędzy powiedział Mariusz Wielec. W spotkaniu uczestniczyli naukowcy i przedsiębiorcy. To im dedykowany jest Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Magdalena Hoffman-Bednarska Departament Funduszy Europejskich MNiSW Ogłoszenia o naborze wniosków W ramach działania 2.1 Rozwój ośrodków o wysokim potencjale badawczym oraz działania 2.2 Wsparcie tworzenia wspólnej infrastruktury badawczej jednostek naukowych minister nauki i szkolnictwa wyższego Departament Funduszy Europejskich ogłosił otwarcie rundy aplikacyjnej na składanie wniosków. Wnioski o dofinansowanie należy składać od 22 lutego do 29 sierpnia 2008 r. bezpośrednio w siedzibie MNiSW w pokoju 303, w dni robocze w godz. 8.15 16.15 lub za pośrednictwem poczty pod adres: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Funduszy Europejskich, ul. Wspólna 1/3, 00-529 Warszawa, pokój 303. Szczegółowe informacje w sprawie przygotowania, składania i rozpatrywania wniosków oraz wzory wniosków i lista wymaganych załączników znajdują się na stronie www. mnisw.gov.pl. Pytania można kierować pod numery telefonów 022 529 23 04, 022 529 25 89, 022 529 23 10, 022 529 23 81, 022 529 23 75 i 022 529 23 67 lub wysyłając e-mail pod adres: poig21-22@nauka.gov.pl. 6
W ramach działania 2.3 Inwestycje związane z rozwojem infrastruktury informatycznej nauki minister nauki i szkolnictwa wyższego Departament Systemów Informatycznych Nauki ogłasza otwarcie rundy aplikacyjnej na składanie wniosków. INFORMACJE Wnioski o dofinansowanie należy składać od 22 lutego do 29 sierpnia 2008 r. bezpośrednio w siedzibie MNiSW w pokoju 240, w dni robocze w godz. 8.15 16.15 lub za pośrednictwem poczty pod adres: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Systemów Informatycznych Nauki, ul. Wspólna 1/3, 00-529 Warszawa, pokój 240. Szczegółowe informacje w sprawie przygotowania, składania i rozpatrywania wniosków oraz wzory wniosków i lista wymaganych załączników znajdują się na stronie www. mnisw.gov.pl. Pytania można kierować pod numery telefonów 022 529 22 11 i 022 529 22 40 lub wysyłając e-mail pod adres: poig23@nauka.gov.pl. W ramach działania 1.2 Wzmocnienie potencjału kadrowego nauki Fundacja na rzecz Nauki Polskiej 17 marca br. ogłosiła nabór wniosków w trzech programach: Ventures projekty aplikacyjne realizowane przez studentów, absolwentów i doktorantów, mające zastosowanie w gospodarce (kwota przeznaczona na dofinansowanie projektów w obecnej edycji programu: 1 mln zł); Międzynarodowe Projekty Doktoranckie (MPD) projekty realizowane podczas studiów doktoranckich w Polsce w ramach współpracy międzynarodowej jednostek naukowych (kwota przeznaczona na dofinansowanie projektów w obecnej edycji programu: 13,5 mln zł); Team projekty, w których uczestniczą studenci, doktoranci i uczestnicy staży podoktorskich, realizowane w najlepszych zespołach badawczych w Polsce (kwota przeznaczona na dofinansowanie projektów w obecnej edycji programu: 13 mln zł). Dokumentacja konkursowa i formularze zgłoszeniowe znajdują się na stronie www.fnp. org.pl. Po zarejestrowaniu i wypełnieniu wniosku w systemie elektronicznym kandydaci proszeni są o przesłanie lub dostarczenie wersji papierowej wniosku w terminie do 16 maja 2008 r. pod adres: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej, ul. Grażyny 11, 02-548 Warszawa. Dodatkowe informacje można uzyskać pod numerami telefonów: 022 424 02 26 i 022 424 03 06, wysyłając e-mail pod adres: fundusze@fnp.org.pl, a także na stronie internetowej FNP. Nr 3/134 MARZEC 2008 7
INFORMACJE Harmonogram konkursów w pierwszej i drugiej osi priorytetowej w 2008 roku Działanie 1.1 Wsparcie badań naukowych dla budowy gospodarki opartej na wiedzy 1.2 Wzmocnienie potencjału kadrowego nauki 1.3 Badania i rozwój nowoczesnych technologii: 1.3.1 Projekty rozwojowe 1.3 Badania i rozwój nowoczesnych technologii 1.4 Wsparcie projektów celowych Obszar wsparcia 1.1.1 Projekty badawcze z wykorzystaniem metody foresight 1.1.2 Strategiczne programy badań naukowych i prac rozwojowych I OŚ PRIORYTETOWA Termin ogłoszenia pierwszego konkursu Termin zakończenia naboru Liczba konkursów w roku Miejsce składania wniosków 25 lutego 30 maja 1 OPI Po przyjęciu Krajowego Programu Badań Naukowych i Prac Rozwojowych, przewidywany termin naboru wniosków maj czerwiec (czas trwania: cztery miesiące) Program Ventures 17 marca 16 maja 2 Program Team 17 marca 16 maja 2 Program Międzynarodowe Projekty Doktoranckie (MPD) 17 marca 16 maja 1 Program Welcome kwiecień wrzesień 1 Grupa tematyczna Techno 27 lutego 30 czerwca 1 Grupa tematyczna Info 27 lutego 31 sierpnia 1 Grupa tematyczna Bio 27 lutego 31 lipca 1 1.3.2 Wsparcie ochrony własności przemysłowej tworzonej w jednostkach naukowych w wyniku prac B+R 29 lutego 28 czerwca 2 MSP marzec ciągły duże przedsiębiorstwa lipiec ciągły MNiSW FNP OPI PARP Infrastruktura sfery B+R 2.1 Rozwój ośrodków o wysokim potencjale badawczym II OŚ PRIORYTETOWA 22 lutego 29 sierpnia 1 MNiSW Nowe nominacje profesorskie Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński 29 lutego br. wręczył akty nominacyjne 76 nauczycielom akademickim oraz pracownikom nauki i sztuki, którym nadał tytuły profesora na wniosek Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów. NAUKI BIOLOGICZNE: dr hab. Krystyna Maria Bojarczuk Instytut Dendrologii PAN w Kórniku dr hab. Józef Dulak Uniwersytet Jagielloński w Krakowie dr hab. Teresa Barbara Gabryelak Uniwersytet Łódzki dr hab. Antoni Jutrzenka-Trzebiatowski Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie dr hab. Grażyna Korczak-Kowalska Uniwersytet Warszawski dr hab. Józefa Styrna Uniwersytet Jagielloński w Krakowie dr hab. Aleksander Świątecki Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie dr hab. Piotr Tryjanowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 8
NAUKI EKONOMICZNE: dr hab. Jerzy Bieliński Uniwersytet Gdański dr hab. Henryk Gurgul Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie dr hab. Zdzisław Knecht Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu dr hab. Grażyna Światowy Akademia Ekonomiczna im Oskara Langego we Wrocławiu NAUKI FARMACEUTYCZNE: dr hab. Barbara Antonina Malawska Uniwersytet Jagielloński w Krakowie INFORMACJE NAUKI FIZYCZNE: dr hab. Witold Daniel Dobrowolski Instytut Fizyki PAN w Warszawie NAUKI HUMANISTYCZNE: dr hab. Zbigniew Włodzimierz Anusik Uniwersytet Łódzki dr hab. Tomasz Wincenty Gryglewicz Uniwersytet Jagielloński w Krakowie dr hab. Eugeniusz Cezary Król Instytut Studiów Politycznych PAN w Warszawie dr hab. Maria Czesława Poksińska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu dr hab. Wojciech Polak Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu dr hab. Elżbieta Maria Putkiewicz Uniwersytet Warszawski dr hab. Małgorzata Woźna-Stankiewicz Uniwersytet Jagielloński w Krakowie NAUKI MATEMATYCZNE: dr hab. Jolanta Krystyna Misiewicz Uniwersytet Zielonogórski NAUKI MEDYCZNE: dr hab. Anna Małgorzata Jędryka-Góral Instytut Reumatologii im. prof. dr hab. med. Eleonory Reicher w Warszawie dr hab. Zbigniew Jan Kojs Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie dr hab. Jerzy Franciszek Kozielski Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. Jarosław Krejza University of Pennsylvania, USA; Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. Andrzej Józef Kwolek Uniwersytet Rzeszowski dr hab. Piotr Milkiewicz Pomorska Akademia Medyczna w Szczecinie dr hab. Bogusław Antoni Okopień Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. Ryszard Aleksander Pacho Akademia Medyczna w Warszawie dr hab. Piotr Iwo Popik Instytut Farmakologii PAN w Krakowie dr hab. Leszek Andrzej Romanowski Uniwersytet Medyczny w Poznaniu dr hab. Maria Zofia Siemionow Cleveland Clinic Foundation, USA; Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. Andrzej Witek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. Jarosław Mirosław Walkowiak Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. Jacek Zachwieja Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Nr 3/134 MARZEC 2008 9
INFORMACJE NAUKI O KULTURZE FIZYCZNEJ: dr hab. Tadeusz Władysław Kasperczyk Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie dr hab. Barbara Irena Raczyńska Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach NAUKI O ZIEMI: dr hab. Grażyna Małgorzata Kowalewska Instytut Oceanologii PAN w Sopocie dr hab. Janusz Wojciech Krzyścin Instytut Geofizyki PAN w Warszawie dr hab. Eugeniusz Rydz Akademia Pomorska w Słupsku NAUKI PRAWNE: dr hab. Kazimierz Rajchel Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza NAUKI ROLNICZE: dr hab. Józef Adamczyk Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie dr hab. Włodzimierz Breś Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu dr hab. Piotr Guliński Akademia Podlaska w Siedlcach dr hab. Henryk Hubert Jeleń Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu dr hab. Henryk Ryszard Juszka Akademia Rolnicza w Krakowie dr hab. Tomasz Paweł Kurowski Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie dr hab. Stanisława Strączyńska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu NAUKI TECHNICZNE: dr hab. Zbigniew Franciszek Baczyński Politechnika Lubelska dr hab. Jan Piotr Hehlmann Politechnika Śląska w Gliwicach dr hab. Alicja Konczakowska Politechnika Gdańska dr hab. Zdzisław Kudliński Politechnika Śląska w Gliwicach dr hab. Wojciech Penczek Instytut Podstaw Informatyki PAN w Warszawie dr hab. Marek Władysław Rybaczuk Politechnika Wrocławska dr hab. Marek Lucjan Snycerski Politechnika Łódzka dr hab. Tomasz Sterzyński Politechnika Poznańska dr hab. Janusz Andrzej Tomaszek Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza NAUKI TEOLOGICZNE: dr hab. ks. Stanisław Jan Kałdon Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie dr hab. ks. Waldemar Stanisław Rakocy Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II SZTUKI PLASTYCZNE: Wiesław Stanisław Hudon Uniwersytet Śląski w Katowicach 10
Laureaci nagród premiera wyróżnieni za rozprawy doktorskie i habilitacyjne oraz działalność naukową, naukowo-techniczną lub artystyczną za rok 2006 INFORMACJE Fot: www.premier.gov.pl Nagrody prezesa Rady Ministrów dla naukowców, ustanowione z inicjatywy Polskiej Akademii Nauk, są przyznawane od 1994 roku. Wnioski o ich przyznanie składają jednostki naukowe po wcześniejszym zaopiniowaniu przez odpowiednie komitety naukowe PAN lub ministra nauki i szkolnictwa wyższego. WYBITNY DOROBEK NAUKOWY: prof. dr hab. Tadeusz Chojnacki Instytut Biochemii i Biofizyki PAN; członek rzeczywisty PAN prof. dr inż. Henryk Górecki Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie ks. prof. dr hab. Michał Heller Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie prof. dr hab. Józef Siciak Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; członek rzeczywisty PAN Nr 3/134 MARZEC 2008 11
INFORMACJE WYBITNE OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE: dr hab. med. Maciej Tadeusz Małecki Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie prof. dr hab. Roman Michałowski Uniwersytet Warszawski prof. dr hab. inż. Jacek Namieśnik Politechnika Gdańska prof. dr hab. Piotr Piotrowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dr hab. med. Anetta Undas Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ROZPRAWY HABILITACYJNE: dr hab. inż. Piotr Formanowicz Politechnika Poznańska; Wydział Informatyki i Zarządzania dr hab. med. Bohdan Górski Pomorska Akademia Medyczna w Szczecinie dr hab. Marek Jeziński Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; Wydział Humanistyczny dr hab. Piotr Kossacki Uniwersytet Warszawski; Wydział Fizyki dr hab. med. Katarzyna Koziak Akademia Medyczna w Warszawie; I Wydział Lekarski dr hab. Jakub Malik Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II; Wydział Nauk Humanistycznych dr hab. Izabela Justyna Nowak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Wydział Chemii dr hab. Dorota Zięba Akademia Rolnicza w Krakowie; Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt ROZPRAWY DOKTORSKIE: dr Anna Brożek Uniwersytet Warszawski; Wydział Filozofii i Socjologii dr inż. Grzegorz Budzyń Politechnika Wrocławska; Instytut Telekomunikacji, Teleinformatyki i Akustyki dr inż. Piotr Czech Politechnika Śląska w Gliwicach; Wydział Transportu dr Marcin Czepelak Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; Wydział Prawa i Administracji dr Anna Drożak Uniwersytet Warszawski; Wydział Biologii dr Ernest Grodner Uniwersytet Warszawski; Wydział Fizyki dr Dominik Gront Uniwersytet Warszawski; Wydział Chemii dr inż. Dorota Gulbinowicz Politechnika Warszawska; Wydział Inżynierii Produkcji dr inż. Anna Jasińska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie; Wydział Medycyny Weterynaryjnej dr med. Michał Kaliszan Akademia Medyczna w Gdańsku dr Katarzyna Kaliszewska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Instytut Psychologii dr Ewelina Knapska Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN w Warszawie dr Joanna Kostylew Uniwersytet Wrocławski; Instytut Nauk Geologicznych dr Łukasz Kulas Politechnika Gdańska; Wydział Elektroniki, Telekomunikacji i Informatyki dr inż. Dariusz Makowski Politechnika Łódzka; Wydział Elektrotechniki, Elektroniki, Informatyki i Automatyki dr Krzysztof Matuszek Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; Wydział Filozoficzny dr inż. Anna Aleksandra Michrowska Instytut Chemii Organicznej PAN w Warszawie dr med. Michał Mikula Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie 12
dr Natalia Rozwadowska Instytut Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu dr Paweł Siedlecki Instytut Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie dr inż. Monika Stefańska-Kądziela Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie; Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej dr Błażej Szablikowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Wydział Fizyki dr Piotr Śniedziewski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej dr inż. Agata Trzęsowska Politechnika Łódzka; Wydział Chemiczny dr Joanna Wolszczak-Derlacz Politechnika Gdańska; Wydział Zarządzania i Ekonomii dr Szymon Ziętkiewicz Uniwersytet Gdański i Akademia Medyczna w Gdańsku; Międzyuczelniany Wydział Biotechnologii INFORMACJE WYBITNE KRAJOWE OSIĄGNIĘCIA NAUKOWO-TECHNICZNE: I nagroda: zespół pod kierownictwem prof. dr. hab. Leona Gradonia z Politechniki Warszawskiej za opracowanie i wdrożenie w dużej skali nowych, oryginalnych układów filtracyjnych do wentylacji układów korbowodowych silników Diesla. Efektem zastosowania tych układów jest likwidacja kancerogennych substancji powstających z sadzy oraz mgły olejowej. Osiągnięcie o randze innowacji światowej zostało przyjęte do produkcji przez czołowego producenta światowego silników Diesla, amerykański koncern Cummins. II nagroda: zespół pod kierownictwem prof. dr. hab. inż. Edwarda Chlebusa z Politechniki Wrocławskiej za opracowanie i wdrażanie technologii przyrostowych nowych produktów. Zespół wprowadza zastosowanie technologii informatycznych przy projektowaniu i wytwarzaniu nowych wyrobów, doskonaląc i skracając znacznie czas ich projektowania konstrukcyjnego, wytwarzanie prototypów i serii informacyjnych. Umożliwia wprowadzenie na rynek nowych produktów, m.in. przez przedsiębiorstwa branży elektrotechnicznej, elektronicznej, przetwórstwa tworzyw sztucznych, aparatury medycznej. dr hab. inż. Jerzy Krupka z Politechniki Warszawskiej za opracowanie i wdrożenie unikatowych metod pomiarowych do badań elektromagnetycznych właściwości materiałów w paśmie mikrofalowym. Produkowane jednostkowo zgodnie z wymaganiami odbiorców rezonatory pomiarowe wraz z oprogramowaniem sprzedawane są przez polską firmę QWED do kilkudziesięciu znanych firm i instytutów na całym świecie. Poza efektami ekonomicznymi jako produkty zaawansowanej technologii promują w świecie polską myśl techniczną. III nagroda: zespół pod kierownictwem prof. dr. hab. inż. Jerzego Gębickiego z Politechniki Łódzkiej za odkrycie, badania poznawczo-rozwojowe i wdrożenie innowacyjnych produktów medycznych opartych na wybranych solach pirydyniowych. W efekcie produkowany jest na rynek polski i krajów ościennych nietoksyczny lek śródbłonkowy o potencjale przeciwzapalnym oraz innowacyjne produkty o wysokich walorach ochronnych. Nr 3/134 MARZEC 2008 13
INFORMACJE Europejskie Centrum Biznesu i Technologii w Indiach konkurs Komisji Europejskiej Komisja Europejska podjęła decyzję o utworzeniu w New Delhi Europejskiego Centrum Biznesu i Technologii (European Business and Technology Centre). Inicjatywa ma na celu intensyfikację stosunków gospodarczych UE z Indiami, szczególnie w dziedzinie promocji małych i średnich przedsiębiorców. W obszarze zainteresowania Centrum znajdą się w szczególności: ochrona środowiska, w tym aspekt handlu emisjami, gospodarka chemikaliami i odpadami, zarządzanie zasobami wodnymi; przeciwdziałanie zmianom klimatycznym, w tym technologie mogące łagodzić te zmiany oraz mające na celu adaptację do nich; transport; energetyka, w tym energia odnawialna, efektywność energetyczna, technologie czystego węgla oraz absorpcja i magazynowanie tlenków węgla; biotechnologie. Centrum będzie też działać na rzecz zmniejszania barier, jakie odczuwają europejscy przedsiębiorcy na rynku indyjskim. Na organizację i funkcjonowanie Centrum w okresie pięciu lat Komisja przeznacza grant w wysokości 6,6 mln euro. Zgodnie z przepisami unijnymi kwota ta może pokryć do 80 proc. kosztów całkowitych projektu. Prawo do ubiegania się o realizację projektu mają osoby prawne i fizyczne mające siedzibę w Unii Europejskiej lub obywatelstwo kraju członkowskiego UE, które zajmują się promocją wymiany handlowej, inwestycji i współpracy naukowej z Indiami. Oferty należy składać do 30 maja 2008 r. drogą pocztową, kurierem lub osobiście w siedzibie Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Indiach. Szczegóły dotyczące konkursu na wybór realizatora projektu znajdują się na stronie internetowej pod adresem: http://ec.europa.eu/europeaid/cgi/frame12.pl (należy wpisać kod 126732 w okienku reference ). 14
Konferencja BIO Biznes Finanse Innowacje W dniach 26 27 kwietnia br. w Pomorskim Parku Naukowo-Technologicznym w Gdyni odbędzie się kolejna edycja ogólnopolskiej konferencji BIO Biznes Finanse Innowacje. Patronat nad konferencją objęło również Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. INFORMACJE Tegoroczna edycja została podzielona na następujące bloki tematyczne: droga do sukcesu w biobiznesie zaprezentowanie przez założycieli (przedstawicieli) prestiżowych firm, ich historii i początków działalności; finansowanie działalności gospodarczej przedstawienie funduszy europejskich (7. Program Ramowy, program Marie Curie) jako źródeł wsparcia dla rozwoju innowacji; przedsiębiorczość akademicka w rozwoju nowych technologii rady, jak zakładać firmy przy uczelniach; ochrona własności intelektualnej oraz patentowanie wynalazków wskazówki, jak prawnie zabezpieczyć własne pomysły. Celem konferencji, poświęconej naukom biologicznym (biotechnologii, chemii, farmacji i medycynie), jest promowanie przedsiębiorczości wśród ambitnych studentów i młodych pracowników naukowych pragnących rozwijać swoją karierę dzięki komercjalizacji pracy badawczej i tworzeniu innowacyjnych przedsiębiorstw. Po wielkim sukcesie zeszłorocznego przedsięwzięcia organizatorzy koło naukowe Bio-Med (jedna z najszybciej rozwijających się organizacji studenckich na Pomorzu, aktywnie uczestnicząca w Young European Biotech Network) oraz Pomorski Park Naukowo-Technologiczny ponownie zapraszają twórczych i otwartych przyszłych przedsiębiorców z nadzieją, iż ich udział w konferencji pobudzi do przekuwania własnych pomysłów w rozwijanie innowacyjnej działalności. Formularz rejestracyjny i inne informacje znaleźć można na stronie www.bioinnowacje.pl. Nr 3/134 MARZEC 2008 15
NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO Silniejsza biologia molekularna w Europie W 2007 roku trzech polskich doktorów Andrzej Dziembowski, Krzysztof Ginalski i Marcin Nowotny otrzymało prestiżowe granty naukowe Europejskiej Organizacji Biologii Molekularnej (European Molecular Biology Organisation, EMBO). 50 tys. euro rocznie na okres od trzech do pięciu lat ma umożliwić stworzenie własnych zespołów badawczych i umocnienie pozycji w europejskiej nauce. W 1974 roku z inicjatywy EMBO i EMBC powstało Europejskie Laboratorium Biologii Molekularnej (European Molecular Biology Laboratory, EMBL) składające się z czterech ośrodków w Heidelbergu, Hamburgu, Grenoble (na zdjęciu) i Hinxton oraz programu badawczego we włoskim Monterotondo. Badania są zorganizowane wokół pięciu programów badawczych prowadzonych w poszczególnych centrach. EMBL prowadzi międzynarodowe studia doktoranckie dla 50 nowych studentów rocznie, ponadto organizuje warsztaty, konferencje, kursy oraz szkolenia dla nauczycieli w ramach European Learning Laboratory for the Life Sciences. Dyrektorem generalnym Laboratorium jest prof. Fotis C. Kafatos. Do EMBL należą: Austria, Belgia, Chorwacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Izrael, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Państwem stowarzyszonym jest Australia, Polska do tej pory oficjalnie nie ubiegała się o członkostwo. Fot: archiwum 1964 w Szwajcarii powstała Europejska Organizacja Biologii Mo- W lekularnej (European Molecular Biology Organisation, EMBO) określająca kierunki rozwoju oraz podnosząca poziom europejskich badań naukowych w dziedzinie biologii molekularnej. Należy do niej obecnie około dwustu naukowców z Europy (pięciu Polaków profesorowie Mariusz Jaskólski, Leszek Kaczmarek, Andrzej Legocki, Krzysztof Liberek, Jacek Otlewski i Maciej Żylicz) oraz około stu przedstawicieli innych części świata, w tym 43 laureatów nagrody Nobla. Europejska Konferencja Biologii Molekularnej (European Molecular Biology Conference, EMBC) została powołana w 1970 roku w celu wspierania i finansowania działalności EMBO oraz stworzenia struktury, która ułatwiłaby państwom członkowskim korzystanie z ekspertyz wykonywanych przez jej członków. Dziś do Konferencji należy 27 krajów: Austria, Belgia, Chorwacja, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Islandia, Irlandia, Izrael, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Polska (od 1999), Portugalia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Węgry, Wielka Brytania i Włochy. W pra- 16
cach uczestniczy również Cypr, korzystając ze specjalnego statusu. W działalności Organizacji uczestniczy Polska Sieć Biologii Komórkowej i Molekularnej UNESCO/PAN, koordynowana przez Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego. Sieć zrzesza grupy i centra badawcze zajmujące się problemami biologii molekularnej i komórkowej, a jej celem jest integracja ośrodków naukowych oraz stworzenie ściślejszych związków nauki z przemysłem w tych dziedzinach. Do Konferencji kraje członkowskie nominują po dwóch delegatów doradcę naukowego oraz przedstawiciela resortu nauki. Polskim doradcą jest prof. Andrzej Jerzmanowski (z którym rozmowę o GMO i klonowaniu publikujemy na stronie 20); Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego reprezentuje Maria Klimkiewicz z Departamentu Współpracy Międzynarodowej. EMBO i EMBC podejmują wiele wspólnych inicjatyw i działań w tym samym celu podwyższania poziomu nauki europejskiej, choć stanowią odrębne organizmy różniące się statusem i pełnioną funkcją. EMBO jest organizacją non-profit działającą na zasadzie kolektywnego zarządzania jej członków, EMBC zaś międzyrządową organizacją z mandatem państw członkowskich. EMBC ma moc decyzyjną wobec rozwoju wszelkich działań EMBO, podejmowanych w ramach jej programu generalnego, podczas gdy EMBO ponosi pełną odpowiedzialność za ich wykonanie. EMBO to organ wykonawczy EMBC: prowadzi dwuletnie stypendia podoktoranckie, przyznaje stypendia krótkoterminowe, organizuje kursy, wykłady, warsztaty i programy naukowe (np. Young Investigator czy Science and Society), wydaje czasopismo EMBO Journal, ocenia poziom i rozwój biologii molekularnej w poszczególnych państwach, bada wpływ tej dziedziny nauki na społeczeństwo oraz przyznaje granty instalacyjne dla naukowców z krajów słabszych naukowo. Celem stypendiów jest podniesienie poziomu badań, dlatego naukowcy, którzy zdecydują się na przeniesienie z kraju rozwiniętego do rozwijającego się, a tym samym wpłyną na ujednolicenie nauki we wszystkich państwach europejskich, mogą liczyć na wsparcie finansowe. W ubiegłorocznej pierwszej edycji programu przyznano je dziesięciu naukowcom, zwycięzcom konkursu na najlepszy projekt pracy badawczej. Mogła wziąć w nim udział każda osoba z udo- Oprócz dwuletnich stypendiów doktoranckich, wykładów w nowych krajach członkowskich czy prowadzenia badań nad wpływem biologii molekularnej na społeczeństwo, organizacja wydaje również czasopismo EMBO Journal NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO Nr 3/134 MARZEC 2008 17
NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO kumentowanym dorobkiem naukowym (publikacje), która co najmniej dwa lata przebywała w zagranicznym instytucie naukowym. Andrzej Dziembowski pracował w Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) we Francji, a w Instytucie Genetyki i Biotechnologii Uniwersytetu Warszawskiego prowadzi badania nad białkami biorącymi udział w procesach obróbki RNA. Krzysztof Ginalski, który przeniósł się z amerykańskiego University of Teras do Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW, zajmuje się bioinformatyką, w szczególności modelowaniem struktury oraz funkcji białek; ta aktywność może pomóc zwalczać groźne zakażenia. Pracujący nad krystalografią białek Marcin Nowotny (którego wypowiedź publikujemy poniżej), wcześniej przebywający w National Institutes of Health w Bethesda, wybrał Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie. Oprócz trzech Polaków, którzy postanowili tworzyć zespoły w Polsce, nagrodzono siedmiu badaczy dwóch pracuje w Portugalii i Turcji, po jednym w Chorwacji, Czechach i Estonii. Cztery osoby wróciły do Europy ze Stanów Zjednoczonych, reszta z innych krajów europejskich. Prof. Frank Gannon z Europejskiej Organizacji Biologii Molekularnej jest pewien, że laureaci przyczynią się do rozwoju nauki na całym kontynencie. AK MARCIN NOWOTNY Jestem absolwentem Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Część mojej pracy magisterskiej wykonałem w Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN, tam też, w ramach doktoratu, w pracowni prof. Jacka Kuźnickiego badałem białka wiążące wapń oraz ich białka efektorowe. Od początku mojej kariery naukowej interesowało mnie pogranicze biologii i chemii, poznawanie tajników życia na poziomie poszczególnych molekuł. Podczas prac nad doktoratem zdałem sobie sprawę, że jedną z najpotężniejszych metod, które pozwalają na badanie struktury cząsteczek biologicznych jest krystalografia białek i postanowiłem właśnie w tej dziedzinie rozwijać mój dorobek naukowy. Doktorat obroniłem w roku 2002, a w 2003 wyjechałem na staż podoktorski do pracowni Wei Yang w National Institutes of Health w Bethesda na przedmieściach Waszyngtonu. Szukając miejsca na staż chciałem znaleźć laboratorium, w którym mógłbym zdobyć głęboką wiedzę o krystalografii białek. Przez prawie pięć lat mojego pobytu w USA prowadziłem badania krystalograficzne RNazy H. Jest to nukleaza, która występuje między innymi w wirusie HIV i stanowi jedno z najintensywniej badanych białek w poszukiwaniu leków przeciwko AIDS. Służy też jako model do poznania działania ważnych enzymów z nadrodziny integraz, takich jak integraza HIV czy Argonaute nukleaza odpowiedzialna za mechanizm działania sirna. Największym moim osiągnięciem było rozwiązanie pierwszych struktur kompleksów RNaz H z ich substratami hybrydami RNA/DNA. Dzięki nim szczegółowo wyjaśniliśmy na poziomie molekularnym mechanizm działania tego enzymu. W Polsce ograniczone są możliwości prowadzenia podobnych badań, które wszakże stanowią podstawę nowoczesnej biologii molekularnej i które coraz częściej stosuje się w racjonalnym projektowaniu leków. W 2006 roku wygrałem międzynarodowy konkurs na stanowisko kierownika 18
pracowni w Międzynarodowym Instytucie Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie, a następnym etapem było szukanie źródeł finansowania badań. EMBO przyznała mi grant instalacyjny, otrzymałem również Wellcome Trust Senior Research Fellowship. Do Polski wróciłem w styczniu tego roku przede wszystkim dlatego, że znalazłem odpowiednie dla siebie miejsce Międzynarodowy Instytut. Jest to nowocześnie zarządzana i świetnie wyposażona placówka, która posiada infrastrukturę niezbędną do prowadzenia badań krystalograficznych. Wraz z czwórką współpracowników rozpoczęliśmy prace nad organizowaniem pracowni. Mamy już kompletnie wyposażone laboratorium i od kilku tygodni prowadzimy prace doświadczalne w kilku projektach. Grant EMBO jest wyjątkowy pod wieloma względami, jego idea znakomicie odpowiada wyzwaniom, przed jakimi staje kierujący grupą badawczą. Ma on całkowitą dowolność dysponowania pieniędzmi, co jest o tyle cenne, że bez wcześniejszego doświadczenia na polskim gruncie trudno przewidzieć dokładny koszt odczynnników, sprzętu czy płac. Do minimum ograniczona jest część sprawozdawcza, a to pozwala młodej grupie skupić się na pracy naukowej. Otrzymujący granty mają takie same przywileje jak członkowie prestiżowej grupy EMBO Young Investigator s Network, m.in. mogą wybrać mentora spośród członków Organizacji. W ten sposób można zbudować sieć kontaktów wśród naukowców europejskich i pokonać izolację wynikającą z pracy w dziedzinie, która jest w kraju reprezentowana jedynie przez kilka grup. W naszej pracowni będziemy prowadzić kilka projektów, wszystkie przy zastosowaniu krystalografii enzymów działających na kwasach nukleinowych. Będziemy pracować nad strukturami kompleksów białko substrat dla enzymów z nadrodziny integraz. Planujemy też badania strukturalne słabo scharakteryzowanych wirusowych odwrotnych transkryptaz, w tym z ludzkich patogenów. Interesuje nas także odwrotna transkryptaza z wirusa HIV w kontekście ustalenia mechanizmu jej działania, a także projektowania jej nowych inhibitorów. Przede mną wiele poważnych wyzwań związanych z budowaniem własnej grupy i tematyki badawczej. Grant EMBO jest ogromnie pomocny nie tylko do finansowania badań, ale również dlatego, że ma przyjazną formułę i płyną z niego dodatkowe przywileje. Fot: ze zbiorów prywatnych NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO Nr 3/134 MARZEC 2008 19
NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO Nie bójmy się organizmów modyfi kowanych z prof. Andrzejem Jerzmanowskim, dyrektorem Instytutu Biologii Eksperymentalnej Roślin Uniwersytetu Warszawskiego, rozmawiają Magdalena Kupisz i Kinga Rutowicz. W styczniu tego roku minister rolnictwa Marek Sawicki zakwestionował w Brukseli poprzednio składane deklaracje, że Polska może być krajem wolnym od organizmów modyfikowanych Fot: ze zbiorów prywatnych genetycznie (GMO). Postępu w biologii, w nauce, zatrzymać się nie da powiedział minister Sawicki. Co dalej? Na szczęście to prawda. Polska do tej pory wyróżniała się na tle innych rozwiniętych krajów Europy. Wszystkie deklaracje na temat organizmów modyfikowanych genetycznie czynione były bez większego zrozumienia, czym one w ogóle są. Tymczasem w lipcu 2007 roku liczba ludności świata przekroczyła 6,7 mld, a prognozy demograficzne wskazują, że w 2050 osiągnie około 10 miliardów. Takiej ilości ludzi nie da się wyżywić bez rewolucji w rolnictwie. Na Ziemi nie ma dostatecznych zasobów wody, ograniczone też są inne zasoby. Wzrasta zasolenie gleby, klimat się ociepla, brakuje wolnych obszarów pod uprawy. Do wyboru mamy więc albo katastrofę humanitarną spowodowaną brakiem żywności, albo zasadniczy skok technologiczny prowadzący do zwiększenia wydajności upraw i stworzenia roślin, które będą rosnąć na terenach zbyt suchych, za zimnych lub zbyt zasolonych dla odmian współcześnie hodowanych. Tylko przy pomocy inżynierii genetycznej można zmienić potencjał adaptacyjny roślin tak, by były w stanie rosnąć na jałowych terenach. 20
Przyroda nie poradzi sobie sama? Naturalna zmienność w uprawianych gatunkach wyczerpuje się. Nie mamy już szans na sukcesy, jakie osiągał Norman E. Borlaug, który w latach 60. uzyskał za pomocą krzyżówek odmiany zbóż o niższym źdźble, które o wiele lepiej znosiły złe warunki i obficiej plonowały. Borlaug przypadkowo trafił na naturalne mutanty w genach kontrolujących działanie giberelin, czyli hormonów warunkujących wzrost rośliny. Teraz takie zmiany musimy projektować na podstawie wiedzy o genomach roślin i sposobie ich działania. Słyszy się, że GMO obniżają inteligencję, zmniejszają płodność i odporność organizmu... To przesądy, które mieszają ludziom w głowach. Nie ma na świecie bardziej przekonującego eksperymentu, niż ten z GMO. Objął cały świat, prowadzony jest od 15 20 lat, a liczba prób sięga 2 3 mld. W niewielu doświadczeniach zachowane są takie warunki. I co się okazuje? Do tej pory organizmy modyfikowane genetycznie nikomu nie zaszkodziły, więc argument o szkodliwości dla zdrowia ludzi jest całkowicie nieuzasadniony. Do organizmów modyfi kowanych genetycznie należy połowa kukurydzy, 80 proc. soi i 40 proc. bawełny uprawianych na świecie Nikt nie zagwarantuje, że efekty uboczne nie pojawią się za sto lat, podobnie jest jednak ze wszystkimi technologiami. Nie wiemy, jakie będą skutki tej czy innej technologii w dalekiej przyszłości. Fot: archiwum NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO Horyzontalny transfer genów z GMO do organizmów dzikich nie jest zagrożeniem? Zjawisko horyzontalnego transferu genów istnieje, różne geny przemieszczają się w przyrodzie, w szczególności między bakteriami żyjącymi w glebie, ale też między tymi, które zamieszkują wnętrze organizmu. Do tej pory nie zanotowano jednak żadnego poważnego problemu związanego z transferem genów od GMO. Jeżeli nawet zachodzi coś takiego, nie powoduje mierzalnego efektu. Czy organizmy genetycznie modyfikowane zakłócą równowagę ekologiczną? Od momentu, kiedy człowiek rozpoczął rewolucję przemysłową, wprowadził monokultury w rolnictwie, zaczął używać chemikaliów do spryskiwania pól zakłócił równowagę ekologiczną. Na tym tle GMO stanowią niedużą zmianę. Co ważniejsze, większe ilości środków chemicznych przeznacza się na uprawy nietransgeniczne niż na uprawy GMO. Przy roślinach modyfikowanych korzysta się Nr 3/134 MARZEC 2008 21
NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO z rozmaitych zabezpieczeń i nieustannie prowadzi skrupulatne badania dotyczące ich interakcji genetycznych z sąsiadującymi ekosystemami. W żadnej innej technologii nie istnieją tak dokładne procedury, tak surowe i wielostronne regulacje i normy. Z pewnością to najbezpieczniejsza technologia ze wszystkich stosowanych w masowym rolnictwie. Czym różnią się GMO od organizmów otrzymanych w wyniku klonowania? Nazwa GMO odnosi się do organizmów od bakterii po ssaki których genomy zostały w jakiś sposób zmodyfikowane. Jednak ze względu na skalę stosowania w rolnictwie pojęcie to kojarzy się przede wszystkim z roślinami transgenicznymi. A skala naprawdę jest gigantyczna: 50 proc. całej kukurydzy, 80 proc. soi i 40 proc. bawełny to GMO. Klonowanie jest technologią sztucznego rozrodu. Następuje bez udziału gamet, organizm bierze początek z jądra komórki somatycznej. Jego podstawową zaletą jest, że dzięki wyłączeniu rekombinacji genetycznej związanej z procesem płciowym otrzymuje się fenotyp identyczny z rodzicielskim (w tym przypadku z osobnikiem, od którego pochodziło jądro komórkowe). Potomstwo nie traci wielu korzystnych cech, które często nikną wskutek rekombinacji. Po to właśnie klonujemy zwierzęta. Docelowo będziemy klonować organizmy zmienione genetycznie pod względem konkretnej cechy, na przykład podwyższonej wydajności wytwarzania mleka albo wytwarzania mleka zawierającego ważne białko. Dzięki tej procedurze zniknie potrzeba modyfikowania zwierzęcia za każdym razem od nowa. Czy jest w tym coś nieetycznego? Jeśli weźmiemy pod uwagę, że człowiek jest po prostu mięsożercą? Teraz nie polujemy na zwierzęta, zamiast tego hodujemy je w setkach milionów sztuk w fabrykach wylęgarniach drobiu, przemysłowych fermach świń itd. W zestawieniu z tym nie widzę w klonowaniu nic nieetycznego. Zdaniem prof. Jerzmanowskiego wobec hodowli zwierząt w przemysłowych fermach świń czy wylęgarniach drobiu w klonowaniu nie ma nic nieetycznego Fot: archiwum Ale już klonowanie w celach terapeutycznych wzbudza kontrowersje. Niektórzy uważają, że nie wolno tknąć żadnej ludzkiej komórki o potencjale embrionalnym, bo jest ona potencjalnym człowiekiem. Nie uznaję tego argumentu, uważam go za zupełnie nieracjonalny. Moim zdaniem pojedyncza komórka nie jest organizmem, choćby dlatego, że nie ma żadnych wyższych czynności nerwowych. Co więcej, każdego dnia tracimy 22
miliony komórek. W normalnym procesie rozrodczym również marnuje się mnóstwo komórek, także całych embrionów, które potencjalnie mogłyby dać początek organizmowi. Terapeutyczne wykorzystanie komórek o potencjale rozwojowym do formowania w kontrolowanych warunkach tkanek czy narządów jest jak najbardziej uzasadnione. W Dzienniku z 18 stycznia br. ukazał się komentarz do raportu traktującego o warunkach, które musi spełnić klonowanie, żeby można je było przeprowadzać na zwierzętach hodowlanych. Ten raport jest gwoździem do trumny klonowania, gdyż przyznaje się w nim, że zwierzęta powstałe w wyniku klonowania są zdeformowane, bardziej chorowite i krócej żyją. To jest kwestia czysto naukowa. W laboratorium Biologii Molekularnej Roślin Uniwersytetu Warszawskiego zajmujemy się epigenetyką i wiemy, że w rozwoju skomplikowanych organizmów: roślin i zwierząt, oprócz informacji przenoszonej w sekwencji liter w DNA, ważne są również dodatkowe informacje nakładane jak rodzaj maski na DNA. Jedną z nich jest na przykład metylacja zasad w DNA. W każdej komórce somatycznej DNA jest w odpowiedni i specyficzny sposób zmetylowane. Nie wiadomo dokładnie, czy cytoplazma z komórki płciowej, której używa się do odwrócenia statusu zróżnicowania jądra pobranego z komórki somatycznej, usuwa tę metylację do końca, czy nie. Być może coś zostaje i stąd biorą się różne defekty, ale to są problemy naukowe i technologiczne, możliwe do rozwiązania. Czy zdaniem pana profesora żywność pochodząca z klonowanych zwierząt i modyfikowanych roślin powinna być specjalnie oznaczona? Tak, jeśli taka będzie wola odbiorców. Niech ludzie wiedzą, co kupują. Choć już teraz nie da się uczciwie oddzielić wszystkich produktów transgenicznych od nietransgenicznych, choćby wytwarzanych z soi. Również z powodów ekonomicznych to trudne, bo produkty z gwarancją, że nie zawierają żadnego składnika z roślin GMO, muszą być o wiele droższe. Gdyby większa grupa ludzi chciała się karmić produktami 3 4 razy droższymi niż normalnie dostępne, trzeba im to umożliwić i pewnie na tym zarabiać... Ludzie lubią żywić się strachem. Najgorsze jest jednak to, że sprytni manipulatorzy potrafią ukierunkować tę panikę przeciwko wrogom politycznym. Prof. dr hab. ANDRZEJ JERZMANOW- SKI, genetyk i biolog molekularny, profesor Wydziału Biologii UW oraz Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, badacz międzynarodowy w amerykańskim Howard Hughes Medical Institute. W czołowych czasopismach międzynarodowych opublikował ponad 50 prac naukowych na temat molekularnych mechanizmów rozwoju u roślin, w szczególności udziału struktury chromosomów w kontroli aktywności genów i kształtowaniu pamięci komórkowej. Popularyzuje współczesną biologię, w 1995 roku jego książka Geny i ludzie została uhonorowana nagrodą im. Hugona Steinhausa Polskiej Fundacji Upowszechniania Nauki i Towarzystwa Popierania i Krzewienia Nauk dla najlepszej polskiej książki popularnonaukowej. Prof. Jerzmanowski jest autorem podręczników szkolnych, uczestniczył w pracach nad reformą egzaminów maturalnych z biologii, tworzeniem podstaw programowych i standardów nauczania. Należy do Rady Nauki przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, reprezentuje Polskę w Europejskiej Konferencji Biologii Molekularnej (European Molecular Biology Conference, EMBC). NAUKA, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO Nr 3/134 MARZEC 2008 23