UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA WYDZIAŁ SZTUK PIĘKNYCH INSTYTUT ZABYTKOZNAWSTWA I KONSERWATORSTWA ZAKŁAD KONSERWACJI ELEMENTÓW I DETALI ARCHITEKTONICZNYCH PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH PRZY ELEWACJI ZACHODNIEJ KOŚCIOŁA PW. ŚW. JERZEGO W DZIERŻONIOWIE DZIERŻONIÓW TORUŃ 2014 OPRACOWANIE: DR HAB. JADWIGA W. ŁUKASZEWICZ, PROF. UMK Projekt finansowany przez: Parafię Rzymskokatolicką pw. św., ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Stowarzyszenia na Rzecz Remontu i Renowacji Zabytkowego Kościoła pw. sw. i własnych, Stowarzyszenie na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego, Fulda (Gesellschaft zur Erhaltung des kulturellen Erbes e.v., Fulda), ze środków Niemieckiej Federalnej Fundacji Ochrony Środowiska, Osnabrück (Deutsche Bundesstiftung Umwelt, Osnabrück), Gminę Miejską Dzierżoniów ze środków własnych. Gmina Miejska Dzierżoniów Stowarzyszenie na Rzecz Remontu i Renowacji Zabytkowego Kościoła pw. św. Jerzego w Dzierżoniowie
I. INFORMACJE WSTĘPNE 1. RODZAJ OBIEKTU: kościół parafialny p.w. św. 2. LOKALIZACJA: Dzierżoniów, ul. Kościelna 7 3. NUMER REJESTRU ZABYTKÓW: nr A/1663/655 z dnia 3.03.1960 r. 4. INFORMACJE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA: 4.1. ZAMAWIAJĄCY Gesellschaft zur Erhaltung des kulturellen Erbes e. V. Fulda 4.2. PODSTAWA OPRACOWANIA - umowa z Gesellschaft zur Erhaltung des kulturellen Erbes e. V. Fulda z dnia 5.maja 2014 r. - Ewa Chabros, Marcin Siehankiewicz, Kościół in parafia św., Dzierżoniów 2009 r. - Izabela Sehn-Wójcik, Projekt remontu kościoła pod wezwaniem św. Jerzego w Dzierżoniowie, Dzierżoniów luty 2007, mps - wizja lokalna - dokumentacja fotograficzna - wyniki badań konserwatorskich 4.3. PRZEDMIOT OPRACOWANIA Przedmiotem opracowania jest zachodnia elewacja kościoła pw. św. Jerzego 4.4. ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie dotyczy przeprowadzenia badań konserwatorskich budowy materiałów oryginalnych i wtórnych występujących w obrębie elewacji, badania nad stabilizacją bloków kamiennych oraz przygotowanie programu prac, ze szczególnym uwzględnieniem muru kamiennego. 5. AUTOR OPRACOWANIA: Jadwiga W. Łukaszewicz 6. WYKONAWCY ANALIZ: Jadwiga W. Łukaszewicz, Wojciech Bartz, Wiesława Topolska, Monika Kujawa, Karolina Witkowska, Krzysztof Lisek 7. AUTORZY FOTOGRAFII: Jadwiga W. Łukaszewicz, Karolina Witkowska, Ulrich Schaaf 2
II. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE Biorąc pod uwagę wyniki badań konserwatorskich, stan zachowania zabytku, jego wartość artystyczną i historyczną przyjęto następujące wytyczne konserwatorskie: 1. Przeprowadzenie konserwacji zachowawczej z zachowaniem wszystkich nawarstwień stylowych. 2. Zachowanie na elewacji wszystkich materiałów budowlanych użytych w poszczególnych etapach budowy. 3. Usuniecie materiałów wtórnych, które wywierają negatywny wpływ na stan zachowania materiałów oryginalnych: - usunięcie opaski betonowej wzdłuż elewacji, - usunięcie wszystkich cementowych zapraw spoinujących w murze ceglanym i kamiennym, - usunięcie tynków z blend. 3
III. PROGRAM PRAC Biorąc pod uwagę wartość historyczną, artystyczną i również użytkową obiektu, jego stan zachowania oraz wytyczne konserwatorskie podane powyżej program prac składa się z poniższych etapów: Szczyt - mur ceglany 1. Dezynfekcja oraz usunięcie obumarłych drobnoustrojów Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać na całej powierzchni muru przesycając starannie jego warstwy powierzchniowe na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. 3% roztwór Lichenicida w alkoholu etylowym (o ile będzie ten preparat jeszcze dostępny został on wybrany ze względu na występowanie licznych porostów) lub 3% roztworem Aseptiny A w alkoholu etylowym lub produktem fabrycznym (np. Algat) o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Zabieg wgłębnej dezynfekcji jest niezbędny, gdyż ze względu na stwierdzone rozległe ubytki zaprawy w spoinach oraz spękania cegieł drobnoustroje rozwijają się nie tylko na powierzchni muru. 2. Wzmocnienie silnie zdezintegrowanych cegieł, zapraw Pojedyncze cegły wykazują w warstwach powierzchniowych niewielki stopień dezintegracji i wymagają wzmocnienia. Zabieg ten jest niezbędny ze względu na możliwość powstania dalszych uszkodzeń, również w czasie dalszych prac np. odsalania. Wzmocnienie należy przeprowadzić poprzez nasycenie elementów ceramicznych preparatami zawierającymi częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil- Steinfestiger OH). 3. Mechaniczne usunięcie wszystkich zapraw cementowych i cementowowapiennych (w tym przede wszystkim zaprawy spoinujące) Usunąć należy wszystkie zaprawy wtórne: cementowe, cementowo-wapienne o barwie szarej. Zabieg ten jest konieczny, ze względu na niszczący wpływ tego typu zapraw na destrukcję materiałów oryginalnych, szczególnie ze względu na uszczelniający ich charakter. Prace należy wykonać bardzo starannie, aby nie uszkodzić materiałów oryginalnych. Szczególnie należy zwrócić uwagę na całkowite usunięcie zapraw cementowych spoinujących mur ceglany w obrębie sterczyn szczytu. 4
4. Usunięcie popękanej i odspajającej się cementowej szlichty z cegieł w obrębie szczytu Zaprawa została nałożona w czasie ostatnich prac przy elewacji. Obecnie jest popękana i odspaja się wraz z fragmentami cegieł, zaprawę należy usunąć mechanicznie (skuć) a następnie wykonać w elastycznej, hydrofobowej zaprawie. 5. Oczyszczanie powierzchni muru ceglanego z powierzchniowych zabrudzeń Powierzchnię muru pokrywają korozyjne nawarstwienia, szczególnie w obrębie szczytów, cegły są pokryte wewnętrznymi jak i powierzchniowymi nawarstwieniami. Zabieg oczyszczania należy wykonać bardzo delikatnie, gdyż cegła jest wyraźnie osłabiona. Do usunięcia z powierzchni czarnych nawarstwień oraz częściowo obumarłych drobnoustrojów proponuje się zastosowanie metody mechanicznej z użyciem ścierniwa korundowego, frakcji pylistej, podawanego pod niskim ciśnieniem. Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Niewskazane jest użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu. 6. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów Część silnie zdezintegrowanych materiałów budowlanych zawiera sole rozpuszczalne w wodzie. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgroźniejszych czynników niszczących mury ceglane. Analiza stopnia zasolenia pozwoliła określić, jaki jest rozkład soli w murze. W większości są to materiały wtórne przeznaczone do usunięcia. Jeżeli w trakcie prac sole zostaną uruchomione to wystąpi konieczność przeprowadzenia zabiegu odsalania na wybranych fragmentach budowli. 7. Wzmocnienie zapraw w murze ceglanym W miejscach gdzie oryginalne zaprawy uległy dezintegracji przed ponownym oblicowaniem muru zaprawy należy wzmocnić. Do tego celu należy użyć preparatu o właściwościach hydrofilnych zawierający częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 8. Wymiana cegieł Pojedyncze cegły uległy silnej destrukcji lub popękały i wykruszyły się, ich pozostałości należy wykuć, i wmurować cegły o teksturze, kolorystyce a przede wszystkim właściwościach zbliżonych do oryginalnych. Zaprawa murarska, również musi spełniać wyżej podane wymogi. Zabieg ten należy ograniczyć do niezbędnego minimum. Właściwości materiałów do prac konserwatorskich przy tym obiekcie powinny charakteryzować, się następującymi właściwościami: Cegły: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 9 MPa, nasiąkliwość wodą nin. 10-12%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 5 min. 5
Zaprawy murarskie: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 5 MPa, nasiąkliwość wodą nin. 10-12%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 5 min. Zaprawy do spoinowania: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 3 MPa, nasiąkliwość wodą min. 13%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 3-4 min. 9. Uzupełnienie ubytków w cegłach W przypadku cegieł, w których w wyniku dezintegracji powstały ubytki o mniejszych rozmiarach, należy wypełnić je zaprawami. Przed tym zabiegiem zachowane fragmenty należy wzmocnić a wypełnienie ubytku wykonaać pigmentowaną w masie zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem (Tubag). Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych, ze szczególnym uwzględnieniem szybkości kapilarnego przemieszczania się wody. Właściwości zaprawy do uzupełniania ubytków w cegłach: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 5 MPa, nasiąkliwość wodą min. 13%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 3-4 min. 10. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym, zaprawa wapienna z trasem (Tubag) oraz Kalkspatzenmörtel (Remmers). Zaprawy do uzupełniania ubytków w spoinach: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 3 MPa, nasiąkliwość wodą min. 13%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 3-4 min. 11. Spoinowanie muru Do uzupełnienie ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym, zaprawa wapienna z trasem (Tubag) oraz Kalkspatzenmörtel (Remmers). Zaprawy do spoinowania: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 3 MPa, nasiąkliwość wodą min. 13%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 3-4 min. 12. Scalenie kolorystyczne zapraw W tym celu należy użyć farby wapienne na bazie wapna dyspergowanego. 13. Hydrofobizację muru W programie nie przewiduje się hydrofoizacji murów wieży jedynie można rozważyć hydrofobizację daszków sterczyn szczytu oraz parapetów, również w obrębie szczytu preparatem zawierającym oligomery polisiloksanów (np. Funcosil SNL). 6
Szczyt tynkowane blendy 1. Dezynfekcja oraz usunięcie obumarłych drobnoustrojów Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać na całej powierzchni tynków przed ich usunięciem oraz muru po skuciu tynków przesycając starannie jego warstwy powierzchniowe na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. 3% roztwór Lichenicida w alkoholu etylowym (o ile będzie ten preparat jeszcze dostępny został on wybrany ze względu na występowanie licznych porostów) lub 3% roztworem Aseptiny A w alkoholu etylowym lub produktem fabrycznym (np. Algat) o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. 2. Usunięcie tynków W trakcie badań wykonano liczne odkrywki w blendach szczytu celem określenia występowania wcześniejszych warstw, lub dekoracji malarskich. Pod tynkami nie stwierdzono zachowania żadnych wcześniejszych opracowań. Stwierdzono natomiast, że obecne tynki znajdują się na murze ceglanym, na który przed ich położeniem nałożono obrzutkę cementową. W związku z powyższym zaleca się usunięcie wtórnych tynków. Skuwanie tynków należy wykonać ręcznie, przy pomocy dłut, mając na uwadze możliwość zachowani szczątków wcześniejszych tynków. Cały proces należy w sposób ciągły dokumentować. 3. Oczyszczanie powierzchni muru ceglanego z zabrudzeń zaprawą cementową Delikatne mechaniczne usunięcie resztek obrzutki cementowej. 4. Wzmocnienie silnie zdezintegrowanych cegieł Cegły, które uległy dezintegracji, przed nałożeniem nowych tynków należy wzmocnić. Wzmocnienie należy przeprowadzić poprzez nasycenie elementów ceramicznych preparatami zawierającymi częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil-Steinfestiger OH). 5. Uzupełnienie ubytków w cegłach i zaprawach Przed nałożeniem tynków ubytki w cegłach i zaprawach należy uzupełnić. Zaprawa do uzupełniania ubytków w cegłach: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 6 MPa, nasiąkliwość wodą min. 13%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 3-4 min. Zaprawy do uzupełniania ubytków w spoinach: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 3 MPa, nasiąkliwość wodą min. 13%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 3-4 min. 6. Założenie tynków w blendach Należy założyć tynki wapienne, dopuszcza się niewielki dodatek przymieszki hydraulicznej. Należy zastosować tynki barwione w masie na kolor dostosowany do kolorystyki spoin. 7
7. Scalenie kolorystyczne tynków Ewentualne retusze kolorystyczne przeprowadzić farbami wapiennymi na bazie wapna dyspergowanego. Mur kamienny 1. Dezynfekcja oraz usunięcie obumarłych drobnoustrojów Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać na całej powierzchni muru przesycając starannie jego warstwy powierzchniowe na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. 3% roztwór Lichenicida w alkoholu etylowym (o ile będzie ten preparat jeszcze dostępny został on wybrany ze względu na występowanie licznych porostów) lub 3% roztworem Aseptiny A w alkoholu etylowym lub produktem fabrycznym (np. Algat) o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Zabieg wgłębnej dezynfekcji jest niezbędny, gdyż ze względu na stwierdzone rozległe ubytki zaprawy w spoinach oraz głębokie spękania głazach kamiennych drobnoustroje rozwijają się nie tylko na powierzchni muru. 2. Mechaniczne usunięcie wszystkich zapraw cementowych i cementowowapiennych (w tym przede wszystkim zaprawy spoinujące) Usunąć należy wszystkie zaprawy wtórne: cementowe, cementowo-wapienne o barwie szarej. Zabieg ten jest konieczny, ze względu na niszczący wpływ tego typu zapraw na destrukcję materiałów oryginalnych, szczególnie ze względu na uszczelniający ich charakter. Prace należy wykonać bardzo starannie, aby nie uszkodzić materiałów oryginalnych. Szczególnie należy zwrócić uwagę na całkowite usunięcie zapraw cementowych spoinujących mur kamienny w obrębie szkarp. 3. Usunięcie popękanej i odspajającej się opaski cementowej wokół elewacji Cementowa opaska, która miała chronić elewację przed przenikaniem wód opadowych bezpośrednio do gruntu przy murze, popękała i zniszczyła się. W obecnym stanie zachowania stanowi zagrożenie dla elewacji. Należy ją skuć a po zakończeniu prac przy elewacji, wykonać w jej miejscu wykop na głębokość i szerokość ok. 30-40 cm i wypełnić go frakcjonowanym (3-5cm) żwirem. 4. Usunięcie korozyjnych nawarstwień z powierzchni muru kamiennego Powierzchnię muru pokrywają grube czarne korozyjne nawarstwienia, wszystkie łamane kamienie pokryte są nawarstwieniami, które wnikają również w szczeliny. Zabieg oczyszczania należy wykonać bardzo delikatnie, gdyż właściwości kamienia i ekspozycja w warunkach środowiska, w których obiekt był eksponowany spowodowały osłabienie kamienia oraz powstanie licznych spękań oraz odspojeń. Do usunięcia z powierzchni czarnych nawarstwień oraz częściowo obumarłych drobnoustrojów proponuje się zastosowanie metody mechanicznej z użyciem ścierniwa korundowego, frakcji pylistej, podawanego pod 8
niskim ciśnieniem. Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Na podstawie przeprowadzonych badań nie dopuszcza się do stosowania metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu, gdyż wchodzą one w reakcję z podłożem i na powierzchni gnejsu widoczne są warstwy powstającej bezpostaciowej krzemionki. Inne metody: para wodna, woda pod zwiększonym ciśnieniem, kompresy z kwaśnym węglanem amonu nie dały oczekiwanych rezultatów. 5. Wzmocnienie głazów kamiennych Biorąc pod uwagę właściwości gnejsu oraz warunki ekspozycji elewacji kościoła gnejs uległ w dużym stopniu zniszczeniu. Powstały liczne spękania wzdłuż uwarstwień kamienia. Stąd istnieje koniczność przeprowadzenia ich wgłębnego wzmocnienia. Do tego celu należy użyć preparatu o właściwościach hydrofilnych zawierający uelastycznione częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. preparat KSE 500E (Remmers). 6. Uzupełnienie ubytków w murze W murze stwierdzono brak, wprawdzie nielicznych głazów gnejsowym, które należy uzupełnić w materiale oryginalnym. 7. Wypełnianie szczelin i uzupełnienie ubytków w blokach kamiennych Ze względu na właściwości kamienia, głównie jego tendencję do rozwarstwiania się, duże i głębokie szczeliny należy wypełnić mineralną, barwioną masą iniekcyjną, np. na bazie wapna dyspergowanego lub wapienna z dodatkiem przymieszki hydraulicznej (np. trasu) lub masa iniekcyjna na bazie modyfikowanego tetraetoksysilanu (KSE 500STE). 8. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur kamienny W zaprawie wapiennej spoinującej mur kamienny powstały liczne ubytki. Część z nich uzupełniono w czasie wcześniejszych napraw zaprawami cementowymi i cementowo-wapiennymi. Ze względu na ich niszczący wpływ należy je usunąć, a w ich miejsce zastosować zaprawy odpowiadające pod względem właściwości zaprawom oryginalnym. Do uzupełnienia ubytków należy zastosować materiał o składzie, teksturze, właściwościach i kolorystyce analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym, zaprawa wapienna z trasem oraz Kalkspatzenmörtel (Remmers). Zaprawy do uzupełniania ubytków w spoinach: wytrzymałość na ściskanie nie może przekraczać 3 MPa, nasiąkliwość wodą min. 13%, czas kapilarnego wznoszenia wody do 3 cm ok. 3-4 min. 9. Przykrycia szkarp Dwie ze szkarp zostały przykryte warstwą łamanego gnejsu, jedna najbardziej południowa warstwą cegły maszynowej. Proponuje się zachowanie zastanego sposobu przykrycia szkarp, przyjmując je za historyczne. Należy sprawdzić czy spełniają swe funkcje techniczne, dla ich poprawienia można uwzględnić ich hydrofobizację. 9
10. Tynki Pomiędzy szkarpami i po prawej stronie szkarpy środkowej (nad portalem) stwierdzono obecność zacierki zaprawą, która w dużym stopniu pokrywa głazy kamienne. Pomimo, że ma ona inną niż oryginalna zaprawa murarska kolorystykę, jest zaprawą wapienną, bez dodatków hydraulicznych. Pomimo, że nie jest możliwe stwierdzenie jej oryginalnego charakteru, należy ja poddać pracom konserwatorskim i pozostawić. Tynki po stronie południowej elewacji 1. Dezynfekcja oraz usunięcie obumarłych drobnoustrojów Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać na całej powierzchni tynków przed ich usunięciem oraz muru po skuciu tynków przesycając starannie jego warstwy powierzchniowe na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. 3% roztwór Lichenicida w alkoholu etylowym (o ile będzie ten preparat jeszcze dostępny został on wybrany ze względu na występowanie licznych porostów) lub 3% roztworem Aseptiny A w alkoholu etylowym lub produktem fabrycznym (np. Algat) o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. 2. Oczyszczenie powierzchni tynków Powierzchnia tynków jest zabrudzona. Należy ją oczyścić przegrzana parą wodną. 3. Usunięcie zdezintegrowanych tynków W kilku miejscach głównie pod gzymsem tynk uległ dezintegracji i się złuszczył, w tych miejscach dopuszcza się jego usunięcie, jednakże tylko w ograniczonym, niezbędnym zakresie 4. Wzmocnienie tynku i jego podklejenie Tynki należy wzmocnić poprzez ich nasycenie preparatami zawierającymi częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil-Steinfestiger OH). Do podklejenia tynków odspojonych należy użyć masy iniekcyjnej na bazie wapna dyspergowanego, lub innej mineralnej spełniającej te same parametry. 5. Uzupełnienie ubytków w tynkach Należy założyć tynki wapienne, dopuszcza się niewielki dodatek przymieszki hydraulicznej. Należy zastosować tynki barwione w masie o teksturze i właściwościach dostosowanych do oryginału. 6. Scalenie kolorystyczne tynków Ewentualne retusze kolorystyczne przeprowadzić farbami wapiennymi na bazie wapna dyspergowanego. 10