Rasy i typy użytkowe koni

Rasy i typy użytkowe koni Rasa to grupa zwierząt o znacznym podobieństwie genetycznym, wyróżniająca się spośród innych, należących do tego samego gatunku, osobników swym fenotypem i pewnymi cechami użytkowymi. Konie są gatunkiem zwierząt o dużej plastyczności i potrafią dość szybko wyrobić w sobie cechy potrzebne do wykonania pracy, do której są używane. To sprawia, że na świecie wytworzyło się dość dużo ras tych zwierząt. W zależności od sposobu ukształtowania się rasy koni możemy podzielić na dwie grupy: rasy kulturalne i prymitywne. Za rasy kulturalne uznajemy te, w których ukształtowaniu największe znaczenie miała praca i myśl hodowlana człowieka, natomiast rasy powstałe głównie pod wpływem warunków środowiska, w jakim przyszło im żyć, zaliczamy do ras prymitywnych. Tak więc kulturę rasy mierzymy ilością pracy, jaką człowiek włożył w jej ukształtowanie (rys.). Typy rasowe koni: A - gorącokrwisty, B - zimnokrwisty, C - prymitywny

Charakterystyka grup rasowych koni Konie ras kulturalnych Rasy kulturalne, jak wyżej podano, powstały w głównej mierze na skutek celowej pracy hodowlanej człowieka. Dzięki dużej plastyczności gatunku zabiegi te zazwyczaj dobrze się udawały i to spowodowało bardzo dużą różnorodność wśród ras koni. Człowiek wyhodował konie o doskonałym i niewiarygodnie wydajnym aparacie ruchu, umożliwiającym bardzo szybkie poruszanie się, lecz także konie, które potrafią poruszać się jedynie bardzo wolnym stępem. Człowiek wyhodował konie o wysokości w kłębie przekraczającej 180 cm a także koniki-zabawki (ang. Toy Horse), które mają wzrost zbliżony do wzrostu średniej wielkości psa. W grupie ras kulturalnych wyróżniamy dwie podgrupy: konie gorącokrwiste i zimnokrwiste. Konie gorącokrwiste (szlachetne). Konie ras należących do tej grupy nie charakteryzują się wyższą od koni zimnokrwistych temperaturą ciała. Określenie konie gorącokrwiste odnosi się raczej do ich pobudliwości nerwowej. Konie te bowiem bardzo szybko (czasami wręcz gwałtownie) reagują na dochodzące do nich sygnały zewnętrzne. Konie te mają bardzo szybką przemianę materii. Cecha ta wyróżnia konie gorącokrwiste spośród wszystkich ras koni. Kolejną cechą, która wyróżnia konie szlachetne, jest suchość tkanki. Pod tym pojęciem rozumiemy brak tkanki jest cechą ważną i bardzo pożądaną. Okazało się bowiem, że cecha ta jest dodatnio skorelowana z jakością i wytrzymałością większości tkanek w organizmie konia. Pracy w szybkim tempie sprzyjają długie kończyny, które umożliwiają wydajny ruch, skośnie ustawiona łopatka pozwala na duży wykrok, a płaska klatka piersiowa nie ogranicza ruchu kończyn. Cała budowa ciała konia szlachetnego predestynuje go do pracy w kłusie i galopie.

Konie zimnokrwiste (stępaki). Konie te charakteryzuje bardzo wolna reakcja na sygnały zewnętrzne i zazwyczaj flegmatyczne usposobienie. Są całkowitym przeciwieństwem koni szlachetnych. Ich przemiana materii jest bardzo wolna. Konie te potrafią wykonać bardzo ciężką pracę, ale w bardzo wolnym tempie. W wypadku koni zimnokrwistych nie istnieje także pojęcie suchości tkanki". Posiadają one dość grubą warstwę tłuszczu podskórnego, który wraz z potężnym umięśnieniem doskonale wyokrąglą ich kształty, zacierając to wszystko, co znajduje się pod skórą. Kości koni zimnokrwistych są bardzo grube i masywne, lecz ich wytrzymałość mechaniczna jest niska. Podobnie jak u koni szlachetnych również w tej grupie pozostałe cechy budowy ciała są konsekwencją ich możliwości pracy. Krótkie, masywne kończyny doskonale dają sobie radę z obciążeniami spowodowanymi ciężką pracą, a fakt, że nie zapewniają szybkiego i posuwistego ruchu, nie ma zbytniego znaczenia przy pracy w stępie. Konie zimnokrwiste mają bardzo pojemny układ pokarmowy, dostosowany do trawienia pasz objętościowych. Konie te charakteryzują się także dość obfitym owłosieniem (zazwyczaj bardzo bujna grzywa i ogon oraz obfite tzw. szczotki pęcinowe). Konie ras prymitywnych Rasy koni prymitywnych powstały głównie pod wpływem warunków środowiska, w którym przyszło im żyć. Konieczność życia w warunkach konkretnego środowiska wymusiła u ras prymitywnych wykształcenie i utrwalenie cech, które w tym środowisku pozwalały na przeżycie i kontynuowanie trwania rasy. Cechy, które okazywały się niepotrzebne lub w jakimś stopniu zmniejszały szanse przeżycia, były przez przyrodę w sposób radykalny usuwane z populacji. Zdecydowana większość ras koni prymitywnych to konie małe. Wysokość w kłębie u większości koni prymitywnych waha się w okolicach 130 cm, co okazało się być wzrostem najbardziej optymalnym. Konie prymitywne charakteryzują się doskonałym wykorzystaniem nawet niezbyt dobrej paszy. Kolejnymi cechami charakterystycznymi dla tych koni są: doskonałe zdrowie i odporność na choroby. Ważną cechą koni prymitywnych są bardzo dobre wyniki rozrodu.

Pokrój koni prymitywnych jest mocno zróżnicowany. Część ras ma wiele cech charakterystycznych dla koni gorącokrwistych natomiast u niektórych ras obserwujemy przewagę cech koni zimnokrwistych. Konie prymitywne cechuje także dość wysoka (jak na ten gatunek zwierząt) inteligencja. Zmuszone do dbania o własne potrzeby konie te, aby przetrwać, musiały umieć wyciągać wnioski z doświadczeń własnych oraz wiedzy innych członków stada. Te zdolności są im przydatne w walce o byt. Ich zachowanie jest często trudne do przewidzenia, a reakcje na te same czynniki zewnętrzne nie zawsze takie same. To właśnie ich inteligencja powoduje, że często podejrzewane są o krnąbrność i nieposłuszeństwo wobec człowieka. Inteligencja podpowiada im bowiem, że pewne prace można by wykonać lepiej i łatwiej w inny sposób, niż narzucony przez człowieka.

Rasy koni hodowane w Polsce Rasy koni Rasy koni gorącokrwistych Czysta krew arabska (skrót rasowy: oo). Konie arabskie zostały wyhodowane na terenach Azji Mniejszej i Północnej Afryki przez koczujące plemiona Beduinów. Są uznawane za jedną z najstarszych ras koni na świecie (fot). Wyhodowane w bardzo trudnych warunkach środowiska charakteryzują się lekką, harmonijną i szlachetną budową ciała. Specyficzna uroda koni czystej krwi określana jest jako bukiet konia arabskiego", na który składa się m. in.: mała głowa o często szczupaczym profilu, szerokim czole i dużych oczach, długa, często łabędzia szyja; prosta górna linia z poziomym (horyzontalnym) zadem oraz wysoko osadzonym i noszonym ogonem. Do cech tej rasy należą także: duża suchość tkanki, płynność i elegancja ruchów, odporność, wytrzymałość w pracy oraz żywy, a przy tym łagodny temperament. Są to niewielkie konie, głównie maści siwej, gniadej i kasztanowatej. Jest to rasa późno dojrzewająca i długowieczna. Zorganizowana hodowla koni arabskich w czystości krwi w Polsce jest datowana na XIX w. Kolejne wojny dość dotkliwie niszczyły naszą hodowlę. Po latach odbudowy hodowli w okresie powojennym, od 1960 roku rozpoczął się eksport polskich arabów. Celem hodowli jest zachowanie szlachetnego typu polskiego araba i jego orientalnej urody, co ma służyć utrzymaniu wiodącej pozycji polskich koni na rynkach światowych. Polskie araby zdobywały kilkadziesiąt razy Championaty narodowe i międzynarodowe w Europie i obu Amerykach, w tym Championaty Świata i Europy. Konie arabskie były użyte do wytworzenia prawie wszystkich dzisiejszych ras koni gorącokrwistych, np. koni pełnej krwi angielskiej czy angloarabskich. Konie te są jedyną rasą zwierząt gospodarskich w Polsce, której hodowla osiągnęła światowy poziom i której materiał zarodowy eksportujemy.

Pełna krew angielska (skrót rasowy: xx). Jest to rasa koni gorącokrwistych w typie wierzchowym, ukształtowana w XVII-XVIII wieku w Anglii (fot.). Czynnikami, które wpłynęły na cechy tej rasy były: krzyżowanie twórcze - w tym czasie sprowadzano do Anglii dobrze biegające konie z prawie całego świata i po potwierdzeniu ich klasy wyścigowej włączano do hodowli; zapewnienie doskonałych warunków środowiska - bardzo dobre żywienie (długi sezon pastwiskowy) i wszechstronna opieka weterynaryjna; wyścigowe próby dzielności - do dalszej hodowli przeznaczane były konie dobrze biegające. Podstawowym celem hodowli koni pełnej krwi jest doskonalenie ich dzielności wyścigowej w galopie. Do hodowli brane są konie wygrywające wyścigi płaskie. Do Polski konie tej rasy zaczęto importować w latach 40-tych dziewiętnastego wieku. W latach międzywojennych populacja liczyła ponad 900 klaczy matek. Do lat 80-tych XX w. hodowla koni tej rasy znajdowała się w rękach państwa. Konie pełnej krwi angielskiej są najszybszą rasą koni na świecie. Brały udział w tworzeniu większości współczesnych ras koni szlachetnych (konie półkrwi angielskiej) i są nadal używane do doskonalenia ras koni wierzchowych. Konie małopolskie (skrót rasowy: m). Rasa została wyhodowana w Polsce południowowschodniej (fot.). Większość populacji tej rasy to konie półkrwi anglo-arabskiej (xo). Rasa ta kształtowała się w XVII i XVIII wieku na bazie miejscowych prymitywnych klaczy. Pogłowie to było uszlachetniane ogierami arabskimi a później także reproduktorami szczepów austrowęgierskich (Schagya, Gidran, Dahoman, Amurath, Gazlan, Furioso, Przedświt, Nonius i inne) oraz końmi pełnej krwi angielskiej. Konie małopolskie zostały uznane za rasę w 1962 roku, a w 1963 został wydany I tom Księgi Stadnej Koni Małopolskich. Rasa ta jest dość mocno zróżnicowana pod względem pochodzeniowym. Dawniej wyróżniano kilka odmian lokalnych konia małopolskiego: lubelską, kielecką, dąbrowskotarnowską i sądecką. Część pogłowia koni małopolskich jest nadal wykorzystywana do prac polowych i w transporcie. W sporcie jeździeckim dobre wyniki uzyskują w konkurencji skoków przez przeszkody i we wszechstronnym konkursie konia wierzchowego (WKKW).

Konie wielkopolskie (skrót rasowy: wlkp). Są to konie półkrwi angielskiej wywodzące się od koni wschodniopruskich i trakeńskich oraz graditzkich, berbeckich i gryfów pomorskich" (fot.). Zorganizowana hodowla tych koni na terenie Wielkopolski rozpoczęła się w 1829 roku, kiedy to powstało Stado Ogierów w Sierakowie. Po II Wojnie Światowej hodowcy poznańscy dążyli do uzyskania niezbyt dużych koni w typie zaprzęgowowierzchowym, lecz dość szybko zmieniono ten typ na bardziej rosły i szlachetny, przydatny w sporcie jeździeckim. W powstałych na Warmii i Mazurach stadninach zgromadzono klacze wschodniopruskie i trakeńskie, zebrane na terenie całego kraju, oraz pochodzące z rewindykacji. Najcenniejszy materiał hodowlany tych ras zebrano w stadninie Liski. W 1963 roku uznano rasę wielkopolską", a w 1965 roku został wydany I tom Księgi Stadnej Koni Wielkopolskich. Hodowla koni wielkopolskich ukierunkowana jest na typ wszechstronnie użytkowy z przewagą cech wierzchowych. Podobnie jak w wypadku koni małopolskich również w tej rasie obserwuje się spadek liczby klaczy matek wpisanych do ksiąg. Spadek powinien zostać zahamowany dzięki możliwości wpisywania do ksiąg stadnych potomstwa klaczy wielkopolskich po ogierach innych ras szlachetnych. Konie takie spełniają warunki wpisu do księgi stadnej koni szlachetnych półkrwi. Polskie konie szlachetne półkrwi (skrót rasowy: sp). Rosnące zapotrzebowanie na konie do wyczynowego sportu jeździeckiego, zwłaszcza do dyscyplin ujeżdżenia i skoków przez przeszkody, spowodowało, że hodowcy zaczęli używać ogierów ras zachodnich, które miały już genetycznie utrwalone cechy skoczności (fot.). Potomstwo takich ogierów, mimo dużej wartości użytkowej i hodowlanej nie mogło jednak być wpisane do polskich ksiąg stadnych. W 1977 roku powstała więc księga stadna koni szlachetnych półkrwi. Do księgi tej wpisano konie reprezentujące typ współczesnego konia wierzchowego i pochodzące z krzyżowania różnych ras gorącokrwistych, które pod względem pochodzenia nie odpowiadają warunkom wpisu do innych ksiąg prowadzonych w kraju (m.in. potomstwo koni hanowerskich, holsztyńskich, selie francais, meklemburskich, westfalskich, bawarskich, itp.).

Będąc produktem krzyżowania różnych ras gorącokrwistych, konie szlachetne półkrwi nie są wyrównane pod względem typu budowy. Zazwyczaj są to konie rosłe, kalibrowe i masywne, w typie wierzchowym. Hodowane są na terenie całego kraju. Konie śląskie (skrót rasowy: śl). Jest to najcięższa z polskich ras koni gorącokrwistych (fot.). Na Śląsku w drugiej połowie XIX w. istniało duże zapotrzebowanie na masywne, silne i chętne do pracy konie. W celu zaspokojenia tego zapotrzebowania na skalę masową zaczęto używać ogierów oldenburskich i wschodniofryzyjskich, by miejscowym koniom gorącokrwistym dodać kalibru i masy. Powojenna hodowla bazowała na koniach przejętych wraz z Ziemiami Odzyskanymi. Ogiery śląskie były również użytkowane w rejonach hodowli koni małopolskich (przeciwdziałanie napływowi koni zimnokrwistych). Obecnie celem hodowli koni śląskich jest uzyskanie rosłego i kalibrowego, wszechstronnie użytkowego konia charakteryzującego się wydatnym ruchem. Konie śląskie są rasą wcześnie dojrzewającą. Konie śląskie, podobnie jak konie małopolskie, umieszczone są na liście ras zagrożonych. Konie zimnokrwiste Polski koń zimnokrwisty (skrót rasowy: z). Koń ten powstał na bazie miejscowych klaczy szlachetnych i prymitywnych (fot.). Zastosowano krzyżowanie wypierające ogierami zimnokrwistymi z importu, a później ich potomkami urodzonymi w kraju. Rasami, które miały największy wpływ na kształtowanie się polskiego konia zimnokrwistego były: ardeny (francuskie i szwedzkie), belgi (w tym reńskie belgi), bretony i dole. Większość pogłowia naszych koni zimnokrwistych reprezentuje standard ardena średniego typu. Początkowo w populacji polskich koni zimnokrwistych wyróżniano kilka odmian lokalnych (konie sztumskie, sokolskie, łowicko-sochaczewskie, garwolińskie itp.). Obecnie, w związku z przemieszaniem materiału zarodowego między ośrodkami hodowlanymi, różnice między odmianami lokalnymi zanikły, a konie zimnokrwiste stają się coraz bardziej wyrównane pod względem feno- i genotypu. Ich hodowla nastawiona jest głównie na produkcję koni rzeźnych sprzedawanych głównie do Włoch. Duża masa ciała i dobre umięśnienie oraz możliwość ich ekstensywnego opasu powodują, że pomimo spadku cen na żywiec koński, opas ten jest nadal opłacalny i

atrakcyjny zwłaszcza dla niezbyt zamożnych gospodarstw. Część pogłowia użytkowana jest nadal w rolnictwie jako siła pociągowa (w pracach polowych, transporcie, leśnictwie).

Rasy koni prymitywnych Konie huculskie (skrót rasowy: hc). Są to nieduże, górskie konie utrzymywane prawie w całym paśmie Karpat (fot.). W powstaniu rasy miały prawdopodobnie udział konie mongolskie, stepowe wschodnie, azjatyckie, orientalne i noryckie krzyżowane z miejscowymi potomkami tarpana. Najistotniejszy wpływ na ukształtowanie rasy miały jednak warunki, w jakich rasa powstawała: górzysty teren, surowy klimat, naturalny wychów na górskich halach. Konie huculskie cenione są za zdrowie, żywotność, odporność, łagodny charakter oraz pojętność i dzielność w pracy. Są długowieczne i odporne na niesprzyjające warunki klimatyczne. Główny kierunek wykorzystania tych koni to użytkowanie wierzchowe, rzadziej juczne i do lekkich zaprzęgów. Popytem cieszą się także konie będące efektem krzyżowania hucułów z innymi rasami, jak konie pełnej i czystej krwi (anglohucuły i arabohucuły). Wykorzystywane są jako konie rekreacyjne, do turystyki górskiej, rajdów terenowych, hipoterapii, a także do zaprzęgu. Koniki polskie (skrót rasowy: kn), Jedyna typowo polska rasa koni, wywodząca się od dzikich koni - tarpanów (Equus gmelini), które spotykane były na lesistych obszarach wschodniej Polski, Litwy i Prus do końca XVIII wieku (fot.). W 1936 roku w Puszczy Białowieskiej zebrano konie będące mieszańcami konia domowego z tarpanem i rozpoczęto eksperyment nad regeneracją dzikich" tarpanów leśnych. W czasie II Wojny Światowej większość koników wyginęła lub została wywieziona do Niemiec skąd wróciła tylko niewielka ich część. W 1949 roku koniki zostały przeniesione do Popielna, gdzie do dzisiaj prowadzi się hodowlę systemem stajennym i rezerwatowym. Celem hodowli koników polskich jest zachowanie charakterystycznych cech rasowych w tym typowego pokroju i umaszczenia. Hodowla rezerwatowa prowadzona jest bez znaczącego udziału człowieka, toteż w dużym stopniu działają tam naturalne czynniki selekcyjne. Cechą rasową koników polskich jest myszate umaszczenie z pręgą grzbietową.

Kuce. Ostatnio w Polsce pojawiło się rosnące zainteresowanie kucami różnych ras (fot.). Jest to efekt dynamicznego rozwoju jeździectwa wśród dzieci i młodzieży. Kuce są łatwiejsze do opanowania, a mniejsze wymiary tych koni powodują, że są lepiej akceptowane przez dzieci niż duże konie półkrwi. Kuce to liczna grupa w obrębie koni domowych. Na znane obecnie 450 ras koni 70 z nich to kuce. Za kuca uważa się konia, którego wysokość w kłębie nie przekracza 147 cm. W tej grupie występuje duże zróżnicowanie, które pozwala zaspokoić różnorodne potrzeby związane z rekreacją, turystyką, hipoterapią i hodowlą amatorską. Polska populacja kuców charakteryzuje się dużą różnorodnością genetyczną i fenotypową. Najliczniej reprezentowane są kuce szetlandzkie i walijskie, fiordingi oraz niemieckie kuce wierzchowe.

Typy użytkowe koni Typ wierzchowy Reprezentantami tego typu są konie ras gorącokrwistych. Spośród polskich ras, oprócz koni czystej krwi arabskiej i pełnej krwi angielskiej wzorcowi temu odpowiadają konie szlachetne półkrwi oraz znacząca część pogłowia koni małopolskich i wielkopolskich. Są to konie rosłe o optymalnej (oprócz koni arabskich) wysokości w kłębie w granicach 160-170 cm i masie ciała ok. 500-600 kg. Charakteryzują się żywym temperamentem oraz lekką budową ciała, która sprzyja wydajnemu ruchowi i pozwala na pracę w szybkim tempie. Sylwetka tych koni powinna się mieścić w formacie stojącego prostokąta. Sprzyja to długiemu wykrokowi kończyn w trakcie ruchu. Konie takie powinny się poruszać ruchem lekkim i posuwistym. Ich układ nerwowy powinien być pobudliwy, lecz nie nadpobudliwy. Typ pociągowy Ten typ reprezentowany jest w kraju przez polskie konie zimnokrwiste. W tym typie można wyróżnić dwa podtypy: pociągowy ciężki i pośpieszno-roboczy. Większość populacji polskich koni zimnokrwistych należy do drugiego podtypu. Konie w typie pociągowym ciężkim - zwane stępakami - są w warunkach Polski mniej przydatne i rzadziej utrzymywane. Nasze konie w tym typie są końmi średniej wielkości (wysokość w kłębie w granicach 150-160 cm i masa ciała ok. 600-800 kg). Charakteryzują się małą pobudliwością nerwową, spokojnym temperamentem oraz masywną budową ciała, która sprzyja dużej sile pociągowej przy pracy w wolnym tempie (stęp i kłus). Duża masa ciała oraz wynikające z wczesnego dojrzewania dobre tempo wzrostu przy dużej pojemności przewodu pokarmowego umożliwia zastosowanie w ich żywieniu pasz objętościowych, co powoduje, że konie te znajdują zastosowanie w użytkowaniu mięsnym.

Typ wierzchowo-zaprzęgowy W Polsce do tego typu zalicza się część populacji koni małopolskich i wielkopolskich oraz konie śląskie. Ten typ określany jest również jako wszechstronnie użytkowy, ponieważ reprezentuje połączenie cech charakterystycznych dla koni wierzchowych i zaprzęgowych. Konie takie nadają się zarówno do pracy pod siodłem, jak i do lekkiego zaprzęgu wyjazdowego bądź niezbyt ciężkiego, roboczego. Zazwyczaj ich sylwetka mieści się w formacie kwadratu lub leżącego prostokąta, o krótszych kończynach i nieco innych proporcjach ciała niż konie typu wierzchowego.