Kościół p.w. Św. Elżbiety Wrocław elewacja południowa PORTAL PROWADZĄCY NA GALERIE WIEŻY PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH weryfikacja i zmiana programu Opracowała: mgr Dorota Wandrychowska 2013
2 1.KARTA TYTUŁOWA A. DANE DOTYCZĄCE OBIEKTU: PORTAL PROWADZĄCY NA GALERIE WIEŻY Ściana południowa elewacji kościoła p.w. Św. Elżbiety materiał piaskowiec czas powestania ok 1550 B. DANE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA -Wykonawca opracowania konserwator rzeźby i detalu architektonicznego mgr Dorota Wandrychowska, Wrocław, ul. M. Konopnickiej 9d Wrocław 2013 Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. 2
3 2. WSTĘP 2.1. Przedmiot opracowania Przedmiotem niniejszego opracowania jest kamienny portal prowadzący na galerie eksponowany na elewacji południowej kościoła p.w. Św. Elżbiety we Wrocławiu 2.2. Cel i zakres opracowania Celem niniejszego opracowania jest opracowanie zweryfikowanie programu prac konserwatorskich w oparciu o analizę stanu zachowania i po wykonaniu badań konserwatorskich 2.3. Podstawa opracowania Podstawą niniejszego opracowania są oględziny wykonane in situ oraz wykonane badania petrograficzne a także przeprowadzone prace interwencyjne 3. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 3.1. OPIS Portal południowy usytuowany jest na południowej elewacji wieży. Obramienie flankowane przez kamienne płaskie ościeża, zamknięte nieco spłaszczonym łukiem zwieńczonym zwornikiem z główką putta. Powierzchnia kamienia opracowana kamieniarsko ryflowana, miejscami gładzona, groszkowana 3.2. TECHNIKA I TECHNOLOGIA WYKONANIA Portal wykonany z blokowych ciosów piaskowca układanych i kotwionych w murach kościoła. 3.3. STAN ZACHOWANIA Kamienne elementy wykazują zróżnicowany stopień stanu zachowania w zależności od miejsca ekspozycji. Materiał w przeważającej ilości posiada uziarnienie dość ciemne kremowo- żółte, gruboziarniste, i nie najlepsze właściwości fizykomechaniczne, Ciosy w dolnych partiach portalu zostały bardzo narażone na degradację i dezintegrację granularna - zaczęły się osypywać, wypłukiwać. Obserwuje się dezintegrację struktury, jak i uszkodzenia powierzchni cisów powstałe na skutek wypłukania i osypywania warstw przypowierzchniowych. Główną przyczyną powstania zniszczeń jest działalność zasolonej wody, która migrując w kapilarach wysycha na powierzchni kamienia, co stanowi asumpt do krystalizacji soli rozpuszczalnych w wodzie, a co w konsekwencji powoduje dezintegracje kamienia. Tendencja do odspajania i dezintegracji pogłębia się na skutek krystalizacji wody zimą w kryształy lodu. Zjawisko to łączy się ze zwiększeniem objętości wody (w szczególności w temp. ok. 1⁰C) w przypadku jej krystalizacji w lód. Widoczne są liczne ubytki wynikające zarówno z erozji kamienia, jak i z uszkodzeń mechanicznych. Największe ubytki powstały w dolnej części będącej strefą wzmożonego kapilarnego pociągania wody wraz z solami rozpuszczalnymi w wodzie oraz w obrębie żabek na wimperdze wraz z jej nakrywą, znaczne fragmenty odpadły i widoczne są rozległe ubytki na zwieńczeniach sterczyn. Widoczne są ślady wcześniejszych napraw. Forma uzupełnień jest niestaranna, płaszczyzna pofalowana. Uzupełnienia wykonane mocną zaprawą cementową z dodatkiem żwirku, są znacznie mocniejsze od kamienia, co działa destrukcyjnie na piaskowiec. Elementy chronione przed bezpośrednim wpływem czynników atmosferycznych, osłonięte nie są zbyt mocno zabrudzone. Powierzchnia kamienia w partiach wysuniętych pozostaje brudna obserwuje się wiele partii, gdzie widnieją ciemne nawarstwienia w postaci intensywnych zaplamień 3
4 oraz narośli, które szczególnie szpecą i poprzez uszczelnienie struktury stanowią zagrożenie dla warstw przypowierzchniowych. Nawarstwienia pochodzące z produktów spalania węgla mają barwę czarną czynnik ten uszczelnia powierzchnię kamienia. W związku z utrudnionym odparowaniem woda zalegała w warstwach podpowierzchniowych powodując powstanie miejscowych złuszczeń cienkiej przypowierzchniowej warstewki kamienia, mikro- i makrospękania oraz dezintegrację warstewek powierzchniowych. W miejscach spękań, powierzchnia kamienia odpryskuje w postaci "skórki". Ekstremalne warunki, penetrująca w spękaniach woda przyczyniają sie do powstawania ubytków i odspajania łuszczących się rozwarstwień. Uszczelnienie kamienia skutkuje odspojeniem i odpadaniem całych fragmentów kamienia na skutek zróżnicowanych własności fizyko-mechanicznych warstw powierzchniowych w stosunku do głębi kamienia. W miejscach tych postępuje również w dalszej kolejności odspojenie kamienia na skutek działania sił ścinających związanych z inną pracą nagrzewanego piaskowca latem (szoki temperaturowe) oraz na skutek działania wody jej krystalizacji zimą w kryształy lodu w obrębie rys (co łączy się ze zwiększeniem objętości wody w szczególności w temp. ok. 1`C). 3.4. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE I PROPONOWANE POSTĘPOWANIE KONSERWTORSKIE Założenia konserwatorskie Stan zachowania obiektu wymaga interwencji konserwatorskiej. Celem przystąpienia do prac jest wykonanie zabiegów, które zniwelują przyczyny niszczenia, zahamują procesy destrukcyjne i przedłużą żywotność obiektu w jego autentycznym, oryginalnym kształcie. Stan zachowania obiektu wnosi szereg trudnych do rozwikłania problemów, jednakże naczelną zasada tej konserwacji powinno być zachowanie jak największej ilości oryginalnej substancji zabytkowej Poważnym problemem, który należy rozwiązać przed przystąpieniem do kompleksowej konserwacji obiektu stanowi silne zawilgocenie murów kościoła do wysokości ponad 2 m od poziomu gruntu. Woda znajdująca się w murze transportuje nieustannie sole rozpuszczalne w wodzie do wyższych partii muru i portalu, co stanowi bardzo poważny czynnik niszczący. Rozwiązanie problemu powinno być systemowe, poprzedzone analizą przyczyn tak silnego zawilgocenia (obserwuje się procesy niszczeni murów i detali kamiennych zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz kościoła do wysokości ponad 6 metrów od poziomu gruntu) Portal kamienny jest integralnie związany z murem ceglanym wokół, gdyż sposób ekspozycji i rodzaj użytych materiałów na murze ma niezbywalny wpływ na kamień. Konserwacja portalu musi być rozszerzona na ceglaną ścianę obok, która jest wtórnie wypełniona cegłą o właściwościach klinkieru Proponowane postępowanie konserwatorskie * badania Analiza ilościowa i jakościowa soli rozpuszczalnych w wodzie * zabiegi konserwatorskie zabezpieczające 1. wzmocnienie osłabionych partii piaskowca i cegły w murze przy pomocy preparatu hydrofilnego Steinfestiger OH - prekonsolidacja. Jest to jeden z najistotniejszych zabiegów konserwatorskich, który ma na celu ocalenie zabytku przed postępującą degradacją, wypłukiwaniem, osypywaniem się. Preparat ten wymaga okresu sezonowania, zanim nabierze hydrofilnych właściwości, dlatego też można zoptymalizować proces zapewniając odpowiednią wilgotność (np. poprzez komory z folii). Wzmocnienie struktury kamienia jest niezbędnym zabiegiem hamującym proces dezintegracji obiektu. Preparat utworzy dodatkowy szkielet krzemionkowy wzmacniający kamień mechanicznie nie powodując uszczelnienia powierzchni ani struktury piaskowca. Preparat nakładać powoli mokry na mokrą powierzchni - na zdezintegrowane partie najlepiej przy pomocy butelek z regulowanym odpływem w celu przesycenia struktury, a nie tylko powierzchni kamienia. Zabiegu nie wolno wykonywać w dzień wilgotny, ani na wilgotny kamień. Zabieg należy prowadzić w optymalnych warunkach, dążąc do maksymalnego przesycenia struktury piaskowca 2. Wykonać dezynfekcję partii porośniętych przez mikroorganizmy partie, na których stwierdzono zazielenienie świadczące o wzroście glonów oraz partie, na których napotkano odchody gołębi. Stosować preparat Lichenicide lub Aseptina A. Preparat nakładać zgodnie z zaleceniami producenta. Zabiegu nie należy nakładać w zbyt gorącym okresie, gdyż preparat zbyt szybko wyschnie 4
5 *wykonanie doczyszczenia elementów kamiennych a. Wykonanie oczyszczenia powierzchni przy zastosowaniu preparatów do czyszczenia kamienia po uprzednim wykonaniu prób skuteczności zabiegu, aby nie naruszyć i nie uszkodzić oryginalnej powierzchni: - Alkutex Reinigungspaste firmy Remmers Doświadczenie przy stosowaniu tego preparatu wykazuje, że pasta ta bardzo dobrze spulchnia nawarstwienia, jednakże może nie pozwolić na usunięcie zabrudzeń smolistych w całości, dlatego też konieczne raczej będzie powtórzenie zabiegu oczyszczania chemicznego w partiach nie doczyszczonych przy pomocy - preparatu Covexan firmy Coverax oraz Murolin I i II zawierających związki fluoru w nośnikach powierzchniowo czynnych, które zapobiegają wnikaniu kwasów w głąb struktury i utrzymują preparat na powierzchni w strefie zabrudzeń Preparaty należy stosować zgodnie z zaleceniami producenta. Do mycia należy używać gorącej pary wodnej, która jest bardzo skuteczna przy spulchnianiu smolistych zwartych nawarstwień Zabieg oczyszczania chemicznego może nie być całkowicie skuteczny, ze względu na obecność zapraw pochodzących ze źle wykonanej spoiny, dlatego też przewidziane jest mechaniczne doczyszczanie z zabrudzeń cementu. Doczyszczanie powinno być prowadzone ręcznie przy zastosowaniu miękkich kamieni ściernych, miękkiego piaskowca lub poprzez delikatne odkucie zaprawy przy użyciu dłutek lub skalpeli. W żadnym wypadku nie dopuszcza się piaskowania obiektu. Niedoczyszczone powierzchnie należy pozostawić i ewentualnie lekko laserunkowo scalić kolorystycznie. Naczelną rolą zabiegu jest bowiem nie oczyszczenie ze względów estetycznych ale udrożnienie w maksymalnym stopniu porowatości warstw przypowierzchniowych piaskowca i cegły. Należy dążyć do umożliwienia swobodnej wymiany gazowej, a także uniemożliwienie kondensacji pary wodnej pod warstwą nawarstwień. Usunąć wtórne uzupełnienia, które nie spełniają wymogów fizykomechanicznych i estetycznych są zbyt mocne, lub zbyt słabe, odspajają się, ponadto odróżniają się granulacją, fakturą od oryginału. Dotyczy to też niewłaściwie dobranych cegieł do uzupełnień w murze zbyt ścisłych, mało porowatych o strukturze przypominającej wręcz klinkier lub cegieł wysoko wypalonych. Poprzez delikatne odkucie należy usunąć niewłaściwie wykonane uzupełnienia, usunąć szlichtę z powierzchni wykonaną z zaprawy cementowej, usunąć wtórne uzupełnienia na powierzchni oraz uzupełnienia detalu. Wszystkie te uzupełnienia nie spełniają wymogów konserwatorskich, powodują dodatkowe zniszczenia obiektu pod uzupełnieniami, rekonstrukcjami, czy wyrównującą szlichtą przebiegają procesy niszczące, korozyjne. Wykonać usunięcie wtórnej fugi poprzez mechaniczne odkucie i oczyszczenie z luźnych elementów, stosować drobne delikatne, precyzyjne dłuta w mechanicznych urządzeniach hydraulicznych z regulowanym naciskiem lub usuwanie ręczne. *zabieg odsalania metodą migracji soli do rozszerzonego środowiska.. Nakładać okłady przy pomocy pulpy celulozowej, bentonitu z wodą destylowaną. W przypadku stosowania bentonitu, aby uniknąć zabielenia kamienia glinką, należy nałożyć warstwę kontaktową z ligniny, a dopiero nakładać glinkę. Zasada odsalania polega na tym, że rozpuszczone sole znajdujące się w strukturze materiału porowatego wskutek swobodnej migracji roztworu przemieszczają się ku powierzchni i przechodzą do okładów, gdzie odparowuje rozpuszczalnik, a sól stopniowo krystalizuje. Należy przestrzegać, aby okład nie wysychał szybciej niż kamień. Szybkość parowania wody z okładu musi być mniejsza od szybkości podciągania kapilarnego roztworu w odsalanym kamieniu. Okładów nie należy wykonywać w dni szczególnie słoneczne i wietrzne. Kompres nakładać w sposób, by ściśle przylegał do odsalanej powierzchni i nie tworzył pęcherzy. Mokry okład pozostawić do całkowitego wyschnięcia. Zakończenie zabiegu odsalania zakończyć badaniem ilościowym i jakościowym obecności soli w obiekcie, należy pobrać próby w co najmniej 4 miejscach. W przypadku stwierdzenia podwyższonej zawartości soli zabieg powtórzyć przy równoczesnym odcięciu muru od zawilgocenia pochodzącego z gruntu. 5
6 *uzupełnienia uzupełnienia należy wykonywać w miejscu głębokich ubytków, nie należy uzupełniać ubytków, płytkich, powierzchniowych wyłuszczeń wynikających z powierzchniowej erozji materiału mineralnego. Nie należy dążyć do uzyskania efektu całkowitych gładkich powierzchni na obiekcie. Biorąc pod uwagę, że detal ma ponad 300 lat, więc siłą rzeczy uległ on erozji, wyłuszczeniom, wyobleniu, w związku z powyższym powierzchnie, linie detalu są nierówne, lekko wypłukane, z wgłębieniami. Na tak płytkich, czasem również rozległych ubytkach uzupełnienia nie będą dobrze zespolone z obiektem i z czasem zaczną się odspajać, co niewątpliwie przyczyni się do pogorszenia estetycznego odbioru obiektu, Miejsca, w których ozdobna gradzina uległa zniszczeniu, zatarciu należy pozostawić, bez jej przywracania. 1. Uzupełnienie ubytków przy pomocy indywidualnie dobranego własnościami fizykomechanicznymi uzupełnienia na bazie zapraw konfekcjonowanych firmy Remmers, Keim lub Coverax lub równoważnych zarabianych woda akrylową z dodatkami pigmentów mineralnych odpowiednich do alkalicznego środowiska; Uzupełnienie sezonować w atmosferze podwyższonej wilgotności w celu zapewnienia optymalnych warunków do wiązania zaprawy. 2. Uzupełnienie fugi w murze i kamieniu przy pomocy zaprawy czystowapiennej z 10 procentowym dodatkiem białego cementu. W skład zaprawy powinny wejść frakcje piasku kwarcowego o różnej granulacji a) Granulacja gruboziarnista 30% od 0,8mm do 1,5mm b) Granulacja średnioziarnista20% od 0,3mm do 0,7mm c) Granulacja drobnoziarnista20% poniżej 0,3 Jeżeli kolor piasku niewystarczająco ściemni zaprawę, należy ją lekko podbarwić przy pomocy pasty pigmentowej, by nowa fuga nie była drastycznie biała. Zaprawa powinna być dobrze wymieszana i niezbyt mokra, by nie wyciekała ze spoin. Spoiny przed nałożeniem zaprawy zwilżyć wodą, zaprawę upychać odpowiednimi narzędziami uważając by nie pobrudziła kamienia. Należy zaprawę nakładać tylko w spoinie i nie pozostawiać jej na kamieniu ani cegle. Sposób opracowania spoiny ustalić komisyjnie. * prace wykończeniowe Wykonać patynowanie rekonstrukcji, kitów oraz silnych nieusuniętych zaplamień obecnych w głębi struktury kamienia w celu scalenia kolorystycznego z oryginałem przy pomocy indywidualnie przygotowanych transparentnych farb na bazie dyspersji akrylowej lub szkła wodnego. Patynowanie kitów i scalanie kolorystyczne wykonywać po przesezonowaniu się i odparowaniu rozpuszczalnika w partiach wzmacnianych. Scalenie kolorystyczne jest zabiegiem estetyzującym, niwelującym drastyczne kontrasty elementów dobrze i gorzej oczyszczonych oraz uzupełnień 2. Wykonać zabieg hydrofobizacji w celu ujednolicenia nasiąkliwości powierzchni oraz ograniczenia zwilżalności elewacji i podatności na działanie rozpuszczające, wypłukujące wody. Zabieg hydrofobizacji jest możliwy do wykonania w momencie, gdy zostanie odcięta możliwość napływania wody do muru i portalu podsiąkanej kapilarnie z gruntu. Preparat należy wprowadzać w strukturę powoli poprzez powolne polewanie powierzchni przy pomocy butelek z regulowanym odpływem w celu przesycenia struktury, a nie tylko powierzchni kamienia. Zabiegu nie wolno wykonywać w temperaturze poniżej 10`C. Nie należy też wykonywać dzień wilgotny, ani na wilgotny kamień. Dlatego ważne jest przestrzeganie, by obiekt był całkowicie suchy po okresie podwyższonej wilgotności w okresie zimowym. Usunąć nadmiar preparatu z nasycanych powierzchni przy pomocy rozpuszczalnika. Partie nasycane sezonować poprzez spowolnienie parowania rozpuszczalnika, okrywając je folią. Zabiegu nie należy wykonywać na wilgotnym kamieniu, gdyż preparat nie będzie wnikał w mokry piaskowiec. Zabiegu nie wykonywać w tez w dni zbyt gorące (ok 25⁰C), gdy kamień jest rozgrzany, bowiem zbyt szybkie parowanie rozpuszczalnika spowoduje osadzanie się preparatu na powierzchni, zamiast wnikania w głąb struktury. Powłoka hydrofobowa zabezpieczy kamień przed wpływami środowiska i opóźni jego brudzenie się. Hydrofobizant wprowadzony w strukturę materiału porowatego, nie uszczelniając porów spowoduje, że materiał hydrofobizowany stanie się niezwilżalny wodą. Zastosować rozpuszczalnikowy roztwór żywicy silikonowej. opracowała: mgr Dorota Wandrychowska 2013 Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. Kopiowanie, powielanie lub publikowanie w części lub w całości bez zgody autora jest zabronione (Dz.U. Nr24,poz83,art1pkt2 z dnia 23.02.1994) 6