KS. HENRYK SKOROWSKI PROTOPLAŚCI RODU JAXA BYKOWSKICH

KS. HENRYK SKOROWSKI PROTOPLAŚCI RODU JAXA BYKOWSKICH

KS. HENRYK SKOROWSKI PROTOPLAŚCI RODU JAXA BYKOWSKICH Warszawa 2016

Niniejsza publikacja nie może być kopiowana, przetwarzana i rozpowszechniana bez uprzedniej zgody wydawcy. Autorzy tekstów dr Przemysław Nowogórski dr Damian Kała mgr Adam Wandel Pod redakcją ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski ISBN 978-83-943996-5-8 Wydawca Międzynarodowe Centrum Dialogu Międzykulturowego i Międzyreligijnego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa Nakład 1 000 egz.

SPIS TREŚCI Słowo wstępne 5 1. JAN (JANIK) JAKSA 7 1.1. Życie i działalność duszpasterska 9 1.2. Dokument fundacyjmy Klasztoru Cystersów w Jędrzejowie 17 1.3. Jan (Janik) Jaksa fundator zakonu cystersów w Polsce 21 1.3.1. Lata świetności 27 1.3.2. Upadek i odnowa zakonu 37 1.3.3. Zakon cystersów współcześnie. 43 1.3.4. Organizacja i życie zakonne cystersów 46 2. JAKSA Z MIECHOWA VEL Z KOPNIK 55 2.1. Jaksa z Miechowa vel z Kopnik 57 2.2. Problem imienia Jaksa 59 2.3. Jaksa książę słowiańskich Stodoran i polski możnowładca 59 2.4. Pielgrzym do Ziemi Świętej i fundator kościołów 62 2.5. Zakon Rycerski Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie Bożogrobcy 69 2.5.1. Bliski Wschód pod panowaniem muzułmańskim 71 2.5.2. Pierwsza Wyprawa Krzyżowa 74 2.5.3. Zdobycie Jerozolimy 77 2.5.4. Grób Święty w Jerozolimie 79 2.5.5. Grób Święty w czasach panowania arabskiego i krucjat 83 2.5.6. Polscy Krzyżowcy 85 2.5.7. Narodziny i rozwój zakonu w Ziemi Świętej 88 2.5.8. Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Świętego Jerozolimskiego w Europie 94 2.5.9. Rycerze Grobu Świętego Kontynuacja rycerskiego ramienia Zakonu 98 2.5.10 Nowożytne i najnowsze dzieje zakonu rycerskiego 99 2.5.11. Zakon Rycerski Grobu Świętego Jerozolimskiego 101 2.5.12. Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Świętego Jerozolimskiego na ziemiach polskich 106 2.5.13. Kultura intelektualna polskich bożogrobców 119 2.5.14. Ordo equestris sancti sepulchri hierosolymitani wpółcześnie w Polsce 126 2.5.15. Kaplice Grobu Świętego na ziemiach polskich 128 2.5.16. Kaplica w Miechowie 128 2.5.17. Grób Święty w Przeworsku 132 2.5.18. Grób Święty w Nysie 134 2.5.19. Wybrana bibliografia 137 2.6. Jaksa z Miechowa książę z XII wieku wymowa źródeł a historiografia 139 2.6.1. Dokumenty 141 2.6.2. Pozostałe źródła 143 2.6.3. Prince Jaksa of the twelfth century sources and historiography 158 2.6.4. Князь якса (xii века) смыслисточников и историография 159

SŁOWO WSTĘPNE SPapież Franciszek w swoim nauczaniu wielokrotnie podkreślał, że sensem życia człowieka jest zostawić po sobie ślad. Co więcej, według Papieża Franciszka to Jezus wzywa każdego, by zostawił swój ślad, który naznaczyłby historię historię jego osoby i historię wielu ludzi. Szczególną ilustracją, w jaki sposób zostawić trwały i nieprzemijający ślad po sobie, są m. in. dzieje dwóch protoplastów rodu Jaksa Bykowskich: Jana (Janika) Jaksy i Jaksy z Miechowa. Ich losy dowodzą, że dzieło pojedynczego człowieka może potężnie wpłynąć na historię wielomilionowego narodu, obejmując swoim oddziaływaniem wszystkie istotne sfery życia każdego człowieka oraz mimo zawieruch dziejowych przetrwać do dnia dzisiejszego, czyli okres blisko tysiąca lat. Ślad pierwszego z nich Jan (Janik) Jaksy, arcybiskupa gnieźnieńskiego, to sprowadzenie do Polski Zakonu Cystersów wraz z przekazaniem im znacznego majątku. Zakon ten, kierując się ideą Ora et labora, przez wieki będzie na ziemiach polskich motorem rozwoju myśli, nauki, kultury, pracy, w tym nowoczesnych manufaktur i całej gospodarki, tworząc silne ośrodki kulturalno-ekonomiczne, a w okresie rozbiorów i licznych wojen (w tym dwóch światowych) będzie bastionem państwowości polskiej, przechowującym naszą tradycję i kulturę. Drugi prezentowany bohater Jaksa z Miechowa, książę słowiański i polski możnowładca, ale też znamienity rycerz i aktywny uczestnik wypraw krzyżowych, sprowadził na ziemie polskie i uposażył w liczne dobra Zakon bożogrobców. Również ta formacja, przeżywająca przez wieki okres rozkwitu, o istotnym wpływie na życie społeczno-gospodarcze Polski, poprzez kult sakralny, nauczanie i szkolnictwo oraz liczne dzieła miłosierdzia jak szpitale czy przytułki funkcjonuje po dzień dzisiejszy. Niniejsza publikacja prezentuje zarówno postacie i losy wspomnianych protoplastów rodu Jaksa Bykowskich, jak również przedstawia zarys ich dzieł do czasów nam współczesnych. Oczywiście pełna prezentacja historii i dokonań Zakonu Cystersów i bożogrobców na ziemiach polskich wymagałaby sporządzenia wielu obszernych opracowań. Prezentowany zarys ma służyć jako przykład śladu, trwale wprzężonego w tkankę tożsamości państwowej narodu polskiego po dziś dzień. Dzieje protoplastów rodu Jaksa Bykowskich z pewnością są autentycznym i szczególnie trafnym przykładem wiernej ilustracji przytoczonych na wstępie słów papieża Franciszka. Papież zaznacza, że również dziś historia wymaga od nas, byśmy bronili naszej godności i nie pozwalali, aby inni decydowali za nas o naszej przyszłości. Chcemy niniejszą publikacją zilustrować, jak aktywność wybitnej jednostki może istotnie oddziaływać na życie duchowe i materialne całych społeczeństw i przetrwać okres tysiąclecia. ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski 7

JAN (JANIK) JAKSA

JJAN (JANIK) JAKSA Wszechstronnie wykształcony duchowny. W latach 1146-1149 biskup wrocławski, od czerwca 1149 arcybiskup gnieźnieński. Fundator pierwszego na ziemiach polskich klasztoru cystersów. ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ DUSZPASTERSKA Jan (Janik) Jaksa Gryfita obok Jaksy z Miechowa zaliczany jest do pierwszych wybitnych przedstawicieli średniowiecznego rodu rycerskiego Jaksów -Gryfitów. Jan, arcybiskup gnieźnieński, któremu zawdzięczamy m.in. sprowadzenie i blisko tysiącletnią działalność Zakonu Cystersów na ziemiach polskich, był synem Klemensa z Brzeźnicy, jednego z protoplastów możnowładczego rodu Gryfitów i jego żony Anny. Jaksa-Gryfici wznieśli swój rodowy kościół pod wezwaniem św. Wojciecha (historycy wskazują również, że mógł być to św. Andrzej) wraz z rezydencją na początku XII wieku, w pobliżu źródeł Białej Nidy, w Brzeźnicy (dziś tereny Jędrzejowa, województwo świetokrzyskie). Kościół ten w roku 1110 konsekrował biskup krakowski Maurus, a uposażył jego następca Radost Gaudensjusz herbu Poraj. Jan (Janik) Jaksa 11

Do Brzeźnicy (dziś teren Jędrzejowa, województwo świętokrzyskie) Jan (Janik) Jaksa-Gryfita sprowadził konwent cystersów. Do dnia dzisiejszego przetrwała wieża i fragment absydy świątyni wskazujący, że była ona zbudowana w stylu romańskim. Kościół ten wraz z rezydencją był zapewne siedzibą braci Jaksów Jana (Janika) Jaksy-Gryfity, kanonika krakowskiego, późniejszego arcybiskupa i jego brata Klemensa. Jan (Janik) Jaksa był pod wrażeniem działalności, osiągnięć oraz misji i reguły Zakonu Cystersów. Uważał, że Polska potrzebuje nowego impulsu rozwoju i odnowy duchowej. W tej roli widział właśnie Zakon Cystersów. Dlatego też rozpoczął starania o uzyskanie zgody władz zakonu w Citeaux na utworzenie filii w Polsce. Założenie klasztoru i posiadanie w swoich dobrach tak popularnego zakonu jak Cystersi przyczyniało się do podniesienia prestiżu fundatora, stawiając go bezwzględnie w gronie nobilitowanych. Dawało też prawdopodobną perspektywę powiązania z innymi ośrodkami tego typu w Europie, dzięki czemu obdarowany przez fundatora 12 Jan (Janik) Jaksa

klasztor mógł w razie potrzeby pośredniczyć w różnych sprawach ekonomicznych, kulturowych, a także politycznych. Klasztory odgrywały niejednokrotnie rolę ośrodków kredytowych, gdzie zapożyczali się zarówno władcy, jak i rycerze. Około 1140 roku Jan (Janik) Jaksa podjął myśli fundacyjne, a około 1147 roku uzyskał zgodę władz głównych Zakonu Cystersów na sprowadzenie grupy zakonników, z jednej z większych filii zakonu, z opactwa Morimond znajdującego się w Szampanii we Francji. Tym samym Jan (Janik) Jaksa doprowadził do przybycia konwentu Cystersów pod przewodnictwem o. Mikołaja z opactwa Morimond w Szampanii i założenia 21 filii Morimondu, odtąd zwanej Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). Jednocześnie ufundował pierwszy klasztor Cystersów na ziemiach polskich. Jan jako fundator przekazał zakonnikom twierdzę wraz z kościołem rodowym i nadaniem szeregu wsi wydzielonych z jego dóbr rodowych oraz z prawem do dziesięciny należnej dla kościoła w Brzeźnicy. Miejsce to określane było w dokumencie fundacyjnym Cystersów jako Brynsich, Bryszyn, Brzeźnica. W późniejszych dokumentach, poczynając od Roczników i do Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jana Długosza, jako współfundator klasztoru jędrzejowskiego widnieje też brat Jana Klemens. Natomiast na dokumencie fundacyjnym Klemens tylko świadkował. Nawet w nekrologu klasztoru został on określony tylko jako brat arcybiskupa Jana, fundatora klasztoru. Jaksowie, na początku XII wieku, ufundowali rodowy kościół wraz z rezydencją w Brzeźnicy (aktualnie tereny Jędrzejowa). Jan (Janik) Jaksa 13

Wokół klasztoru Morimondus Minor cystersi zorganizowali osadę dla ludności, którą później nazwano Jędrzejowem (Andreovia). Nazwa prawdopodobnie pochodzi od imienia św. Andrzeja Apostoła patrona wschodu, gdzie cystersi prowadzili misję, stąd Andreovia, czyli Droga św. Andrzeja. Sam Jan (Janik) Jaksa był niezwykle światłą i wykształconą osobą, która wybrała życie zakonne. Jan był kanonikiem krakowskim tj. osobą duchowną żyjącą w zgodzie z ówczesnymi regułami kanonicznymi. Wiosną 1146 roku został biskupem wrocławskim z nominacji króla Władysława II. Kościół Cystersów w Jędrzejowie ufundowany przez Jana (Janika) Jaksę-Gryfitę. Przez okres 3 lat sprawowania godności biskupa wrocławskiego zrealizował szereg istotnych dzieł. Przypisywana mu jest fundacja Drzwi Gnieźnieńskich. Zakładał wiele kapituł kolegiackich (np. św. Pawła w Kaliszu), czy szkołę katedralną we Wrocławiu. 14 Jan (Janik) Jaksa

Podobnie jak jego zwierzchnik i poprzednik na urzędzie arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakub ze Żnina, Jan (Janik) Jaksa był bardzo aktywny politycznie. W sporze o schedę po Bolesławie Krzywoustym w 1146 roku, jeszcze jako świeżo mianowany biskup wrocławski, stanął po stronie książąt juniorów, którym praw do dziedziczenia odmawiał najstarszy z synów Krzywoustego Władysław II zwany Wygnańcem (mimo, że ten mianował go na biskupa wrocławskiego). Nie zmienił swojego stanowiska w tej sprawie nawet po interwencji papieża Eugeniusza III, który wysłał do Polski swojego legata Gwida, aby ten nakłonił juniorów do uznania władzy zwierzchniej Władysława. Gwido, który niewiele wskórał, oburzony stanowczym oporem Jaksy, rzucił na Polskę klątwę i wyjechał z niczym. Wkrótce potem papież potwierdził decyzję legata i obciążył kraj interdyktem. Nie zmieniło to jednak postawy arcybiskupa Jana Jaksy. Metropolita gnieźnieński wraz z Episkopatem Polski nadal opowiadał się za uznaniem praw książąt juniorów, z czym Stolica Apostolska w końcu się pogodziła. W 1149 roku (po 22 czerwca), po śmierci Jakuba ze Żnina, Jan (Janik) Jaksa z Gryfitów został arcybiskupem gnieźnieńskim. Uczony, elokwentny, bywały w świecie, kierował archidiecezją gnieźnieńską w trudnych czasach bratobójczych walk o polski tron. Dzięki podjętym przez niego staraniom jeszcze w tym samym roku klasztor jędrzejowski otrzymał akt erekcji do rangi opactwa. Drzwi Gnieźnieńskie unikatowy zabytek romańskiej sztuki odlewniczej, wykonany za panowania księcia Mieszka III Starego (w XII wieku; dokładny czas i miejsce powstania nieznane). Zleceniodawcę upatruje się między innymi w osobie Jan (Janik) Jaksy. Jan (Janik) Jaksa 15

Bolesław Kędzierzawy nadał wówczas przywilej fundacyjny, zwalniający od daniny i ciężarów książęcych. W ten sposób powstało pierwsze opactwo Cystersów na ziemiach polskich. Pieczęć z podobizną arcybiskupa Polski Jana z rodu Jaksa-Gryfitów najstarsza zachowana w Polsce pieczęć biskupia. Arcybiskup Jan (Janik) Jaksa w 1153 roku w akcie fundacyjnym ostatecznie zatwierdził istnienie Zakonu Cystersów. W dokumencie tym wymienił nadania poczynione na rzecz mnichów, w tym siedzibę wspólnoty, czyli Brzeźnicę z kościołem św. Wojciecha. Nazwę osady zapisano łamaną łaciną jako Brysinch. Na dokumencie z 1153 roku, wystawionym przez arcybiskupa Jana w imieniu Zbyluta, fundatora opactwa Cysterskiego w Łeknie widnieje duża pieczęć Jana (Janika) Jaksy, z podobizną metropolity i napisem Archiepiscopus Poloniae (arcybiskup Polski), jest ona najstarszą zachowaną w Polsce pieczęcią biskupią. W 1160 roku arcybiskup Jan z księciem Bolesławem Kędzierzawym uznał antypapieża Wiktora IV wraz z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego i władcami oraz biskupami Niemiec, Burgundii, północnej Italii, a także króla Danii, Waldemara I. Śmierć Jan (Janika) Jaksy zarejestrowano w nekrologach opactwa lubińskiego oraz opactwa św. Wincentego we Wrocławiu pod datą dzienną odpowiednio 11 i 12 marca, ale bez podania roku. Organy w przyklasztornym kościele w Jędrzejowie, który ufundowali Jaksowie. Po raz ostatni arcybiskup Jan Gryfita jest poświadczony jako uczestnik zjazdu jędrzejowskiego pod koniec 1167 roku, na którym wraz z biskupem krakowskim Gedką wydał przywilej dla opactwa w Jędrzejowie. 16 Jan (Janik) Jaksa

17

Jego następca, Zdzisław, pojawia się w źródłach po raz pierwszy dopiero na wiecu w Gnieźnie w kwietniu 1177 roku. Jako data śmierci Jana wchodzą więc w grę lata od 1168 roku aż do 1176/7 roku. Wincenty Kadłubek w swej kronice czyni go jednym z komentatorów historii Polski aż do śmierci Bolesława Kędzierzawego w 1173 roku, co może wskazywać, że Jan (Janik) Jaksa przeżył tego księcia. Ponadto, z uwagi na udokumentowane powiązania Jana (Janika) Jaksy z Cystersami, przy jednoczesnym braku dowodów na takie powiązania arcybiskupa Zdzisława, Józef Dobosz przyjął, że fundacja cysterskiego opactwa w Sulejowie w 1176 roku odbyła się jeszcze przy współudziale arcybiskupa Jana. Krużganki w Klasztorze Cystersów w Jędrzejowie. Na wszechstronne wykształcenie wskazują uczone komentarze, które wygłaszane są w Kronice Polskiej mistrza Wincentego Kadłubka. Dziejopis włożył je w usta arcybiskupa, dając tym samym dowód jego światłości.,,mówi więc Jan (Janik) Jaksa o ówczesnej sytuacji politycznej Polski, a także o sprawach natury filozoficzno-etycznej: Nikt nie jest miłosierny prócz sprawiedliwego, nikt sprawiedliwy prócz miłosiernego, albowiem sprawiedliwość bez miłosierdzia jest okrucieństwem, a miłosierdzie bez sprawiedliwości głupotą albo:,,wynikiem chełpliwości jest upadek, końcem pokory chwała. Nie ma bowiem nic bardziej odrażającego, nic w oczach Boga brzydszego niż butna nadętość zarozumiałości, która wielu zgubiła, a niektórych zamieniła w potwory. Jakże aktualnie brzmią dziś te słowa... 18 Jan (Janik) Jaksa

Dokument fundacyjny Klasztoru Cystersów w Jędrzejowie W imię świętej i niepodzielnej Trójcy. Jako, że my, będąc rządcami Kościoła, bardziej aniżeli inni ludzie jesteśmy dłużnikami Boga, a im więcej z jego właśnie szczodrobliwości otrzymaliśmy darów, tym zaiste gorliwiej winniśmy starać się aby o sprawy, które naszej powierzono pieczy, usilnie się troszczyć, tak, że kiedy przybliży się czas żniwa, byśmy okazali się godnymi tego, by otrzymać owoc naszego trudu. Wiadomo, że sprawiedliwą i błogosławioną rzeczą jest uroczyste przyrzeczenie, a za oczywiste uchodzi raczej zamiana jako święta i pochwały godna, (mianowicie) dawać swoje dobra doczesne i za nie otrzymywać wiecznie, nie mieć upodobania w tym co ziemskie, a posiąść to co w niebiosach. Przeto ja, Jan, arcybiskup Polski, powodowany umiłowaniem tej świętej transakcji, z natchnienia łaski Bożej wewnętrznie pałając, piękno Bożego domu miłując i miejsce jego chwalebnego zamieszkania, a zarazem pragnąc być zapisany wraz ze sprawiedliwymi w księdze żywota (podarowałem) wolną część mojej ojcowizny, mianowicie następujące wsie: Rakoszyno, Pothok, Lyszakowo, Lantczyno, Rakowo, Tharszowa, Chorzewa wraz z ich dziesięcinami. Nadto biskup Maur, o którym trwa dobre wspomnienie, i który tenże kościół poświęcił oraz jego następca Radost, pod karą klątwy nadali jeszcze dziesięciny z następujących wsi: Osarowici, Preneslawe, Konare, Michowo, Bechlowo, Borowa, Prekopa, Linowo. Bogu dawcy wszelkiego dobra na cześć i chwalę, i jego Rodzicielce, a także dziesięciny z wsi zwanej Holosisze, przekazałem Św. Wojciechowi na chwałę z pokorą i wewnętrzną pobożnością. Następnie w jednej z wymienionych wsi, mianowicie w Brysinch postanowiłem rzetelnym i nabożnym pragnieniem wznieść dla Boga przybytek, uposażyć go i zaopatrzyć. Dla kierowania jego zarządzaniem przez (duchownych), dla nieprzerwanego sprawowania tamże służby Bożej, dla powołania nadto tam właśnie zgodnego z duchownymi wskazówkami życia zakonnego, według tego na ile mogłem z czcią wezwałem, przyjąłem, umiłowałem i osadziłem kilku mnichów, zmagających się dla Boga zgodnie z regułą św. Benedykta, w świętym zakonie Cystersów, któremu obca jest wszelka nieprawość, i w którym całkowicie nieobecna jest niegodziwość. Żyjącym stosownie do zakonnej reguły tejże miejscowości, to znaczy w Brysinch,

nieomal Chrystusowym biedakom, sam będąc ubogim, przekazałem nie wnosząc jakiegokolwiek sprzeciwu wzmiankowane wsie wraz z ich wszelkimi przychodami w pełni swobodne użytkowanie odtąd i na zawsze. Przeto te zbożne darowizny naszej gorliwości, i jak mniemamy przez Boga przyjęte, postanowiliśmy na pergaminie spisać dla wiedzy naszych następców, aby zachowały one niewzruszoną moc przez następne wieki. Osobiście poleciliśmy, aby stosowny wosk odcisnąć pieczęcią naszego urzędu. A powagą Pana Jezusa Chrystusa jako i książąt apostołów Piotra i Pawła jak i pana naszego pana Eugeniusza, Stolicy Rzymskiej biskupa, i wszystkich prawowiernych ojców oraz postanowieniem naszego zarządzenia nieuszczuplone nadanie mocy prawnej im ogłaszamy, aby ktokolwiek, czy to człowiek piastujący dostojeństwa czy też możny, nie odważył się wymienionych wyżej darowizn z jakiejkolwiek przyczyny odłączyć od Kościoła, któremu jak powszechnie wiadomo, przez nas zostały z należną mocą przekazane. Jeśliby zaś ktoś popadł w tak wielkie zaślepienie swego umysłu, że po tym naszym tak pełnym grozy potwierdzeniu poważyłby się wspomnianą darowiznę w jakikolwiek sposób napastować, niechaj wie, że wraz z Judaszem, zdrajcą Pana naszego Jezusa Chrystusa, otrzyma wyrok wiecznego potępienia, chyba, że powodowany skruchą wszystko to co zabrał Kościołowi, któremu szkodził, zgodnie z wymaganiami prawa odda, wraz z określeniem, według kościelnego prawa, całkowitego warunku ugody. Tym zaś, którzy zachowują i dobrze przyjmą to nasze postanowienie niech będzie pokój Pański i święta radość wraz ze wszystkimi świętymi teraz i przez wieki nieskończone. Uczyniono zaś tę darowiznę czyli nasz pokorny ślub w roku 1154, za sprawującego biskupie rządy na stolicy apostolskiej zasłużonego i zaprawdę świętego pana Eugeniusza, oraz za panowania w Polsce Bolesława, Mieszka, Henryka, rodzonych braci, w obecności wielu znakomitych mężów, których imiona są następujące: ja, Jan arcybiskup i Klemens, brat mój, pan Jaksa, Mikora, Mieczysław, Marcin, Zbylut, Mikołaj wojski, komes Bogumił. 1153 rok Jan (Janik) Jaksa Arcybiskup Polski

Proces fundacyjny opactwa jędrzejowskiego 1. ok. 1140 Podjęcie myśli fundacyjnej przez Jana (Janika) Jaksę z rodu Gryfitów (inicjatywa wyszła zapewne od Jana, a być może podjął ją cały ród z jego bratem Klemensem na czele). 2. 1140-1142 Udzielenie zgody na fundację przez biskupa Radosta i przekazania na jej cel dziesięcin przynależnych kościołowi rodowemu Gryfitów w Brzeźnicy. 3. ok. 1146 Starania w Kapitule Generalnej o wizytację miejsca fundacji i sprowadzenie konwentu (opóźnienie spowodowane było sytuacją wewnętrzną Polski oraz karierą fundatora). 4. 1147 Wizytacja miejsca fundacji dokonana przez magistra Acharda. 5. 1147-1149 Przybycie konwentu i zapoczątkowanie budowy klasztoru. 6. 1153 Prawne zatwierdzenie fundacji dokument fundacyjny wystawiony przez arcybiskupa Jana (Janika) Jaksę. 7. 1166/67 Poświęcenie (raczej rekomsekracja) kościoła klasztornego i uroczysty zjazd z tej okazji. 21

22

JJAN (JANIK) JAKSA FUNDATOR ZAKONU CYSTERSÓW W POLSCE Kult Boga poprzez modlitwę i pracę impulsem do zakorzenienia przez Zakon Cystersów na ziemiach polskich nie tylko życia religijnego, naukowego, kulturalnego i licznych dzieł miłosierdzia, lecz również kultury pracy, rozwijanej w życiu gospodarczym Polski. W XII wieku na świecie następują doniosłe wydarzenia nawołania do walki o Ziemię Święta z muzułmanami, trwają wyprawy krzyżowe, upadają stare struktury państwowe i powstają nowe. Jest to okres wielkich czynów rycerskich, odwagi i męstwa. Jednocześnie dokonuje się ogromna odnowa życia duchownego i zakonnego. Istotną rolę w procesie odnowy odegrał powołany w 1098 roku przez Roberta z Molesme Zakon Cystersów z siedzibą w Citeaux (łać. Cisterium) w okolicach Lyonu we Francji. Był to zakon eremicko-monastyczny, którego funkcjonowanie opierało się na regule św. Benedykta z główną zasadą Ora et labora (z łać.: módl się i pracuj ). Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 23

Podstawy duchowości i życia braci wyrażały się w trzech istotnych elementach: 1. surowe i przez to pełne przestrzeganie reguły św. Benedykta, 2. skrajne ubóstwo, które wyraża się wyzbyciem nadmiaru i luksusu, 3. eremicki styl życia. Te jakże doniosłe, a zarazem podstawowe zasady życia duchowego miały praktyczne i bezpośrednie odniesienie do architektury, liturgii, gospodarstwa i całego życia mnichów. Robert z Molesme powołał w 1098 roku zakon cystersów z siedzibą w Cisterium. Pokazywało to zupełnie nową rolę życia zakonnego, charakteryzującego się równomiernym rytmem pracy fizycznej w klasztorze, gospodarstwie klasztornym, modlitwą i czytaniem. Zakon poprzez pracę wielbił Boga, kształtował ducha, a zarazem zapewniał własne utrzymanie. Jednocześnie Cystersi pielęgnowali benedyktyński charyzmat gościnności przyjmując przybyszów oraz pielgrzymów, zapewniając im posiłek dla ciała i ducha. Zakon Cystersów wśród wielu obowiązków związanych z regułą wyrażających się w modlitwie, pokucie i ascezie zarazem angażował się w prowadzenie parafii, domów rekolekcyjnych, szkół, oddawał się pracy w służbie nauce, medycynie i w dziedzinie kultury. Trzech świętych założycieli opactwa w Cîteaux. Od lewej: Stefan Harding, Robert z Molesme (klęczący w benedyktyńskim habicie) i Alberyk z Cîteaux. Doprowadziło to do ogromnego spopularyzowania tej formy zakonnej, która koncentrowała się na kontemplacji, pokucie i odnowie życia ludzkiego, a poprzez to podążeniu drogą Chrystusa. 24 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

W Polsce w ówczesnym okresie czasu (początki XII wieku) na terenie Brzeźnicy (obecnie okolice Jędrzejowa), żył i mieszkał kanonik krakowski Jan (Janik) Jaksa z rodu Gryfitów, późniejszy arcybiskup gnieźnieński. Siedziba Jan (Janik) Jaksy znajdowała się w kościele św. Wojciecha, w pobliżu źródeł Białej Nidy Brzeźnicy, wzniesionego przez ród Jaksów Gryfitów. Jan, będąc pod wrażeniem działalności, osiągnięć oraz misji i reguły Zakonu Cystersów, uważał, że zakon ten będzie stanowił nowy impuls do odnowy duchowej Polski. Dlatego też rozpoczął starania o uzyskanie zgody władz zakonu w Citeaux na utworzenie filii w Polsce. Udało mu się to w 1140 roku (lub 1147 roku), kiedy władze główne zakonu Cystersów zgodziły się na sprowadzenie grupy zakonników (tzw. konwentu) z opactwa Morimond znajdującego się w Szampanii we Francji (była to jedna z większych filii zakonu) pod przewodnictwem o. Mikołaja. Polski zakon Cystersów w Brzeźnicy miał stanowić 21 filię Morimondu. Zgodnie z regułą zakonu Cystersi osiedlili się w miejscu odludnym, aby móc kontemplować swoje ubóstwo (przynajmniej wedle początkowych założeń). Fundator, Jan (Janik) Gryfita, uposażył zakon częścią swego majątku rodowego, przekazując twierdzę wraz z kościołem rodowym (dokument fundacyjny określał miejscowość jako Beynisch, Bryszyn- -Brzeźnica) i nadaniem szeregu wsi wydzielonych z jego dóbr rodowych wraz z prawem do dziesięciny należnej dla kościoła w Brzeźnicy. Biskup Jan (Janik) Jaksa Gryfita jako świeżo upieczony arcybiskup Gnieźnieński osobiście dokonał konsekracji klasztoru i podniósł go do rangi Opactwa w Brzeźnicy. On też razem ze swoim bratem Klemensem byli współfundatorami tego opactwa. Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 25

Potwierdzenie nadań zostało umieszczone w akcie fundacyjnym wystawionym przez Jana w 1153 roku. Dowodzi to, że opactwo jędrzejowskie jest najstarszym opactwem na ziemiach polskich. W dokumencie fundacyjnym z 1153 roku charakteryzuje się Cystersów jako mężów duchownych, osoby czcigodne, umarłe dla świata, [żyjące] dla Chrystusa ( ); zaś dokument fundacyjny klasztoru wieleńskiego z 1278 roku wspomina, że: jaśnieją wielką pobożnością, wyróżniają się uczciwością, obyczajami, a dla ubogich starają się gorliwie wypełnić nakazy Chrystusa ( ), jego słowami składają zawsze Bogu ofiary i [z] czystego serca w tak wytrwałych modlitwach podnoszą ręce ku niebu, ustawicznie wstawiając się za nasze grzechy u surowego Sędziego ( ). Wkrótce po sprowadzeniu Cystersów do Polski został wybudowany klasztor, który przyjął nazwę Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). Wokół niego Cystersi zorganizowali osadę przyklasztorną dla ludności, którą później nazwano Jędrzejowem (Andreovia). Pozostałości kościoła klasztornego opactwa w Morimond, skąd Jan (Janik) sprowadził do Polski Nazwa związana jest z patronem wschodu św. Andrzejem Apostołem, gdzie Cystersi prowadzili liczne pierwszych zakonników. misje. Stąd też pochodzi nazwa via Andreovia, czyli Droga św. Andrzeja, jaką nadano przebiegającemu przez osadę szlakowi handlowemu, tj. jednemu ze szlaków bursztynowych oraz drodze prowadzącej na wschód. W 1149 roku Jan zostaje arcybiskupem gnieźnieńskim i dzięki podjętym przez niego staraniom jeszcze w tym samym roku klasztor jędrzejowski otrzymał akt erekcji do rangi opactwa. W ten sposób powstało pierwsze opactwo Cystersów na ziemiach polskich. Utworzenie opactwa ułatwiło uzyskanie przywileju fundacyjnego pod koniec 1149 roku od Bolesława Kędzierzawego, zwalniającego od danin i ciężarów książęcych. 26 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

Wkrótce rozpoczęła się w Jędrzejowie budowa drugiej świątyni tzw. kościoła przyklasztornego. Trwała ona kilkanaście lat (do około 1177 roku) i zakończyła się uroczystą konsekracją, w trakcie której nadane zostało jej wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Ceremonię konsekracji połączono z uroczystym zjazdem, podczas którego klasztorowi Cystersów w Jędrzejowie nadano kolejne dobra od arcybiskupa Jan i biskupa Krakowskiego Gedko. Jednocześnie Mieszko III Stary oraz Kazimierz Sprawiedliwy będący uczestnikami zjazdu potwierdzili przywileje nadane przez Bolesława Kędzierzawego. Pierwszy w Polsce kościół cystersów w Jędrzejowie ufundowany przez Jan (Janika) (Jana) Jaksę-Gryfitę. Obecność ruchliwego i uczęszczanego szlaku w pobliżu klasztoru oraz Jędrzejowa (via Andreovia) ówcześnie małej osady targowej założonej przez Cystersów, zapewniało ich intensywny rozwój. Zakonnicy z klasztoru nie tylko sprzedawali wypracowane własnoręcznie dobra, gościli pielgrzymów i pokutników, kupców oraz innych podróżnych, zapewniając możliwość posiłku i odnowy duchowej, ale również sprawowali bezpośredni nadzór nad osadą jako przyklasztorną, uzyskując z tego tytułu określone dobra (głównie z dziesięcin). Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 27

Warto wskazać, że u schyłku XII wieku na majątek klasztorny składało się ponad dwadzieścia wsi, dziesięciny z czterdziestu pięciu wsi, głównie dzięki uzyskanym przywilejom, nadaniom i immunitetom, targ w Jędrzejowie oraz bogate nadania solne. Jednocześnie w Jędrzejowie Cystersi rozwijali działalność edukacyjną, organizowali i prowadzili domy rekolekcyjne oraz parafie. Mapa szlaku cysterskiego w Europie. Gwałtowny rozwój Jędrzejowa spowodował potrzebę rozbudowy kościoła przyklasztornego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Prace trwały wiele lat i były podzielone na wiele etapów. Ostatecznym uwieńczeniem prac było powstanie w 1210 roku czteroprzęsłowej bazyliki trójnawowej z prostokątnie zamkniętym prezbiterium. W następnych latach zostanie dobudowany kapitularz oraz w drugiej połowie XV wieku dodatkowe dalsze skrzydła do zespołu klasztornego. Uroczystej ponownej konsekracji świątyni dokonał w 1210 roku osobiście sam biskup Wincenty Kadłubek, poświęcając ją Wniebowziętej Najświętszej Maryi Pannie patronce Zakonu Cysterskiego. 28 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

Do Jędrzejowa Wincenty Kadłubek przybył w 1218 roku. Wówczas wpływowy mąż stanu, bliski doradca władców, światły i wykształcony zwolennik reform w ówczesnym kościele polskim, zrezygnował z godności biskupiej, beneficjów oraz pełnionego urzędu, by pieszo w skupieniu i modlitwie przywędrować i stać się cysterskim zakonnikiem. W klasztorze spędzi pozostałe lata życia, kończąc ostatnią część Kroniki Polskiej, wybitnego arcydzieła historycznego, umierając w 1223 roku. Wincenty Kadłubek w przyszłości zostanie patronem Jędrzejowa. Jędrzejowski klasztor w kolejnych latach stawał się coraz istotniejszym i ważniejszym ośrodkiem życia religijnego i kulturalnego, wyrażającego się w opiece zakonników nad miejscową ludnością na różnych płaszczyznach życia: duchowej prowadząc okoliczne parafie, kulturalnej tworząc małe elementarne szkółki, czy też medycznej bądź zdrowotnej zakładając hospicjum i szpital. LATA ŚWIETNOŚCI Dzięki licznym nadaniom, począwszy od nadań Jan (Janik) Jaksy z rodu Gryfitów, zakon mógł się stosunkowo szybko rozwijać. Wincenty Kadłubek na obrazie olejnym anonimowego artysty z 1 połowy XVIII wieku z kościoła cystersów w Jędrzejowie. Portret kronikarza powstał na podstawie starszego, nie zachowanego do dzisiaj wizerunku. Obecnie doczesne szczątki Kadłubka spoczywają w kaplicy bł. Wincentego Kadłubka w kościele cystersów w Jędrzejowie, ufundowanej przez opata jędrzejowskiego Wojciecha Ziemnickiego w 1733 roku, na ołtarzu grobowym wykonanym około 1764 roku przez krakowskiego rzeźbiarza i snycerza Wojciecha Rojowskiego, złożone w posrebrzanej trumience wykonanej w 1768 roku przez Jana Rismana. Klasztor w Jędrzejowie posiadał młyny, tartak, hutę szkła oraz stawy hodowlane. Na terenie opactwa znajdował się także zakład budowy organów. Jednocześnie zakonnicy uprawiali uzyskaną ziemię, zaś nadwyżki płodów rolnych sprzedawali wraz z innymi wytwarzanymi przez siebie produktami rzemieślniczymi. Było to zgodne z przyjętą przez Cystersów zasadą ora et labora, czyli módl się i pracuj. Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 29

Dzięki działalności białych mnichów taki przydomek uzyskali Cystersi ze względu na swój biały habit, mała osada targowa jaką było Jędrzejów w 1271 roku otrzymuje od Bolesława Wstydliwego prawa miejskie tzw. przywilej lokacyjny na prawie średzkim. Miejscowość w pełni wykorzystuje położenie przy jednym z ważniejszych szlaków handlowych wiodącym z rejonów Bałtyku i Wielkopolski na Ruś. Uzyskanie przywileju było możliwe dzięki staraniom ówczesnego opata jędrzejewskiego Jana II. Temu opatowi Jędrzejów zawdzięcza, że z klasztornej osady stał się miastem. Strój opata cysterskiego biały habit z czarnym szkaplerzem przepasanym płóciennym pasem, przez co nazywani są czasem białymi mnichami... Wraz ze śmiercią w dniu 8 marca 1223 roku w klasztorze w Jędrzejowie Wincentego Kadłubka rozpoczęto kult jego osoby, stawiając za wzór cnót, mądrości i oddania Bogu. W dniu 19 sierpnia 1633 roku relikwie Wincentego Kadłuba zostały wyniesione na ołtarz. Dokładnie rok później od tego wydarzenia na synodzie warszawskim, biskupi podjęli decyzję o wystąpieniu do Stolicy Apostolskiej o kanonizowanie osoby Wincentego Kadłubka. Oficjalne zatwierdzenie kultu publicznego Wincentego Kadłubka zostało dokonane przez papieża Klemensa XIII w dniu 18 lutego 1764 roku, który uczynił go błogosławionym. Kult ten praktykowany i pielęgnowany jest po dziś dzień. Obowiązek pracy w życiu zakonnym wyraźnie podkreślają słowa Reguły: Mnichami są tylko ci, którzy żyją z pracy rąk swoich jak Ojcowie nasi i Apostołowie oraz Lenistwo jest wrogiem duszy,. Jędrzejów stanowił również wyjątkowe miejsce peregrynacji i pokuty. Docenił to sam św. Bernard, który napisał własnoręczny list. List ten był pieczołowicie przechowywany w klasztorze i stanowił dziedzictwo Cystersów. 30 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

Wielki wpływ cywilizacyjny zwłaszcza w zakresie technologicznym, zagospodarowania ziemi i pustych przestrzeni, doniosłość, szacunek oraz osiągnięcia jędrzejowskich Cystersów były impulsem do zakładania kolejnych placówek i klasztorów na ziemiach polskich. Już w 1145 roku w Lędzie (Ląd) nad Wartą w Wielkopolsce powstaje drugie opactwo, następnie w Łęknie w pobliżu Wągrowca (Wielkopolska), Lubiążu (około 1163 roku), czy Sulejowie nad Pilicą około 1172 roku. Opactwo w Lędzie (Ląd) nad Wartą stanowi istotny przystanek na polskim fragmencie Szlaku Cystersów zaś zespół klasztorny został uznany 1 lipca 2009 roku za pomnik historii przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Początkowo klasztor w Lędzie (Ląd) nad Wartą był folwarkiem klasztoru w Łeknie. Jako samodzielna placówka i opactwo funkcjonuje dopiero od 1175 roku. Gwałtowny rozwój tego opactwa następuję od 1193 roku dzięki staraniom Mieszka Starego, który sprowadza zakonników z terenów ówczesnej Nadrenii w klasztorze nie ma praktycznie zakonników polskich. Przez najbliższe sto lat klasztor intensywnie się rozwija głównie dzięki szerokim nadaniom i przywilejom. Dane historyczne wskazują, że ok. 1300 roku opactwo posiadało 30 wsi wraz z dziesięcinami w tym między innymi dobra kłodawskie na Pomorzu. Klasztor skupiał wybitne środowiska rycerskie wraz z utrzymywaniem bliskich kontaktów i relacji z władcami polskimi, jak również stał się istotnym ośrodkiem inteligencji świeckiej i duchowej. Do końca swych dni w klasztorze przebywał arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki. Cela bł. Wincentego Kadłubka, w której spędził ostatnie pięć lat życia. Św. Bernard z Clairvaux. Jego własnoręcznie napisany list do cystersów jedrzejowskich spłonął podczas drugiego pożaru opactwa. Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 31

W 1331 roku klasztor wraz z zabudowaniami spustoszyli i częściowo spalili Krzyżacy. Zostało ono odbudowane dzięki wsparciu rycerstwa wielkopolskiego, na czele ze starostą generalnym Wierzbiętą z Paniewic. Dzięki tym staraniom opactwo około 1500 roku rozkwitło i rozbudowało się posiadając 52 wsie oraz 3 miasteczka wraz z Zagórowem oraz parafią w Lądku i Zagórowie. Opactwo cystersów w Lądzie nad Wartą. W 1511 roku ustawa sejmowa nakazała przyjmować Polaków do klasztoru, zaś od 1538 roku opatem mógł być wyłącznie Polak, którym został Jan Wysocki. Doprowadziło to do buntu niemieckich zakonników, którzy opuścili opactwo. Dzięki tej zmianie nastąpił największy rozkwit opactwa. W 1651 roku z inicjatywy opata Jana Zapolskiego następuje barokowa przebudowa świątyni w Lądzie. Od 1697 roku opatem zostaje Antoni Mikołaj Łukomski będący wybitnym mecenasem nauki i sztuki oraz filozofem. Przez 50 lat sprawowania przez niego zarządu 32

w Lądzie opactwo stanie się jednym z najważniejszych ośrodków kultury i uduchowienia, zaś samo opactwo zostanie rozsławione w kraju i poza granicami. Okres rozbiorów Polski jest również okresem upadku opactwa Lądzie. W 1796 roku władze pruskie zagarnęły wszystkie ziemie i nieruchomości znajdujące się w zaborze pruskim w zamian za wypłatę uposażenia w gotówce. Ostatecznie opactwo upada w wyniku decyzji o kasacie zakonu dokonanej w 1819 roku w zaborze rosyjskim. Na wiele lat zabudowania opustoszały. W 1822 roku niszczejące zabudowania i dobra pocysterskie przejmuje hrabia Wacław Gutakowski i sprowadza zakon kapucynów. Podejmują oni, przy pomocy środków finansowych hrabiego, starania o odnowę i restaurację klasztoru, świątyni oraz zabudowań. Opat Jan Zapolski z planem wschodniej partii kościoła w Lądzie, malarz wielkopolski ok. 1680 roku. Niestety historia nie jest łaskawa i w ramach represji po powstaniu styczniowym w 1864 roku władze carskie zamykają klasztor i wypędzają zakonników. W 1888 roku hrabia Konstanty Przeździecki wykupuje ponownie popadający w ruinę klasztor wraz z zabudowaniami. Od 1921 roku zabudowania przejmuje wspólnota zakonna Salezjanów. Salezjanie dokonują całkowitej restauracji i renowacji zabudowań pocysterskich. Zabudowania zostaną wykorzystane do rozwoju wspólnoty oraz dydaktycznie powstaje niższe seminarium duchowe. Opat Mikołaj Antoni Łukomski rozsławił opactwo w kraju i zagranicą. 33

Druga wojna światowa powoduje, że zabudowania znów pustoszeją i niszczeją. W latach 1939-1941 w pocysterskich murach powstaje hitlerowski obóz przejściowy dla księży i duchownych w większości z diecezji włocławskiej. Po likwidacji obozu powstaje ośrodek szkolenia Hitlerjugend. Po zakończeniu II wojny światowej Salezjanie powracają do zabudowań w Lądzie i dokonują ich ponownej restauracji oraz odnowy. Od 1952 roku powstaje Wyższe Seminarium Duchowne, funkcjonujące po dzień dzisiejszy. Hrabia Wacław Gutakowski. Finasuje odnawianie zabudowań pocysterskich. Wracając do Cystersów na ziemiach polskich w XII wieku, w kolejnych latach po założeniu zakonu w Lędzie powstają opactwa w Kołbaczu (1174 roku), Wąchocku w diecezji krakowskiej (około 1188 roku), Koprzywnicy z fundacji w 1185 roku Kazimierza Sprawiedliwego, czy Oliwie w 1186 roku. W XII wieku opactwo Jędrzejowskie było na tyle silne ekonomicznie (źródła historyczne podają, że dzięki nadaniom jędrzejowscy Cystersi posiadali ponad pięćdziesiąt pięć wsi, z czego bezpośrednio zależnych było ponad trzydzieści), a także zwiększyła się znacznie liczba zakonników (do kilkudziesięciu), że zostały podjęte starania w celu powołania placówek filialnych. Opactwo cystersów w Lądzie nad Wartą. Rezultatem podejmowanych działań było powstanie placówki filialnej klasztoru w Ludźmierzu Szczyrzycy (Podhale) około 1235 roku oraz Woszczyc Rud około 1252 roku, które przetrwają do czasów współczesnych. 34 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

Mniej więcej w tym samym czasie, około 1202 roku, powstaje pierwszy (na ziemiach polskich) zakon żeński w Trzebnicy. Został on założony przez Henryka I, księcia śląskiego na prośbę jego małżonki Jadwigi, która w 1267 została kanonizowana na świętą. Budowa trwała do 1219 roku i kosztowała 30 000 grzywien, co w przeliczeniu na srebro równało się 15 000 funtów. Na ówczesne czasy była to ogromna fortuna. Wszystko to pokazuje dobitnie jak istotną rolę odgrywali oraz doniosłą pozycję w ówczesnym społeczeństwie posiadali Cystersi na ziemiach polskich. Opactwo cystersów w Lubiążu cysterski zespół klasztorny w Lubiążu. Największe opactwo cysterske na świecie. W 1175 roku Bolesław I Wysoki książę Śląska zakłada i uposaża klasztor cystersów w Lubiążu. Widok na opactwo od strony północno-zachodniej. Widok opactwa z XVIII wieku. Jednocześnie trwa bardzo szybki i intensywny rozwój wielu placówek Zakonu Cystersów w Polsce. Powstają nowe klasztory w tym między innymi wspaniały klasztor w Henrykowie (1227 roku) i opactwo kamienieckie w 1246 roku (oba są klasztorami filialnymi w stosunku do klasztoru w Lubiążu), Ołoboku Wielkopolskim, Obrze nad rzeką Obrą w diecezji poznańskiej (około 1231 roku), Gościchowo zwane również Paradyżem i Szczyrzycu (1234 roku), Koronowie (1254 roku), Rudach (1255 roku), Pelplinie (1276 roku), Przemęcie (1278 roku), Krzeszowie (1299 roku), Cieplicach Śląskich (około 1403 roku). Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 35

Prospekt organowy w Jędrzejowie. W późniejszych wiekach klasztor w Jędrzejowie przeszedł modernizację. Do pracy w opactwie zaproszeni zostali najlepsi artyści w tym Wit Stwosz. W 1447 roku opatem klasztoru w Jędrzejowie zostaje Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc. Podejmuje on decyzję wobec wciąż wzrastającej liczby pielgrzymów, o gruntownej przebudowie i modernizacji kościoła klasztornego. W 1475 roku przebudował klasztor z krużgankami, wprowadził gotyk do romańskiego kościoła, zbudował odrębny budynek opatówki z hospicjum. Do prac artystycznych w opactwie zapraszał mistrzów. Prace dekoracyjne i ornamentowe wykonywali najwybitniejsi mistrzowie artystyczni w tym m.in. Wit Stwosz czy złotnicy, wśród których byli: Mikołaj Kregler i Mikołaj Breimer. Wit Stwosz. Następnie w 1479 roku, w miejsce zniszczonego XII-wiecznego kościółka parafialnego opat Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc zbudował nowy, gotycki kościół (dziś św. Trójcy). Obydwie świątynie były bazylikami bezwieżowymi na planie krzyża łacińskiego i skupione wokół wirydarza tj. ogrodu umieszczonego wewnątrz murów klasztornych. Pozostałe budynki spełniały rolę pomocniczą, głównie gospodarczą. 36 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

W czasy nowożytne Zakon Cystersów wchodzi z ugruntowaną strukturą organizacyjną, w którym opactwo w Jędrzejowie stanowi główny ośrodek zakonu oraz bardzo dobrą sytuacją ekonomiczną, gwarantującą znaczne możliwości rozwojowe. Jednocześnie Zakon Cystersów w Polsce cieszy się opieką, poważaniem i szacunkiem książąt dzielnicowych, a następnie po zjednoczeniu królów Polski. Wyrażało się to w licznych nadaniach dóbr na rzecz zakonu oraz szerokich przywilejach. Około 1630 roku majątek ruchomy samego opactwa w Jędrzejowie składał się z miasta Jędrzejowa, dwudziestu dwóch wsi i dwóch części wsi. Przedkładało się to na równą liczbę 134 łanów ziemi, co w przybliżeniu wynosiło około 2 250 hektarów. W 1580 roku dzięki staraniom wybitnych osobistości wywodzących się z Zakonu Cystersów wśród, których był opat Erazm Ciołek oraz jego następcy Andrzej Dunin Spot i Marcin Białobrzeski, dochodzi do wizytacji Edmunda Cruce a, wizytatora z ramienia Kapituły Generalnej Zakonu Cystersów z siedzibą we Francji. W trakcie wizytacji zostają wydane tzw. statuty Edmunda Cruce a na zwołanej kapitule w Wągrowcu oraz utworzona zostaje prowincja polska Zakonu Cystersów. W dwadzieścia cztery lata od tego wydarzenia około 1604 roku wikariusz generalny Zakonu Cystersów w Polsce zwrócił uwagę na brak wyspecjalizowanego wspólnego instytutu służącego do dogłębnego kształcenia zakonników (w innych opactwach funkcjonowały podobne placówki, ale wyłącznie w zakresie regionalnym). Opactwo Cystersów w Wągrowcu. Klasztor wągrowiecki, mimo że utworzony dopiero pod koniec XIV wieku, jako jednostka organizacyjna jest jednym z najstarszych opactw cysterskich w Polsce. Był jednym z nielicznych ośrodków miejskich w Polsce, stanowiących wyłączną własność zakonną. Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 37

Do tej pory zakonnicy zdobywali wykształcenie w Akademii Krakowskiej względnie u Jezuitów, posyłając swoich kleryków do kolegiów jezuickich w Poznaniu i Kaliszu. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że jednocześnie znaczna część klasztorów prowadziła we własnym zakresie wykłady dla swoich alumnów w zakresie filozofii i teologii. Zdarzało się też, że sąsiadujące ze sobą klasztory, na mocy wspólnego porozumienia, gromadziły swoich uczniów w jednym z domów zakonnych, by tam kształcić wszystkich zainteresowanych. Stąd w klasztorze mogilskim zostaje założona szkoła filozoficzna dla młodzieży zakonnej zwana też Mogilskim Studium Partykularnym w 1647 roku. Zostało ono powołane z inicjatywy opata komendarza Pawła Piaseckiego i przetrwało, aż do utworzenia w klasztorze mogilskim Studium Prowincjalnego w 1718 roku. Kościół i klasztor oo. Cystersów w Mogile. 38 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

Na początku XVIII wieku w klasztorze mogilskim zostaje powołane seminarium teologiczne dla cystersów wszystkich polskich opactw zwane również Collegium Provinciale. Uzyskało ono prawa paryskiego Kolegium św. Bernarda, przynależnego do Uniwersytetu w Sorbonie, co nadało wielkiego prestiżu placówce. Okres kształcenia trwał pięć lat, a absolwent seminarium mógł otrzymać tytuł doktora na tych samych warunkach, jak w Akademii Krakowskiej. W południowym skrzydle klasztoru utworzono specjalną salę do prowadzenia wykładów i odbywania dysput filozoficznych przez alumnów cysterskich przybywających z różnych opactw. Kolegium istniało do 1786 roku. UPADEK I ODNOWA ZAKONU Koniec XVI wieku jest okresem powolnego upadku Zakonu Cystersów w Polsce w wyniku wielu niekorzystnych zdarzeń w kraju i na świecie. Zakon zostaje poddany instytucji komendy (pochodząca od łacińskiego słowa commendare poruczać, polecać czyjejś opiece), która polegała na powierzeniu w komendę klasztoru dowolnie wybranej przez monarchę osobie najczęściej w dowód podziękowania za usługi wyświadczone królowi. Była to forma wynagrodzenia materialnego. Osoba taka przyjmowała godność opata. Instytucja ta była niebezpieczne dla zakonu oraz klasztorów, a w szczególności gospodarki i posiadanych dóbr. Stan taki trwał przez wiele lat. Współczesna biblioteka Opactwa Cystersów w Mogile. Bibliotekę klasztoru w Mogile należy postrzegać jako element wiążący działalność zakonu na polu szkolnictwa, nauki i sztuki. Reguła zakonu cystersów nakazywała ciągłe dokształcanie się mnichów i kultywowanie nauki. Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 39

Sami zakonnicy podejmowali wiele bezskutecznych prób zarówno mediacji z Królem jak i posiłkując się pomocą Stolicy Apostolskiej. Ostatecznie w 1672 roku sprzeciwiając się narzucaniu zwierzchnika bez akceptacji zakonu, Cystersi jędrzejowscy po śmierci opata komendarza Aleksandra Denhofa, nie czekając na wybór nowego królewskiego nominata wybrali na opata łódzkiego Cystersa Stefana Teodora Madalińskiego. Doprowadziło to do ostrego konfliktu z królem, który został zakończony dopiero podpisaniem konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską, reprezentowaną przez nuncjusza apostolskiego w Polsce Kamila Paulutius a Janem Tarło, reprezentującym króla polskiego Augusta III. Ustalenia konkordatu co prawda nie zniosły komendy instytucja została utrzymana, ale bezpośredni zarząd w opactwie sprawował opat wybierany przez zakonników. Co prawda rządy komendantów nie doprowadziły do ruiny klasztorów Cystersów na ziemiach polskich, jednakże w wielu przypadkach doprowadziły do osłabienia struktur organizacyjnych oraz umniejszenia posiadanych majątków. Zdecydowanie bardziej zakon ucierpiał w wyniku tzw. potopu szwedzkiego, czyli wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją w okresie od 1655 roku do 1660, zakończonej pokojem w Oliwie. Wiele opactw zostało splądrowanych i zniszczonych, zaś cenne zebrane archiwa zostały spalone lub zagrabione przez wojska szwedzkie albo szabrowników. Podobnie ucierpiała struktura organizacyjna i stan posiadanych dóbr w wyniku spalenia wielu klasztorów i placówek cysterskich. Znaczna część młynów, browarów i kuźni została spalona, wszystkie zasoby były przejmowane przez wojska szwedzkie. Również wiele wsi i osad przyklasztornych zostało spalonych lub wyludniło się. Pokój Oliwski rozpoczął powolną fazę odbudowy struktury zakonnej, którą niestety przerwały rozbiory. Odbudowa kolebki Cystersów w Jędrzejowie przerwana została dwoma wielkimi pożarami w 1726 i 1800 roku. W pierwszym pożarze spłonął główny kościół, uszkodzeniu i zniszczeniu uległy ściany oraz sklepienie. Drugi pożar dotknął samego klasztoru i ocalonego z zawieruchy wojennej bezcennego archiwum i biblioteki. 40 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

Opactwo cystersów w Jędrzejowie po pożarze w 1914 roku. Wśród dzieł, które spłonęły znajdował się list św. Bernarda do Cystersów jędrzejowskich oraz oryginał Kroniki Polaków pióra Wincentego Kadłubka. Opactwo w Jędrzejowie po tych wydarzenia nigdy już nie wróciło do dawnej świetności. Zakon Cystersów znalazł się w bardzo trudnej sytuacji organizacyjnej i ekonomicznej. Dodatkowo zbliżał się bardzo trudny okres dla Polski. W okresie od 1772-1795 roku zostały dokonane przez Austrię, Prusy i Rosję trzy rozbiory Polski. W wyniku tych działań państwo Polskie zniknęło z mapy zaś klasztory i opactwa Cystersów znalazły się na trzech różnych i zupełnie odmiennych strukturalnie, prawnie i gospodarczo terytoriach kontrolowanych przez zaborców. Stosunek zaborców do Cystersów był wrogi ze względu na doniosłą i utrwaloną rolę zakonu w społeczeństwie polskim. Zaborcy obawiali się, że ze środowisk intelektualnych oraz wśród zakonników mogą wyjść oddolne inicjatywy narodowościowe i wyzwoleńcze. Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 41

W 1810 roku dochodzi do całkowitej kasaty zakonu w zaborze pruskim poprzez tzw. sekularyzację zakonów i dóbr zakonnych klasztory zostały przejęte przez Państwo oraz zakazano jakiejkolwiek działalności zakonowi. Tą samą drogą poszedł car rosyjski Aleksander I, który w 1819 roku dokonał kasaty Zakonu Cystersów na terenie zaboru rosyjskiego. Zakonnikom pozwolono pozostać w klasztorach i opactwach jednakże zabroniono przyjmować i formować nowych kandydatów na zakonników. Car rosyjski Aleksander I Romanow. Na terenie zaboru rosyjskiego dokonał kasacji Zakonu Cystersów. Prymas Franciszek Skarbek-Malczewski. 17 kwietnia 1819 chorego prymasa nakłoniono do podpisania dekretu kasacyjnego domów zakonnych. Kasata odbywała się na mocy dekretu Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego z 17 kwietnia 1819 roku, podpisanego przez ówczesnego prymasa Królestwa Polskiego i arcybiskupa metropolity warszawskiego Franciszka Skarbek-Malczewskiego. Wykorzystano do tego ciężką chorobę prymasa, zmuszając do podpisania dekretu supresyjnego (kasacyjnego). Wystarczy nadmienić, że prymas zmarł następnego dnia. W jego wyniku do likwidacji przeznaczono 25 domów męskich i cztery żeńskie, zaś w trzech domach żeńskich zarządzono redukcję liczby zakonnic. 42 Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce

Jednocześnie dekret został sformułowany w ten sposób, że dawał możliwość dokonywania w przyszłości dalszych kasat. Egzekwowaniem i wykonaniem postanowień dekretu oraz administrowaniem pozyskanymi funduszami miała się zająć wyspecjalizowana instytucja zwana Deputacją Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych. Podkreślić należy fakt, że likwidacji uległy w zdecydowanej większości domy dobrze uposażone, mające znaczny majątek, co pokazuje prawdziwy cel podjętych działań. Zakon Cystersów zaczął powoli wymierać wobec braku możliwości kształtowania, formowania i powoływania nowych zakonników. W dniu 24 lutego 1829 roku zmarł ostatni opat Wawrzyniec Drzewiecki, zaś w 1855 roku umiera ostatni cysterski zakonnik o. Wilhelm Ulawski. Opustoszałe budynki opactwa Cystersów w Jędrzejowie najpierw w 1831 roku zostały przekształcone w szpital wojenny, by następnie w 1856 roku znaleźć się pod opieką oo. Reformatów na czele z o. Jakundynem Czerwonka, którzy starali się dbać o kolebkę Cystersów oraz zachowane zabudowania. Opactwo cystersów w Jędrzejowie współcześnie. Jan (Janik) Jaksa fundator Zakonu Cystersów w Polsce 43