KS. HENRYK SKOROWSKI PROTOPLAŚCI RODU JAXA BYKOWSKICH

Transkrypt

1 KS. HENRYK SKOROWSKI PROTOPLAŚCI RODU JAXA BYKOWSKICH

2 Bazylika Grobu Bożego w Miechowie obecnie główna siedziba Polskiego Zwierzchnictwa Zakonu Bożogrobców, której budowę Jaksa z Miechowa rozpoczął w 1163 roku. Zdjęcie z okładki: Klasztor Ojców Cystersów w Jędrzejowie ufundowany w 1140 roku przez Jana (Janika) Jaksę razem z bratem Klemensem z rodu Gryfitów.

3 KS. HENRYK SKOROWSKI PROTOPLAŚCI RODU JAXA BYKOWSKICH Warszawa 2017

4 Niniejsza publikacja nie może być kopiowana, przetwarzana i rozpowszechniana bez uprzedniej zgody wydawcy. Autorzy tekstów dr Przemysław Nowogórski dr Damian Kała adw. Katarzyna Bieniek Pod redakcją ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski ISBN Wydawca Międzynarodowe Centrum Dialogu Międzykulturowego i Międzyreligijnego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie ul. Dewajtis 5, Warszawa Nakład egz.

5 SPIS TREŚCI Słowo wstępne 5 1. JAN (JANIK) JAKSA Życie i działalność duszpasterska Tekst dokumentu fundacyjnego Klasztoru Cystersów w Jędrzejowie Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę Początki Cystersów Cystersi w Polsce Lata świetności Upadek Zakonu Cystersi współcześnie Dorobek Cystersów JAKSA Z MIECHOWA VEL Z KOPNIK Jaksa z Miechowa vel z Kopnik Problem imienia Jaksa Jaksa książę słowiańskich Stodoran i polski możnowładca Pielgrzym do Ziemi Świętej i fundator kościołów Bożogrobcy Bliski Wschód pod panowaniem muzułmańskim Pierwsza Wyprawa Krzyżowa Zdobycie Jerozolimy Grób Święty w Jerozolimie Grób Święty w czasach panowania arabskiego i krucjat Polscy Krzyżowcy Narodziny i rozwój zakonu w Ziemi Świętej Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Świętego Jerozolimskiego w Europie Rycerze Grobu Świętego Kontynuacja rycerskiego ramienia Zakonu Nowożytne i najnowsze dzieje zakonu rycerskiego Zakon Rycerski Grobu Świętego Jerozolimskiego Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Świętego Jerozolimskiego na ziemiach polskich Kultura intelektualna polskich Bożogrobców Ordo equestris sancti sepulchri hierosolymitani wpółcześnie w Polsce Kaplice Grobu Świętego na ziemiach polskich Kaplica w Miechowie Grób Święty w Przeworsku Grób Święty w Nysie Wybrana bibliografia Jaksa z Miechowa książę z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia Dokumenty Pozostałe źródła Prince Jaksa of the twelfth century sources and historiography Князь якса (xii века) смыслисточников и историография 155

6

7 SŁOWO WSTĘPNE SPapież Franciszek w swoim nauczaniu wielokrotnie podkreślał, że sensem życia człowieka jest zostawić po sobie ślad. Co więcej, według Papieża Franciszka to Jezus wzywa każdego, by zostawił swój ślad, który naznaczyłby historię historię jego osoby i historię wielu ludzi. Szczególną ilustracją, w jaki sposób zostawić trwały i nieprzemijający ślad po sobie, są m. in. dzieje dwóch protoplastów rodu Jaksa Bykowskich: Jana (Janika) Jaksy i Jaksy z Miechowa. Ich losy dowodzą, że dzieło pojedynczego człowieka może potężnie wpłynąć na historię wielomilionowego narodu, obejmując swoim oddziaływaniem wszystkie istotne sfery życia każdego człowieka oraz mimo zawieruch dziejowych przetrwać do dnia dzisiejszego, czyli okres blisko tysiąca lat. Ślad pierwszego z nich Jana (Janika) Jaksy, arcybiskupa gnieźnieńskiego, to sprowadzenie do Polski Zakonu Cystersów wraz z przekazaniem im znacznego majątku. Zakon ten, kierując się ideą Ora et labora, przez wieki będzie na ziemiach polskich motorem rozwoju myśli, nauki, kultury, pracy, w tym nowoczesnych manufaktur i całej gospodarki, tworząc silne ośrodki kulturalno-ekonomiczne, a w okresie rozbiorów i licznych wojen (w tym dwóch światowych) będzie bastionem państwowości polskiej, przechowującym naszą tradycję i kulturę. Drugi prezentowany bohater Jaksa z Miechowa, książę słowiański i polski możnowładca, ale też znamienity rycerz i aktywny uczestnik wypraw krzyżowych, sprowadził na ziemie polskie i uposażył w liczne dobra Zakon Bożogrobców. Również ta formacja, przeżywająca przez wieki okres rozkwitu, o istotnym wpływie na życie społeczno-gospodarcze Polski, poprzez kult sakralny, nauczanie i szkolnictwo oraz liczne dzieła miłosierdzia jak szpitale czy przytułki funkcjonuje po dzień dzisiejszy. Niniejsza publikacja prezentuje zarówno postacie i losy wspomnianych protoplastów rodu Jaksa Bykowskich, jak również przedstawia zarys ich dzieł do czasów nam współczesnych. Oczywiście pełna prezentacja historii i dokonań Zakonu Cystersów i Bożogrobców na ziemiach polskich wymagałaby sporządzenia wielu obszernych opracowań. Prezentowany zarys ma służyć jako przykład śladu, trwale wprzężonego w tkankę tożsamości państwowej narodu polskiego. Dzieje protoplastów rodu Jaksa Bykowskich z pewnością są autentycznym i szczególnie trafnym przykładem wiernej ilustracji przytoczonych na wstępie słów papieża Franciszka. Papież zaznacza, że również dziś historia wymaga od nas, byśmy bronili naszej godności i nie pozwalali, aby inni decydowali za nas o naszej przyszłości. Chcemy niniejszą publikacją zilustrować, jak aktywność wybitnej jednostki może istotnie oddziaływać na życie duchowe i materialne całych społeczeństw i przetrwać okres tysiąclecia. ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski 7

8

9 JAN (JANIK) JAKSA

10

11 JJAN (JANIK) JAKSA Jeden z najwybitniejszych obywateli średniowiecznej Polski. Wszechstronnie wykształcony duchowny. W latach biskup wrocławski, od czerwca 1149 roku arcybiskup gnieźnieński. Fundator pierwszego na ziemiach polskich klasztoru Cystersów. ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ DUSZPASTERSKA Jan (Janik) Jaksa Gryfita obok Jaksy z Miechowa zaliczany jest do pierwszych wybitnych przedstawicieli średniowiecznego rodu rycerskiego Jaksów -Gryfitów. Jan Gryfita arcybiskup gnieźnieński, któremu zawdzięczamy m.in. sprowadzenie i blisko tysiącletnią działalność Zakonu Cystersów na ziemiach polskich, był synem Klemensa z Brzeźnicy, jednego z protoplastów możnowładczego rodu Gryfitów i jego żony Anny. Jaksa-Gryfici wznieśli swój rodowy kościół pod wezwaniem św. Wojciecha (historycy wskazują również, że mógł być to św. Andrzej) wraz z rezydencją na początku XII wieku, w pobliżu źródeł Białej Nidy, w Brzeźnicy (dziś tereny Jędrzejowa, województwo świetokrzyskie). Kościół ten w roku 1110 konsekrował biskup krakowski Maurus, a uposażył jego następca Radost Gaudensjusz herbu Poraj. Jan (Janik) Jaksa 11

12 Do Brzeźnicy (dziś teren Jędrzejowa, województwo świętokrzyskie) Jan (Janik) Jaksa-Gryfita sprowadził konwent Cystersów. Do dnia dzisiejszego przetrwała wieża i fragment absydy świątyni wskazujący, że była ona zbudowana w stylu romańskim. Kościół ten wraz z rezydencją był siedzibą braci Jaksów Jana (Janika) Jaksy-Gryfity, kanonika krakowskiego, późniejszego arcybiskupa i jego brata Klemensa. Jan (Janik) Jaksa niezwykle cenił działalność, osiągnięcia, misję oraz reguły Zakonu Cystersów. Uważał, że Polska potrzebuje nowego impulsu rozwoju i odnowy duchowej. W tej roli widział właśnie Zakon Cystersów. Dlatego też rozpoczął starania o uzyskanie zgody władz zakonu w Citeaux na utworzenie filii w Polsce. Sprowadzenie do Polski Cystersów oraz późniejsze bycie fundatorem tak znaczącego zakonu przyczyniało się do podniesienia prestiżu Jana (Janika) Jaksy, stawiając go w gronie nobilitowanych obywateli. 12 Jan (Janik) Jaksa

13 Przybycie zakonników z Francji na polskie ziemie z inicjatywy Jana (Janika) Jaksy skutkowało również powstaniem możliwości powiązania Zakonu Cystersów z innymi ośrodkami tego typu w Europie, dzięki czemu obdarowany przez fundatora klasztor mógł w razie potrzeby pośredniczyć w sprawach ekonomicznych, kulturowych, a także politycznych. Około 1140 roku Jan (Janik) Jaksa podjął działania fundacyjne, a około 1147 roku uzyskał zgodę władz głównych Zakonu Cystersów na sprowadzenie grupy zakonników, z jednej z większych filii zakonu, z opactwa Morimond znajdującego się w Szampanii we Francji. Tym samym Jan (Janik) Jaksa doprowadził do przybycia konwentu Cystersów pod przewodnictwem o. Mikołaja z opactwa Morimond w Szampanii i założenia 21 filii Morimondu, odtąd zwanej Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). Jednocześnie ufundował pierwszy klasztor Cystersów na ziemiach polskich. Jan (Janik) Jaksa jako fundator przekazał zakonnikom twierdzę wraz z kościołem rodowym i nadaniem szeregu wsi wydzielonych z jego dóbr rodowych, oraz z prawem do dziesięciny należnej dla kościoła w Brzeźnicy. Miejsce to określane było w dokumencie fundacyjnym Cystersów jako Brynsich, Bryszyn, Brzeźnica. W późniejszych dokumentach, poczynając od Roczników i Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jana Długosza, jako współfundator klasztoru jędrzejowskiego widnieje też brat Jana Klemens. Natomiast na dokumencie fundacyjnym Klemens był jedynie świadkiem. W nekrologu klasztoru również został on określony tylko jako brat arcybiskupa Jana, fundatora klasztoru. Klasztor ojców Cystersów w Jędrzejowie wspólcześnie. Jaksowie, na początku XII wieku, ufundowali rodowy kościół wraz z rezydencją w Brzeźnicy (aktualnie tereny Jędrzejowa). Jan (Janik) Jaksa 13

14 Wokół klasztoru Morimondus Minor Cystersi zorganizowali osadę dla ludności, którą później nazwano Jędrzejowem (Andreovia). Nazwa pochodzi od imienia św. Andrzeja Apostoła patrona wschodu, gdzie Cystersi prowadzili misję, stąd Andreovia, czyli Droga św. Andrzeja. Sam Jan (Janik) Jaksa był światłą i wykształconą osobą, która wybrała życie zakonne. Jan był kanonikiem krakowskim osobą duchowną żyjącą w zgodzie z ówczesnymi regułami kanonicznymi. Wiosną 1146 roku został biskupem wrocławskim z nominacji króla Władysława II. Kościół opactwa Cystersów w Jędrzejowie w połowie XIX wieku. Cynkografia Banku Polskiego. Przez okres 3 lat sprawowania godności biskupa wrocławskiego Jan (Janik) Jaksa zrealizował szereg istotnych dzieł. Przypisywana mu jest fundacja Drzwi Gnieźnieńskich. Zakładał wiele kapituł kolegiackich (np. św. Pawła w Kaliszu), czy szkołę katedralną we Wrocławiu. 14 Jan (Janik) Jaksa

15 Podobnie jak jego zwierzchnik i poprzednik na urzędzie arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakub ze Żnina, Jan (Janik) Jaksa był bardzo aktywny politycznie. W sporze o schedę po Bolesławie Krzywoustym w 1146 roku, jeszcze jako świeżo mianowany biskup wrocławski, stanął po stronie książąt juniorów, którym praw do dziedziczenia odmawiał najstarszy z synów Krzywoustego Władysław II zwany Wygnańcem (mimo, że ten mianował go na biskupa wrocławskiego). Jan (Janik) Jaksa nie zmienił swojego stanowiska w tej sprawie nawet po interwencji papieża Eugeniusza III, który wysłał do Polski swojego legata Gwida, aby ten nakłonił juniorów do uznania władzy zwierzchniej Władysława. Gwido, który niewiele wskórał, oburzony stanowczym oporem Jaksy, rzucił na Polskę klątwę i wyjechał. Wkrótce potem papież potwierdził decyzję legata i obciążył kraj interdyktem. Nie zmieniło to jednak postawy biskupa Jana (Janika) Jaksy. Metropolita gnieźnieński wraz z Episkopatem Polski nadal opowiadał się za uznaniem praw książąt juniorów, na co Stolica Apostolska ostatecznie się zgodziła. W 1149 roku, po śmierci Jakuba ze Żnina, Jan (Janik) Jaksa z Gryfitów został arcybiskupem gnieźnieńskim. Uczony i bywały w świecie, kierował archidiecezją gnieźnieńską w trudnych czasach bratobójczych walk o polski tron. Dzięki podjętym przez Jana (Janika) Jaksę staraniom jeszcze w tym samym roku klasztor jędrzejowski otrzymał akt erekcji do rangi opactwa. Drzwi Gnieźnieńskie unikatowy zabytek romańskiej sztuki odlewniczej, wykonany za panowania księcia Mieszka III Starego w XII wieku (dokładny czas i miejsce powstania nieznane). Zleceniodawcę upatruje się między innymi w osobie Jana (Janika) Jaksy. Jan (Janik) Jaksa 15

16 Bolesław Kędzierzawy nadał wówczas klasztorowi przywilej fundacyjny, zwalniający od daniny i ciężarów książęcych. W ten sposób powstało pierwsze opactwo Cystersów na ziemiach polskich. Pieczęć z podobizną arcybiskupa Polski Jana (Janika) z rodu Jaksa- Gryfitów najstarsza zachowana w Polsce pieczęć biskupia. Arcybiskup Jan (Janik) Jaksa w 1153 roku w akcie fundacyjnym ostatecznie zatwierdził istnienie Zakonu Cystersów w Jędrzejowie. W dokumencie tym wymienił nadania poczynione na rzecz mnichów, w tym siedzibę wspólnoty, czyli Brzeźnicę z kościołem św. Wojciecha. Nazwę osady zapisano łamaną łaciną jako Brysinch. Jan (Janik) Jaksa również w 1153 roku wystawił dokument fundacyjny klasztoru łekneńskiego. Dokument ten stanowił zakończenie procesu tworzenia opactwa Cystersów w Łeknie. Na dokumencie z 1153 roku, wystawionym przez arcybiskupa Jana w imieniu Zbyluta, fundatora opactwa cysterskiego w Łeknie, widnieje duża pieczęć Jana (Janika) Jaksy, z podobizną metropolity i napisem Archiepiscopus Poloniae (arcybiskup Polski). Śmierć Jana (Janika) Jaksy zarejestrowano w nekrologach opactwa lubińskiego oraz opactwa św. Wincentego we Wrocławiu pod datą dzienną odpowiednio 11 i 12 marca, ale bez podania roku. Po raz ostatni arcybiskup Jan Gryfita jest poświadczony jako uczestnik zjazdu jędrzejowskiego pod koniec 1167 roku, na którym wraz z biskupem krakowskim Gedką wydał przywilej dla opactwa w Jędrzejowie. Organy w przyklasztornym kościele Cystersów w Jędrzejowie, które ufundowali Jaksowie. Jego następca, Zdzisław, pojawia się w źródłach po raz pierwszy dopiero na wiecu w Gnieźnie w kwietniu 1177 roku. Datę śmierci Jana można więc określić pomiędzy 1168, a 1177 rokiem. 16 Jan (Janik) Jaksa

17 Ołtarz główny w kościele Cystersów w Jędrzejowie. Jan (Janik) Jaksa 17

18 Wincenty Kadłubek w swej kronice czyni go jednym z komentatorów historii Polski aż do śmierci Bolesława Kędzierzawego w 1173 roku, co może wskazywać, że Jan (Janik) Jaksa przeżył tego księcia. Ponadto, z uwagi na udokumentowane powiązania Jana (Janika) Jaksy z Cystersami, przy jednoczesnym braku dowodów na takie powiązania arcybiskupa Zdzisława, Józef Dobosz przyjął, że fundacja cysterskiego opactwa w Sulejowie w 1176 roku odbyła się jeszcze przy współudziale arcybiskupa Jana. Opactwo Cystersów w Jędrzejowie wspólcześnie krużganek ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wspomniany mistrz Wincenty Kadłubek umieścił w Kronice Polskiej komentarze Jana (Janika) Jaksy. Kronikarz cytował słowa arcybiskupa, dając tym samym dowód jego światłości. Jan (Janik) Jaksa mówił o ówczesnej sytuacji politycznej Polski, a także o sprawach natury filozoficzno-etycznej: Nikt nie jest miłosierny prócz sprawiedliwego, nikt sprawiedliwy prócz miłosiernego, albowiem sprawiedliwość bez miłosierdzia jest okrucieństwem, a miłosierdzie bez sprawiedliwości głupotą albo:,,wynikiem chełpliwości jest upadek, końcem pokory chwała. Nie ma bowiem nic bardziej odrażającego, nic w oczach Boga brzydszego niż butna nadętość zarozumiałości, która wielu zgubiła, a niektórych zamieniła w potwory. 18 Jan (Janik) Jaksa

19 tekst dokumentu fundacyjnego Klasztoru Cystersów w Jędrzejowie W imię świętej i niepodzielnej Trójcy. Jako, że my, będąc rządcami Kościoła, bardziej aniżeli inni ludzie jesteśmy dłużnikami Boga, a im więcej z jego właśnie szczodrobliwości otrzymaliśmy darów, tym zaiste gorliwiej winniśmy starać się aby o sprawy, które naszej powierzono pieczy, usilnie się troszczyć, tak, że kiedy przybliży się czas żniwa, byśmy okazali się godnymi tego, by otrzymać owoc naszego trudu. Wiadomo, że sprawiedliwą i błogosławioną rzeczą jest uroczyste przyrzeczenie, a za oczywiste uchodzi raczej zamiana jako święta i pochwały godna, (mianowicie) dawać swoje dobra doczesne i za nie otrzymywać wiecznie, nie mieć upodobania w tym co ziemskie, a posiąść to co w niebiosach. Przeto ja, Jan, arcybiskup Polski, powodowany umiłowaniem tej świętej transakcji, z natchnienia łaski Bożej wewnętrznie pałając, piękno Bożego domu miłując i miejsce jego chwalebnego zamieszkania, a zarazem pragnąc być zapisany wraz ze sprawiedliwymi w księdze żywota (podarowałem) wolną część mojej ojcowizny, mianowicie następujące wsie: Rakoszyno, Pothok, Lyszakowo, Lantczyno, Rakowo, Tharszowa, Chorzewa wraz z ich dziesięcinami. Nadto biskup Maur, o którym trwa dobre wspomnienie, i który tenże kościół poświęcił oraz jego następca Radost, pod karą klątwy nadali jeszcze dziesięciny z następujących wsi: Osarowici, Preneslawe, Konare, Michowo, Bechlowo, Borowa, Prekopa, Linowo. Bogu dawcy wszelkiego dobra na cześć i chwalę, i jego Rodzicielce, a także dziesięciny z wsi zwanej Holosisze, przekazałem Św. Wojciechowi na chwałę z pokorą i wewnętrzną pobożnością. Następnie w jednej z wymienionych wsi, mianowicie w Brysinch postanowiłem rzetelnym i nabożnym pragnieniem wznieść dla Boga przybytek, uposażyć go i zaopatrzyć. Dla kierowania jego zarządzaniem przez (duchownych), dla nieprzerwanego sprawowania tamże służby Bożej, dla powołania nadto tam właśnie zgodnego z duchownymi wskazówkami życia zakonnego, według tego na ile mogłem z czcią wezwałem, przyjąłem, umiłowałem i osadziłem kilku mnichów, zmagających się dla Boga zgodnie z regułą św. Benedykta, w świętym zakonie Cystersów, któremu obca jest wszelka nieprawość, i w którym całkowicie nieobecna jest niegodziwość. Jan (Janik) Jaksa

20 Żyjącym stosownie do zakonnej reguły tejże miejscowości, to znaczy w Brysinch, nieomal Chrystusowym biedakom, sam będąc ubogim, przekazałem nie wnosząc jakiegokolwiek sprzeciwu wzmiankowane wsie wraz z ich wszelkimi przychodami w pełni swobodne użytkowanie odtąd i na zawsze. Przeto te zbożne darowizny naszej gorliwości, i jak mniemamy przez Boga przyjęte, postanowiliśmy na pergaminie spisać dla wiedzy naszych następców, aby zachowały one niewzruszoną moc przez następne wieki. Osobiście poleciliśmy, aby stosowny wosk odcisnąć pieczęcią naszego urzędu. A powagą Pana Jezusa Chrystusa jako i książąt apostołów Piotra i Pawła jak i pana naszego pana Eugeniusza, Stolicy Rzymskiej biskupa, i wszystkich prawowiernych ojców oraz postanowieniem naszego zarządzenia nieuszczuplone nadanie mocy prawnej im ogłaszamy, aby ktokolwiek, czy to człowiek piastujący dostojeństwa czy też możny, nie odważył się wymienionych wyżej darowizn z jakiejkolwiek przyczyny odłączyć od Kościoła, któremu jak powszechnie wiadomo, przez nas zostały z należną mocą przekazane. Jeśliby zaś ktoś popadł w tak wielkie zaślepienie swego umysłu, że po tym naszym tak pełnym grozy potwierdzeniu poważyłby się wspomnianą darowiznę w jakikolwiek sposób napastować, niechaj wie, że wraz z Judaszem, zdrajcą Pana naszego Jezusa Chrystusa, otrzyma wyrok wiecznego potępienia, chyba, że powodowany skruchą wszystko to co zabrał Kościołowi, któremu szkodził, zgodnie z wymaganiami prawa odda, wraz z określeniem, według kościelnego prawa, całkowitego warunku ugody. Tym zaś, którzy zachowują i dobrze przyjmą to nasze postanowienie niech będzie pokój Pański i święta radość wraz ze wszystkimi świętymi teraz i przez wieki nieskończone. Uczyniono zaś tę darowiznę czyli nasz pokorny ślub w roku 1154, za sprawującego biskupie rządy na stolicy apostolskiej zasłużonego i zaprawdę świętego pana Eugeniusza, oraz za panowania w Polsce Bolesława, Mieszka, Henryka, rodzonych braci, w obecności wielu znakomitych mężów, których imiona są następujące: ja, Jan arcybiskup i Klemens, brat mój, pan Jaksa, Mikora, Mieczysław, Marcin, Zbylut, Mikołaj wojski, komes Bogumił rok Jan (Janik) Jaksa Arcybiskup Polski Odwzorowanie autentycznej pieczęci arcybiskupa Jana (Janika) Jaksy znajdującej się na dokumencie fundacyjnym opactwa Cystersów w Jędrzejowie.

21 Proces fundacyjny opactwa jędrzejowskiego 1. ok Podjęcie działań fundacyjnych przez Jana (Janika) Jaksę z rodu Gryfitów Udzielenie zgody na fundację przez biskupa Radosta i przekazania na jej cel dziesięcin przynależnych kościołowi rodowemu Gryfitów w Brzeźnicy. 3. ok Starania w Kapitule Generalnej o wizytację miejsca fundacji i sprowadzenie konwentu Jan (Janik) Jaksa zostaje z nominacji Króla Władysława II biskupem wrocławskim Wizytacja miejsca fundacji dokonana przez magistra Acharda Przybycie konwentu i zapoczątkowanie budowy klasztoru Jan (Janik ) Jaksa zostaje arcybiskupem gnieźnieńskim Prawne zatwierdzenie fundacji dokument fundacyjny wystawiony przez arcybiskupa Jana (Janika) Jaksę /67 Poświęcenie kościoła klasztornego i uroczysty zjazd z tej okazji. Jan (Janik) Jaksa 21

22

23 JCYSTERSI W POLSCE DZIEŁO ZAPOCZĄTKOWANE PRZEZ JANA (JANIKA) JAKSĘ Jan (Janik) Jaksa sprowadził do Polski cystersów, a później, jako arcybiskup gnieźnieński był wielkim orędownikiem kolejnych fundacji na rzecz tego zakonu, między innymi w Łeknie i Sulejowie. Cystersi przynieśli do Polski pogłębioną chrystianizację, nowe prądy w kulturze, gospodarce i ekonomii. Wywarli nieprzemijający wpływ na całe dzieje Polski. I. POCZĄTKI CYSTERSÓW Zakon cysterski został założony przez Roberta z Molesme, opata klasztoru benedyktynów w Molesme. Robert wraz z dwudziestoma mnichami, w tym św. Alberykiem Harding i św. Stefanem Harding, osiadł w Cîteaux, około dwudziestu kilometrów od Dijon w Burgundii. W dniu św. Benedyktyna 21 marca 1098 roku, ogłoszono uroczysty akt fundacyjny. Dwa lata później papież Paschalis II wydał przywilej, który brał klasztor pod opiekę papieską, a także zatwierdzał nowy styl życia zakonnego. Nazwa zakonu pochodzi od łacińskiego wyrażenia cis tertium lapidem za trzecim kamieniem milowym od umiejscowienia pierwszego klasztoru w Citeaux na szlaku z Chalons do Langres we Francji. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 23

24 Funkcjonowanie Zakonu opierało się na regule św. Benedykta Ora et labora (łac. módl się i pracuj), inaczej regule Rabbula. Był to zakon monastyczny. Następnie klasztory powstawały w La Ferté w 1113 roku, Pontigny w 1114 roku, Clairvaux w 1115 roku i Morimond w 1115 roku. Podstawy duchowości i życia Cystersów początkowo wyrażały się w trzech istotnych elementach: surowym przestrzeganiu reguły św. Benedykta, wyzbyciu się nadmiaru i luksusu oraz pustelniczym stylu życia. Te zasady życia duchowego miały także praktyczne i bezpośrednie odniesienie do architektury, liturgii, gospodarstwa i całego życia mnichów. Robert z Molesme powołał w 1098 roku zakon Cystersów z siedzibą w Cisterium. Rycina z 1757 roku. Trzech świętych założycieli opactwa w Cîteaux. Od lewej: Stefan Harding, Robert z Molesme (klęczący w benedyktyńskim habicie) i Alberyk z Cîteaux. Ukształtowała się tym samym nieznana dotąd rola życia zakonnego. Polegała ona na wielbieniu Boga poprzez poświęcenie się pracy w klasztorze i gospodarstwie klasztornym, modlitwie i studiowaniu ksiąg. Cystersi odwoływali się do ewangelicznej prostoty i praktyki ubóstwa, co miało prowadzić do naśladowania Chrystusa. Zakonnicy osiedlali się w szczególności na pustkowiach, w lasach i miejscach oddalonych od ludzi, przez co stawali się samowystarczalni. Prowadzili własne gospodarstwa i uprawiali ziemię. Jednocześnie pielęgnowali benedyktyński charyzmat gościnności, przyjmując pielgrzymów i przybyszów. Angażowali się również w prowadzenie parafii, domów rekolekcyjnych, szkół oraz poświęcali się nauce, medycynie i kulturze. Cystersi mimo, że osiedlali się na terenach odległych od miejskich osad, nie stronili od ludzi. 24 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

25 Ze swoimi wartościami, kultem pracy i modlitwy pragnęli wyjść poza mury klasztorne. Poza aspektem religijno-duchownym swojej działalności, Zakon Cystersów miał na względzie również wartości życia doczesnego. Poprzez realizm religijny Cystersi wywierali znaczny wpływ na rozwój w Europie ekonomii i gospodarki, a w szczególności budownictwa. Symbolem tradycji cysterskiej jest czarny szkaplerz, jednak wyróżnikiem nowego nurtu stał się biały habit. Z tego też względu Cystersi nazywani bywają białymi mnichami. Zakon Cystersów wydał około 850 świętych i błogosławionych. Z jego szeregów pochodziło ponad stu biskupów. II. CYSTERSI W POLSCE W Polsce dwunastowiecznej książęta, możnowładcy i biskupi dostrzegali ogromną rolę, jaką w budowaniu ówczesnej państwowości mogłyby odgrywać zakony, funkcjonujące wówczas jako kolebka naukowa, kulturalna, a przede wszystkim religijna. Możni i wyższe duchowieństwo podejmowali liczne działania, mające skłonić mnichów do powołania filii na polskich terenach, między innymi hojnie obdarowując ich dobrami ziemskimi. Inicjatorem sprowadzenia Zakonu Cystersów do Polski, rozpoczynając działania w tym zakresie przed 1140 rokiem, był kanonik krakowski Jan (Janik) Jaksa z rodu Gryfitów, późniejszy arcybiskup gnieźnieński. Obraz olejny na desce Jana Matejki, 1888 rok. Biskup Jan (Janik) Jaksa Gryfita jako świeżo upieczony arcybiskup Gnieźnieński osobiście dokonał konsekracji klasztoru i podniósł go do rangi Opactwa w Brzeźnicy. On też razem ze swoim bratem Klemensem byli współfundatorami tego opactwa. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 25

26 Był on właścicielem rozległych dóbr ziemskich pomiędzy Krakowem, a dzisiejszymi Kielcami, w tym osady Brzeźnica (obecnie okolice Jędrzejowa). Jego siedziba mieściła się w kościele św. Wojciecha wzniesionego przez ród Jaksów Gryfitów i konsekrowanego przez krakowskiego biskupa Maura. Na Janie (Janiku) Jaksie ogromne wrażenie wywarła misja i reguła Zakonu Cystersów, którego działalność jego zdaniem mogłaby wówczas stanowić nowy impuls do odnowy duchowej Polski. Pozostałości kościoła klasztornego opactwa w Morimond, skąd Jan (Janik) Jaksa sprowadził do Polski pierwszych zakonników. Jan (Janik) Jaksa przy wsparciu swojego brata Klemensa z Klimontowa, piastującego stanowisko palatyna Krakowskiego, rozpoczął starania o uzyskanie zgody władz Cystersów w Citeaux we Francji na utworzenie filii zakonu w Polsce. Ostatecznie zgoda taka została uzyskana około 1140 roku. W jej wyniku władze zakonu macierzystego Cystersów ekspediowały do Polski grupę zakonników z opactwa Morimond we Francji, największej filii zakonu (tzw. konwent jędrzejowski). Fundator, Jan (Janik) Jaksa, uposażył Zakon częścią swego majątku rodowego, przekazując twierdzę wraz z kościołem rodowym i nadaniem szeregu wsi wydzielonych z jego dóbr wraz z prawem do dziesięciny. Filia polskiego Zakonu Cystersów została utworzona w pobliżu osady Brzeźnica oraz źródeł rzeki Biała Nida. Sam dokument fundacyjny określał miejscowość położenia klasztoru jako Beynisch, Bryszyn- -Brzeźnica. Klasztor z kolei przyjął nazwę Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). 26 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

27 Nazwa pierwszego klasztoru Cystersów w Polsce w Jędrzejowie związana jest z patronem wschodu św. Andrzejem Apostołem. Na wschodzie bowiem Cystersi prowadzili liczne misje. Stąd także pochodzi nazwa via Andreovia, czyli Droga św. Andrzeja, jaką nadano przebiegającemu przez osadę szlakowi handlowemu, tj. jednemu ze szlaków bursztynowych na wschodzie. W 1149 roku Jan (Janik) Jaksa został arcybiskupem gnieźnieńskim. Dzięki podjętym przez niego staraniom jeszcze w tym samym roku klasztor jędrzejowski otrzymał akt erekcji do rangi opactwa. Kościół przyklasztorny i dzwonnica Cystersów w Jędrzejowie od strony północnej około 1913 roku. W tym samym czasie trwały podejmowane od około 1140 roku intensywne działania na rzecz powołania opactwa cystersów w Łeknie (obecnie powiat wągrowiecki, województwo wielkopolskie), fundacji Zbyluta z Panigrodza z rodu Pałuków. Powołanie opactwa w Łeknie zostało uwieńczone dokumentem fundacyjnym, w którym arcybiskup Jan (Janik) Jaksa potwierdził i uwierzytelnił swoją zgodę na fundację powstałego klasztoru oraz nadane mu uposażenie przez fundatora. Ustanowił on też opactwo w Łeknie pierwszym opactwem cysterskim, zaś jak już wspomniano pierwszy klasztor ufundowany przez Jana (Janika) Jaksę wybudowano w Jędrzejowie, ówczesnej Brzeźnicy. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 27

28 Dokument fundacyjny dla Cystersów łeknieńskich jest jednym z najciekawszych zabytków kultury wczesnośredniowiecznej, jakie zachowały się na ziemiach polskich. Ma on przede wszystkim duże znaczenie dla odtwarzania początkowych dziejów klasztoru łekneńskiego, a jednocześnie jest żywym, rodzinnym przykładem kultury piśmienniczej XII wieku na naszych ziemiach. Charakteryzuje się wybitnymi walorami literackimi. Jest to najstarszy, zachowany w oryginale dokument fundacyjny dla klasztoru. Zachował się do naszych czasów w trzech egzemplarzach. Jeden przechowywany jest w Archiwum Państwowym w Poznaniu tzw. egzemplarz poznański (o wymiarach 395x580 mm ), a dwa pozostałe w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Tam też przechowywany jest odpis tego dokumentu wystawiony przez Zygmunta Augusta w dniu 1 VII 1570 roku. Jego fragmenty lub całość cytowana jest również w innych nowożytnych źródłach pisanych (m.in. wizytacjach). Cytatami z jego fragmentów rozpoczyna się także tzw. Kronika Wągrowiecka, spisana w początkach XVII wieku. Dokumenty te zostały wystawione przez kancelarię arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana. Czas wystawienia dokumentu fundacyjnego dla klasztoru w Łeknie liczony wg rachuby pizańskiej datuje się na okres między 25 marca 1152, a 24 marca 1153 roku. Jego nadawcą był zaś Zbylut z rodu Pałuków. Żródło: prof. dr hab. Andrzej M. Wyrwa Klasztory cysterskie w Łeknie i Wągrowcu. Kościół i klasztor w Łeknie były budowane w kilku etapach. Jak wynika z dokumentu fundacyjnego pierwszy obiekt sakralny, był wzniesiony w momencie uroczystego aktu fundacji w 1153 roku. Wybudowany przez Cystersów klasztor z trzech stron był otoczony wodami Jeziora Łekneńskiego (północna, wschodnia i częściowo południowa strona). Od strony zachodniej znajdowała się niewielka zatoka oddzielająca zabudowania cysterskie od lądu, tak że klasztor był połączony z lądem jedynie w kierunku południowo-zachodnim. Jednocześnie wzrost znaczenia jędrzejowskich Cystersów w drugiej połowie XII wieku oraz obecność ruchliwego i uczęszczanego szlaku w pobliżu klasztoru powodowały ich dynamiczny rozwój. Zakonnicy z klasztoru sprzedawali wypracowane własnoręcznie dobra, gościli pielgrzymów i pokutników, kupców oraz innych podróżnych, zapewniając posiłek i odnowę duchową. Konieczne było rozbudowanie samego klasztoru. 28 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

29 Rozpoczęto budowę drugiej świątyni, tzw. kościoła przyklasztornego. Trwała ona do 1177 roku i zakończyła się konsekracją, w trakcie której nadane zostało jej wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Ceremonię konsekracji połączono ze zjazdem, podczas którego klasztorowi Cystersów w Jędrzejowie nadano kolejne dobra od arcybiskupa Jana (Janika) Jaksy i biskupa krakowskiego Gedko. U schyłku XII wieku na jędrzejowski majątek klasztorny składało się ponad dwadzieścia wsi oraz dziesięciny z czterdziestu pięciu wsi, targ w Jędrzejowie oraz bogate nadania solne. Jednocześnie Cystersi w Jędrzejowie rozwijali działalność edukacyjną, organizowali i prowadzili domy rekolekcyjne oraz parafie. Wincenty Kadłubek na obrazie olejnym anonimowego artysty z 1 połowy XVIII wieku z Kościoła Cystersów w Jędrzejowie. Portret kronikarza powstał na podstawie starszego, niezachowanego do dzisiaj wizerunku. Cela bł. Wincentego Kadłubka w Jędrzejowie, w której spędził ostatnie pięć lat życia. Kolejny raz do klasztoru Wincenty Kadłubek przybył w 1218 roku. Wówczas ten wpływowy mąż stanu, wykształcony bliski doradca władców, zrezygnował z godności biskupiej oraz pełnionego urzędu, by stać się cysterskim zakonnikiem. W klasztorze spędził pozostałe lata życia, kończąc ostatnią część Kroniki Polskiej wybitnego dzieła historycznego. Wincenty Kadłubek, uczyniony błogosławionym w 1764 roku, jest dzisiaj patronem Jędrzejowa. Obecnie doczesne szczątki Kadłubka spoczywają w kaplicy bł. Wincentego Kadłubka w Kościele Cystersów w Jędrzejowie, ufundowanej przez opata jędrzejowskiego Wojciecha Ziemnickiego w 1733 roku, na ołtarzu grobowym wykonanym około 1764 roku przez krakowskiego rzeźbiarza i snycerza Wojciecha Rojowskiego, złożone w posrebrzanej trumience wykonanej w 1768 roku przez Jana Rismana. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 29

30 Rozwój Zakonu Cystersów w Jędrzejowie przyczynił się do dalszej rozbudowy kościoła przyklasztornego. Prace trwały wiele lat i były podzielone na wiele etapów. Ostatecznym uwieńczeniem prac było powstanie w 1210 roku czteroprzęsłowej bazyliki trójnawowej z prostokątnie zamkniętym prezbiterium. W następnych latach dobudowano kapitularz oraz dodatkowe skrzydło do zespołu klasztornego (druga połowa XV wieku). Uroczystej ponownej konsekracji świątyni dokonał w 1210 roku biskup Wincenty Kadłubek, poświęcając ją Wniebowziętej Najświętszej Maryi Pannie patronce Zakonu Cysterskiego. Współczesne wnętrze kościoła przyklasztornego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Jędrzejowie. 30 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

31 III. LATA ŚWIETNOŚCI Jędrzejowski klasztor w kolejnych latach stawał się coraz istotniejszym i ważniejszym ośrodkiem życia religijnego i kulturalnego. Zakonnicy prowadzili opiekę nad miejscową ludnością na wielu płaszczyznach: duchowej, kulturalnej i edukacyjnej, jak również medycznej oraz zdrowotnej, prowadząc szpital i przychodnie. Zakonnicy uprawiali też ziemię, a nadwyżki płodów rolnych sprzedawali wraz z innymi wytwarzanymi przez siebie produktami rzemieślniczymi. Klasztor w Jędrzejowie posiadał młyny, tartak, hutę szkła oraz stawy hodowlane. Na terenie opactwa znajdował się także zakład budowy organów. Dzięki działalności zakonników mała osada targowa, jaką był Jędrzejów, w 1271 roku otrzymała od Bolesława Wstydliwego prawa miejskie. Miejscowość w pełni wykorzystywała położenie przy jednym z ważniejszych szlaków handlowych, wiodącym z rejonów Bałtyku i Wielkopolski na Ruś. Św. Bernard z Clairvaux. Jego własnoręcznie napisany list do cystersów jedrzejowskich spłonął podczas drugiego pożaru opactwa. Jędrzejów stanowił również wyjątkowe miejsce peregrynacji i pokuty. Docenił to sam św. Bernard, który napisał do jędrzejowskich Cystersów własnoręczny list. List ten był pieczołowicie przechowywany w klasztorze i stanowił dziedzictwo Cystersów. Z kolei Cystersi łekneńscy podejmowali szerokie działania w zakresie budowy i rozwoju stawów hodowlanych na swoim obszarze posiadali praktycznie wyłączność na hodowlę ryb. Posiadali też prawo do bicia monety w nadanych im wsiach oraz zakładali browary rozwijając produkcję piwa. Kompleks osadniczy klasztor ojców Cystersów w Łeknie z wsią, oprac. Belfer. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 31

32 Wśród wielu uzyskanych przywilejów ważnym dla rozwoju klasztoru w Łeknie było nadane w 1370 roku prawo do lokacji miasta na prawie magdeburskim w Tarnowie Puckim. Dzięki licznym nadaniom, do końca XIV, Cystersi w Łeknie posiadali 58 wsi, uzyskiwali dziesięciny z 49 wsi. Dodatkowo zakon otrzymał ziemie na Pomorzu Gdańskim w okolicach Połęczyna i Brutnina oraz okolice Smolna nad Zatoką Pucką. Rozwój cywilizacyjny, szczególnie w obszarze technologicznym, a także osiągnięcia i szacunek jakim obdarzono obydwa opactwa Cystersów były impulsem do zakładania kolejnych klasztorów na ziemiach polskich. W 1145 roku powstał klasztor Cystersów w Lądzie nad Wartą, następnie w Lubiążu w 1163 roku oraz w Sulejowie nad Pilicą w 1172 roku. Opactwo Cystersów w Lubiążu cysterski zespół klasztorny. Największe opactwo cysterske na świecie. W 1175 roku Bolesław I Wysoki książę Śląska zakłada i uposaża Klasztor Cystersów w Lubiążu. Widok północno-zachodni opactwa z XVIII wieku. 32 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

33 Opactwo cysterskie w Lubiążu zalicza się do największych architektonicznych obiektów środkowej Europy. Jest największym opactwem cysterskim na świecie, a także jedną z najstarszych i najbogatszych fundacji zakonnych Śląska oraz domem macierzyńskim większości śląskich klasztorów cysterskich. W roku 1200 powstał pierwszy murowany kościół klasztorny, w którym rok później pochowano fundatora opactwa, ks. Bolesława I Wysokiego. Dokument z 1175 roku, w którym Bolesław I Wysoki książę Śląska zakłada i uposaża klasztor cystersów w Lubiążu. Książę śląski Bolesław Wysoki sprowadził cystersów z Pforty nad Saalą w Turyngii w 1163 roku. Zatwierdzenie fundacji nastąpiło w 1175 roku. Był to pierwszy zakon cystersów na Śląsku. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 33

34 Klasztor w Lądzie nad Wartą początkowo był folwarkiem klasztoru w Łeknie. Jako samodzielne opactwo funkcjonuje od 1175 roku. Klasztor ten intensywnie się rozwijał, głównie dzięki licznym nadaniom i przywilejom. Na początku XIV wieku opactwo posiadało 30 wsi wraz z dziesięcinami, w tym między innymi dobra kłodawskie na Pomorzu. Pocysterski zespół klasztorno-kościelny w Lądzie nad Wartą, od 1952 roku siedziba Wyższego Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezjańskiego. Klasztor w Lądzie nad Wartą skupiał wybitne środowiska rycerskie. Utrzymywano również bliskie kontakty z władcami polskimi. Stał się on również istotnym ośrodkiem inteligencji świeckiej i duchowej, aż do okresu rozbiorów. W 1796 roku władze pruskie zagarnęły wszystkie ziemie i nieruchomości, znajdujące się w zaborze pruskim. Ostatecznie opactwo upadło w wyniku decyzji o kasacie zakonu, dokonanej w 1819 roku w zaborze rosyjskim. Na wiele lat zabudowania opustoszały. 34 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

35 W 1921 roku zabudowania klasztorne przejęła wspólnota zakonna Salezjanów. Dokonali oni całkowitej restauracji i renowacji zabudowań pocysterskich. Zabudowania zostały wykorzystane do rozwoju misji edukacyjno-dydaktycznej wspólnoty. Powstało tam niższe seminarium duchowe. Wykładowcy Wyższego Seminarium Duchownego w Lądzie z ks. generałem Pascualem Chávez Villanueva, 28 wrześmia 2002 roku. Na zdjęciu siedzą od lewej: ks. Henryk Skorowski, ks. Apoloniusz Domański, ks. Marek Chmielewski rektor, ks. generał Pascual Chávez Villanueva, ks. Jerzy Worek inspektor, ks. Władysław Kołyszko. Stoją od lewej: ks. Oscar Fernández Bartolomé, ks. Janusz Sikora, ks. Henryk Stawniak, ks. Gwidon Ekert, ks. Dariusz Sztuk, ks. Piotr Grzymała, ks. Jarosław Klusak, ks. Stanisław Jankowski, ks. Antonii Balcerzak, ks. Bolesław Leciej, ks. Waldemar Łachut, ks. Sławomir Niemczewski, ks. Marek Babicz, ks. Zenon Hnatczak, ks. Jarosław Koral, ks. Marian Ciszewski, ks. Tadeusz Kłosowski, ks. Stanisław Wilk, ks. Zenoen Klawikowski, ks, Krzysztof Niegowski, ks. Zbigniew Łepko, ks. Adam Durak, ks. Wiesław Prądzyński, ks. Zbigniew Adamiak, ks. Dariusz Buksik, ks. Ryszard Sadowski. Fot. z publ. pod red. ks. dr Janusza Nowińskiego sdb. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 35

36 Po II wojnie światowej, w okresie regresji działań klasztornych, w 1952 roku powstało Wyższe Seminarium Duchowne, funkcjonujące po dzień dzisiejszy. W 2009 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński uznał zespół klasztorny w Lądzie nad Wartą za Pomnik Historii. Ks. prof. dr hab. Mariusz Chamarczuk dyrektor Wspólnoty pw. św. Bernarda w Lądzie i rektor Wyższego Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezjańskiego. Wyższe Seminarium Duchowne w Lądzie gotyckie krużganki klasztorne z cyklem obrazów Adama Swacha z I połowy XVIII wieku. Fot. z publ. pod red. ks. dr Janusza Nowińskiego sdb. Jako nowopowstałe w XII wieku opactwa należy także wskazać na opactwo w Kołbaczu (1174 rok) i Wąchocku w diecezji krakowskiej (1188 rok). Również powstały klasztor w Koprzywnicy, ufundowany w 1185 roku przez Kazimierza Sprawiedliwego, oraz klasztor w Oliwie (1186 rok), wybudowany przez syna Sobiesława Sambora. W Oliwie znajdują się słynne wielkie organy oliwskie, zaprojektowane i zbudowane w latach przez Johanna Wilhelma Wulffa. Pierwszy na ziemiach polskich Zakon żeński Cystersów powstał w 1202 roku w Trzebnicy, ufundowany przez Henryka Brodatego, księcia śląskiego na prośbę jego małżonki Jadwigi, kanonizowanej 65 lat później. Budowa klasztoru trwała do 1219 roku i kosztowała funtów srebra, co stanowiło wówczas ogromną fortunę. 36 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

37 W 1222 roku powstało opactwo w Mogile, do której Cystersi przybyli z klasztoru w Lubiążu. Decydentem monumentalnej budowli od momentu wystawienia aktu fundacyjnego był Iwo Odrowąż, od 1218 roku biskup krakowski. Świątynia wówczas dystansowała wszystkie kościoły z tamtej epoki pod względem okazałości. Najstarszy widok opactwa Cystersów w Mogile z 1593 roku. W 1234 roku wojewoda krakowski ofiarował Cystersom z Jędrzejowa dobra ziemskie celem ich zasiedlenia. Powstało tam opactwo Cystersów, klasztor i później kościół pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława w Szczyrzycu. W XIII wieku rozpoczął się intensywny rozwój wielu placówek Zakonu Cystersów w Polsce. Powstawały kolejne klasztory, w tym między innymi wspaniały klasztor w Henrykowie w 1227 roku i opactwo kamienieckie w 1246 roku, jako klasztory filialne opactwa w Lubiążu. Ponadto zbudowano klasztory w Gościkowie, zwanym również Paradyżem w 1230 roku, w Obrze nad rzeką Obrą w diecezji poznańskiej w 1231 roku, w Ołoboku Wielkopolskim w 1240 roku oraz w Koronowie w 1254 roku. W 1252 roku powstało opactwo Cystersów w Rudach, ufundowane przez księcia opolskiego Bolesława I. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 37

38 W dalszej kolejności powstawały między innymi opactwa cysterskie w Pelplinie w 1276 roku, Przemęcie w 1278 roku, Krzeszowie w 1299 roku i Cieplicach Śląskich na początku XV wieku. Zespół pocystersko-katedralny w Pelplinie współcześnie. Opactwo w Łeknie funkcjonowało tylko do przełomu XIV i XV wieku. Decyzją opata Tylmana stopniowo przeniesiono je z Łekna do Wągrowca. Proces przenoszenia opactwa trwał ok. 100 lat do 1493 roku. W wyniku tego klasztor w Łeknie stopniowo schodził do rangi dawnego opactwa, zwanego od ok. XV-XVI wieku Klasztorkiem, a później stał się folwarkiem (grangią) opactwa wągrowieckiego. Po przeniesieniu klasztoru do Wągrowca Cystersi w drodze zamiany pozbyli się Łekna. Zakon Cystersów w Polsce w XV i XVI wieku cieszył się szacunkiem książąt dzielnicowych i królów Polski, którzy przyjmowali zespoły klasztorne pod opiekę. Wyrażało się to w licznych nadaniach dóbr na rzecz zakonu oraz szerokich przywilejach. W połowie XVII wieku majątek ruchomy samego opactwa w Jędrzejowie składał się z miasta Jędrzejowa, dwudziestu dwóch wsi i dwóch części wsi, razem około hektarów. 38 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

39 W 1580 roku dzięki staraniom wybitnych osobi- -stości wywodzących się z Zakonu Cystersów, wśród których był opat Erazm Ciołek oraz jego następcy Andrzej Dunin Spot i Marcin Białobrzeski, doszło do wizytacji Edmunda Cruce a, wizytatora z ramienia Kapituły Generalnej Zakonu Cystersów z siedzibą we Francji. W trakcie wizytacji zostały wydane tzw. statuty Edmunda Cruce a na zwołanej kapitule w Wągrowcu oraz utworzona prowincja polska Zakonu Cystersów. Na początku XVII wieku wikariusz generalny Zakonu Cystersów w Polsce zwrócił uwagę na brak wyspecjalizowanego wspólnego instytutu służącego do dogłębnego kształcenia zakonników. W innych opactwach funkcjonowały podobne placówki, ale wyłącznie w zakresie regionalnym. Dotychczas zakonnicy zdobywali wykształcenie w Akademii Krakowskiej oraz u Jezuitów, posyłając swoich kleryków do kolegiów jezuickich w Poznaniu i Kaliszu. Jednocześnie znaczna część klasztorów prowadziła we własnym zakresie wykłady dla swoich alumnów w zakresie filozofii i teologii. Zdarzało się też, że sąsiadujące ze sobą klasztory, na mocy wspólnego porozumienia, gromadziły swoich uczniów w jednym z domów zakonnych, by tam kształcić wszystkich zainteresowanych. W 1647 roku w klasztorze mogilskim została założona szkoła filozoficzna dla młodzieży zakonnej, zwana też Mogilskim Studium Partykularnym. Zostało ono powołane z inicjatywy opata Pawła Piaseckiego i przetrwało aż do utworzenia w klasztorze mogilskim Studium Prowincjalnego w 1718 roku. Współczesna biblioteka Opactwa Cystersów w Mogile. Bibliotekę klasztoru w Mogile należy postrzegać jako element wiążący działalność zakonu na polu szkolnictwa, nauki i sztuki. Reguła Zakonu Cystersów nakazywała ciągłe dokształcanie się mnichów i kultywowanie nauki. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 39

40 Na początku XVIII wieku w klasztorze mogilskim zostało powołane seminarium teologiczne dla Cystersów wszystkich polskich opactw zwane również Collegium Provinciale. Uzyskało ono prawa paryskiego Kolegium św. Bernarda, przynależnego do Uniwersytetu w Sorbonie. Okres kształcenia trwał pięć lat, a absolwent seminarium mógł otrzymać tytuł doktora na tych samych warunkach, jak w Akademii Krakowskiej. Kolegium istniało do 1786 roku. IV. UPADEK ZAKONU Okres upadku Zakonu Cystersów w Polsce rozpoczął się pod koniec XVI wieku. Zakon wówczas został poddany instytucji komendy. Instytucja ta była zagrożeniem dla zakonu oraz klasztorów, a w szczególności gospodarki i posiadanych dóbr. Stan taki trwał przez wiele lat. Doprowadziło to do ostrego konfliktu z królem Polski Augustem III, który został zakończony dopiero podpisaniem konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską, a królem. Rządy komendantów nie doprowadziły co prawda do ruiny klasztorów Cystersów na ziemiach polskich, jednakże w wielu przypadkach skutkowały umniejszeniem posiadanych majątków. Król Stefan Batory i spalone przez protestantów gdańskich w lutym 1577 roku opactwo Cystersów w Oliwie. Odsiecz wojsk królewskich pod wodzą starosty Ernesta Wejhera uratowała ocalałe mury klasztoru przed całkowitym zburzeniem przez gdańszczan. 40 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

41 Zdecydowanie bardziej Zakon ucierpiał w wyniku tzw. potopu szwedzkiego, czyli wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją w okresie od 1655 roku do 1660, zakończonej pokojem w Oliwie. Wiele opactw zostało splądrowanych i zniszczonych, zaś cenne archiwa spalone lub zagrabione przez wojska szwedzkie i szabrowników. Również wiele wsi i osad przyklasztornych zostało spalonych lub wyludniło się. Klasztor Cystersów w Oliwie w 1765 roku. Pokój oliwski rozpoczął powolną fazę odbudowy struktury zakonnej, którą w dalszym okresie przerwały rozbiory Polski. Klasztory i opactwa Cystersów znalazły się na trzech różnych i zupełnie odmiennych strukturalnie, prawnie i gospodarczo terytoriach kontrolowanych przez zaborców. Stosunek zaborców do Cystersów był wrogi ze względu na doniosłą i utrwaloną rolę Zakonu w społeczeństwie polskim. Zaborcy obawiali się, że ze środowisk intelektualnych oraz wśród zakonników mogą wyjść oddolne inicjatywy narodowościowe i wyzwoleńcze. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 41

42 W 1810 roku doszło do całkowitej kasaty zakonu w zaborze pruskim poprzez tzw. sekularyzację zakonów i dóbr zakonnych klasztory zostały przejęte przez państwo oraz zakazano jakiejkolwiek działalności zakonowi. W 1819 roku car rosyjski Aleksander I dokonał kasaty Zakonu Cystersów na terenie zaboru rosyjskiego. Zakonnikom pozwolono pozostać w klasztorach i opactwach jednakże zabroniono przyjmować i formować nowych kandydatów na zakonników. W wyniku dekretu Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego z 17 kwietnia 1819 roku, podpisanego przez ówczesnego prymasa Królestwa Polskiego i arcybiskupa metropolity warszawskiego Franciszka Skarbek-Malczewskiego, dokonano likwidacji 25 domów męskich i 4 żeńskich w zaborze rosyjskim. Wykorzystano do tego ciężką chorobę prymasa, zmuszając go do podpisania dekretu. Sam dekret został sformułowany w ten sposób, że dawał możliwość dokonywania w przyszłości dalszych kasat. Car rosyjski Aleksander I Romanow ( ). Na terenie zaboru rosyjskiego dokonał kasacji Zakonu Cystersów. Prymas Franciszek Skarbek-Malczewski ( ). 17 kwietnia 1819 roku chorego prymasa nakłoniono do podpisania dekretu kasacyjnego domów zakonnych. 42 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

43 Likwidacji uległy w zdecydowanej większości domy dobrze uposażone, mające znaczny majątek, co pokazuje prawdziwy cel podjętych działań. Zakon Cystersów zaczął powoli zanikać wobec braku możliwości kształtowania, formowania i powoływania nowych zakonników. Mimo wielu klęsk jakie spadły na ziemie polskie oraz Cystersów, idee, tradycje zakonu oraz kult Wincentego Kadłubka przetrwały dzięki społeczności jędrzejowskiej, która podejmowała wszelkie możliwe inicjatywy odrodzenia Zakonu. Dzięki ich staraniom udało się doprowadzić w 1886 roku do wydania zgody przez władze carskie, aby z kościoła pocysterskiego utworzyć filię parafii Świętej Trójcy. Relikwiarz błogosławionego Wincentego Kadłubka w klasztorze Opactwa Cystersów w Jędrzejowie. Samodzielna parafia została powołana przez biskupa kieleckiego Augustyna Łosińskiego przy kościele pw. bł. Wincentego Kadłubka w 1913 roku. W 1934 roku w utworzonej parafii odbył się pierwszy diecezjalny Kongres Eucharystyczny. Kolejne kilkadziesiąt lat to okres I i II wojny światowej oraz znacznych zmian na mapie politycznej. Stąd sprawa przywrócenia Zakonu Cystersów w Polsce powróciła dopiero w 1945 roku. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 43

44 V. CYSTERSI WSPÓŁCZEŚNIE W dniu 23 września 1945 roku, Zakon Cystersów, decyzją biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka, ponownie otrzymał w posiadanie klasztor w Jędrzejowie. W 1953 roku ówczesny prymas Polski Kardynał Stefan Wyszyński przekształcił przeorat zależny klasztoru w Jędrzejowie w przeorat konwentualny. Tym samym przywrócił formalnie niezależny klasztor Cystersów w Jędrzejowie. W 1989 roku klasztorowi w Jędrzejowie została przywrócona ranga opactwa, zaś pierwszym opatem w odnowionym klasztorze zostaje o. Paweł Marian Lubański. Przyjmuje się, że wydarzenie to wyznacza formalny powrót Zakonu Cystersów do Polski. Prymas Tysiąclecia Kardynał Stefan Wyszyński ( ), przywraca w 1953 roku niezależność formalną klasztorowi Cystersów w Jędrzejowie. Dzisiaj w Polsce funkcjonują cztery opactwa Cystersów: Archiopactwo w Jędrzejowie oraz opactwa w Krakowie Mogile, Szczyrzycu i Wąchocku wraz z parafiami w Oliwie, Henrykowie, Krzeszowie, Czarnej Górze, Trybuszu, Jodłowniku i Sulejowie. Opatem klasztoru w Jędrzejowie jest o. Edward Kazimierz Stradomski, klasztoru w Krakowie Mogile jest o. dr Piotr Chojnacki OCist, klasztoru w Szczyrzycu o. Dominik Andrzej Chucher, zaś klasztoru w Wąchocku o. Eugeniusz Augustyn. Wszystkie opactwa są zrzeszone w Kongregację Polską Zakonu Cystersów. Wnętrze opactwa Cystersów w Wąchocku. W 1998 roku Rada Europejska, w związku z obchodzeniem uroczystości dziewięćsetnej rocznicy utworzenia zakonu, podjęła decyzję o wytyczeniu szlaku turystycznego śladami Cystersów, tzw. Szlaku Cysterskiego. 44 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

45 Szlak Cysterski wiedzie przez większość państw europejskich, od Portugalii przez Francję, Niemcy do Polski. W Polsce obejmuje Śląsk, Małopolskę, Wielkopolskę i Pomorze. Biorąc pod uwagę realia historyczne oraz chronologię powstawania poszczególnych opactw na ziemiach polskich, w 1990 roku wytyczono cztery wielkie pętle szlaku cysterskiego, odpowiadające dzielnicom historycznym, na których klasztory te powstawały: małopolską, śląską, wielkopolską i pomorską. Mapa Szlaku Cysterskiego w Europie. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 45

46 Najważniejszymi punktami szlaków są dawne i obecnie funkcjonujące klasztory. Każdy z nich stanowi główny punkt danego szlaku. Ostatecznie, po uwzględnieniu zmian administracyjnych, Rada Koordynacyjna Szlaku Cysterskiego w Polsce zatwierdziła pięć wielkich szlaków: 1. szlak małopolski (Szczyrzyc, Mogiła, Jędrzejów, Koprzywnica, Wąchock i Sulejów) 2. szlak dolnośląski (Trzebnica, Lubiąż, Krzeszów, Kamieniec Ząbkowski, Henryków, Jemielnica i Rudy) Opactwo Cystersów w Szczyrzycu. 3. szlak lubusko-wielkopolski (Ołobok, Ląd, Wągrowiec, Owińska, Przemęt, Wieleń Nadodrzański, Obra, Paradyż, Bledzew i Rokitno) 4. szlak zachodniopomorski (Mironice, Bierzwnik, Recz, Marianów, Cedynia, Pełczyce, Kołbacz, Szczecin, Wolin i Koszalin) 5. szlak wschodniopomorski Pomorski Szlak Cysterski (Bukowo Morskie, Żarnowiec, Gdańsk-Oliwa, Pelplin, Koronowo, Byszewo, Chełmn, Toruń, Szpetal). Pocysterski kościół Bazylika w Oliwie. Podstawowym założeniem powstania Szlaku Cystersów jest łączenie narodów i państw Europy w pogłębianiu wiedzy o wspólnych korzeniach tożsamości narodowej. Można powiedzieć, że jest to zatem kontynuacja misji, którą kierowali się Cystersi od początku istnienia zakonu. 46 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

47 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 47

48 Opactwo Cystersów w Wąchocku. Struktura organizacyjna Zakonu Cystersów jest niezmienna od początków powstania. Główny dom znajduje się w siedzibie generalnej zakonu w Citeaux we Francji. Wszystkie inne domy i klasztory są filiami domu generalnego. Jeżeli zaś klasztor filialny zakłada swoją filię staje się domem macierzystym dla założonej placówki. Najwyższą władzą Zakonu Cystersów jest kapituła generalna, w której najmocniejszy wpływ mają: archiopat Cîteaux oraz opaci 4 pierwszych filii: La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimond. Władza kapituły generalnej (sądownicza i ustawodawcza) jest absolutna i niepodważalna w stosunku do wszystkich członków Zakonu Cystersów, filii oraz zakonów lokalnych. 48 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

49 VI. DOROBEK CYSTERSÓW Dzięki wysiłkom Cystersów, praktykujących kult modlitwy i pracy, począwszy od XII wieku, następował sukcesywny postęp w gospodarce na ziemiach polskich, w tym w szczególności w rolnictwie, architekturze i budownictwie. Cystersi zapoczątkowali w Polsce styl gotycki, zastosowali żebra sklepieniowe i złamali łuk pełny oraz jako pierwsi zaczęli używać cegieł. Zakon przyczynił się ponadto do rozwoju takich sektorów jak metalurgia, medycyna, ziołolecznictwo i pszczelarstwo. Największe opactwa w Polsce budowały szkoły, szpitale i hospicja. Między innymi w kolebce Cystersów Jędrzejowie powstała szkoła podstawowa i podwydziałowa oraz studium filozoficzno-teologiczne. W 1152 roku wybudowano w Jędrzejowie hospicjum, a niedługo potem szpital. Oba obiekty zostały zlikwidowane podczas rozbiorów Polski. Pierwsza strona wydania Historii Polski Wincentego Kadłubka z 1612 roku. Opactwo w Jędrzejowie posiadało również jedną z największych i najcenniejszych bibliotek, w której znajdowały się cenne dzieła, jak np. Kroniki Polskie Wincentego Kadłubka oraz dzieła europejskie. Biblioteka uchowała się do początków XIX wieku, gdy zaborcy doprowadzili do jej zniszczenia oraz grabieży, spalenia lub zaginięcia zgromadzonych dzieł, ksiąg i pergaminów. Na terenie opactwa wykształciło się również wiele manufaktur takich jak huty żelaza, papiernie i kuźnie, które odgrywały istotną rolę w rozwoju gospodarki na ziemiach polskich. Fragment współczesnej biblioteki ojców Cystersów w Mogile. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 49

50 Dzięki Zakonowi Cystersów powstał Staropolski Okręg Przemysłowy na terenach obecnych Starachowic, Rejowa, Bzina, Skarżyska-Kamiennej i Marcinkowa. Na przełomie XVIII i XIX wieku, wzorem Jędrzejowa, opactwo w Wąchocku powołało szkołę wydziałową, zaś w Sulejowie i Koprzywnicy powstały szkoły podwydziałowe. W opactwie Cystersów w Rudach w XIV wieku wybudowano pierwszą szkołę przyklasztorną, przygotowującą chłopców do życia zakonnego i kapłaństwa. W następnych latach szkoła została przekształcona w gimnazjum, pierwsze na Śląsku. Od 1765 została powołana przy opactwie Cystersów w Rudach wyższa uczelnia, przygotowująca kandydatów na nauczycieli. Prowadzono również kurs filozoficzny, który ukończyło ponad dwa tysiące absolwentów, a ponad pół tysiąca z nich zostało duchownymi. Funkcjonowała ona przez następnych 11 lat do czasu zlikwidowania przez zaborców. Obecnie w opactwie w Rudach tradycję nauczania kultywuje Ośrodek Formacyjno-Edukacyjny Diecezji Gliwickiej. Pocysterski zespół klasztorno-pałacowy w Rudach. 50 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

51 Jednym z największych opactw cysterskich na świecie był kompleks klasztorny w Lubiążu. Odgrywał on istotną rolę jako jeden z ważniejszych ośrodków kultury i piśmiennictwa. Powstało wiele ważnych XII-wiecznych dzieł takich jak Roczniki lubiąskie, czy Katalog biskupów wrocławskich. Opactwo Cystersów w Lubiążu. W krakowskiej Mogile, która stanowiła znaczący i wybitny ośrodek rozwoju nauki oraz sztuki, klasztor mogilski sprawował główny mecenat nad nauką i sztuką, przyciągający najwybitniejszych uczonych do końca XVIII wieku. Niektórzy z zakonników byli absolwentami studiów teologicznych na Uniwersytecie Krakowskim. Wśród nich warto wskazać na tak wybitne postaci jak Erazm Ciołek, Marcin Białobrzeski czy Paweł Piasecki. Dzięki staraniom mogilskich Cystersów w 1401 roku na podstawie bulli papieskiej i na prośbę króla Władysława Jagiełły zostało powołane Seminarium Cysterskie przy Akademii Krakowskiej. Studium to było znane ze względu na otwartość dla wszystkich, którzy pragnęli poszerzać swe horyzonty. Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę 51

52 Wiele szkół dzisiaj odwołuje się do tradycji nauczania, symboliki i historii Cystersów, współpracując z obecnie funkcjonującymi opactwami. Wśród nich warto wskazać na Zespół Szkolno-Przedszkolny im. Dziedzictwa Cystersów Bierzwnickich w Bierzwniku, czy Szkołę Podstawową nr 2 im. Cystersów Wągrowieckich w Wągrowcu. Z kolei w Lądzie nad Wartą, w kompleksie klasztornym powstałym w XII wieku, znajduje się obecnie Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego. Pocysterskie mury od 1952 roku służą przygotowaniu młodych salezjanów do kapłaństwa i podjęcia przez nich pracy wychowawczej z młodzieżą w duchu św. Jana Bosko w oratoriach, parafiach, szkołach, ośrodkach młodzieżowych. W okresie pięćdziesięciu lat działalności z seminarium wyszło blisko sześciuset kapłanów. Nie należy zapominać, że Zakon Cystersów przez setki lat wznosił okazałe świątynie. Wiele z nich przetrwało do dnia dzisiejszego, a podziwiać budowle, jak i pozostałości po nich możemy udając się wspomnianym Szlakiem Cystersów, który biegnie przez Małopolskę, Ziemię Świętokrzyską, Łódzką i Opolską, dalej przez Dolny Śląsk i na północ, zataczając koło przez Wielkopolskę, Kujawy, Pomorze i Ziemię Lubuską. Współcześni zakonnicy w drodze na wspólną modlitwę. 52 Cystersi w Polsce dzieło zapoczątkowane przez Jana (Janika) Jaksę

53 JAKSA Z MIECHOWA VEL Z KOPNIK

54 KOPNIK Nazwa ta jest pochodzenia słowiańskiego, rekonstruowane połabskie Kop'nik ma rodowód z prasłowiańskiego kopa, czyli pagórek bądź wzniesienie. W języku polskim oddawana jako Kopnik, Kopanica lub Kopanik. Początkowo Kopnik był grodem słowiańskim znajdującym się na terytorium plemienia Sprewian. Badania archeologiczne stwierdziły, że gród wzniesiono na początku IX wieku, który po zniszczeniu został w końcu X wieku rozbudowany. W XII wieku był siedzibą władcy słowiańskiego księcia Jaksy z Kopanicy. W 1200 roku zdobyty przez margrabiów miśnieńskich Wettynów, a następnie przeszedł w ręce brandenburskie. Brandenburczycy w miejsce grodu słowiańskiego zbudowali niewielki gródek. Na początku XIII wieku na północ od niego rozwinęła się osada miejska. W roku 1906 miasto przeszło do historii za sprawą szewca Wilhelma Voigta, zwanego później Kapitanem z Köpenick. Od około 1232 roku do 30 września 1920 roku samodzielne miasto. W 1920 roku Köpenick włączono do Berlina. Aktualnie Köpenick, Berlin-Köpenick (do 31 grudnia 1930 roku Cöpenick) dzielnica (Ortsteil) Berlina w okręgu administracyjnym Treptow-Köpenick. Leży na południowym brzegu jeziora Müggelsee, na wyspie u ujścia rzeki Dahme do Sprewy. Znajduje się tutaj ratusz Köpenick, zamek Köpenick. Usytuowanie Köpenick na współczesnej mapie Berlina, okręgu administracyjnego Treptow-Köpenick. 54 Jaksa z Miechowa vel z Kopnik

55 JJAKSA Z MIECHOWA VEL Z KOPNIK Możnowładca posiadający liczne dobra na Śląsku, w Wielkopolsce, ziemi krakowskiej i ziemi sandomierskiej. Odgrywał znaczącą rolę w życiu politycznym państwa polskiego. W 1163 roku założył w Miechowie pierwszy w Europie klasztor Bożogrobców. Kim był fundator kościoła i klasztoru Bożogrobców w Miechowie? Na podstawie dostępnych źródeł spotykamy w XII wieku dwóch Jaksów: księcia słowiańskich Stodoran z Kopniku (inna nawa Kopanica) oraz możnowładcę małopolskiego z rodu Świebodziców- -Gryfitów. Jednak we współczesnej nauce pojawiły się wątpliwości, czy należy traktować te postaci jako jedną osobę, czy dwie różne, niezależne od siebie. Idąc tropem Jana Długosza, druga koncepcja wydawałaby się słuszniejsza, choć polski dziejopisarz przypomniał jeszcze postać trzeciego Jaksy z XII wieku. Problem ten kilkadziesiąt lat temu rozwinął prof. Gerard Labuda, będąc zdecydowanym zwolennikiem tej właśnie koncepcji. Jaksa z Miechowa vel z Kopnik 55

56 Badacze nieco młodszego pokolenia skłaniają się ku pierwszej interpretacji i dopatrują się w obu Jaksach jednej postaci z dziejów średniowiecznej Słowiańszczyzny. Podstawę może stanowić siedemnastowieczne źródło historyczne. Jest nim Miechovia sive promptuarium antiquitatatum Monasteri Miechoviensis z 1634 roku, napisane przez Samuela Andrzeja Nakielskiego 1 na podstawie oryginalnych dokumentów z klasztoru miechowskiego. Można wywnioskować z niego, że Jaksa z Kopnika i Jaksa, fundator klasztoru miechowskiego, są jedną i tą samą postacią. W dzisiejszej nauce pogląd ten zdobył zdecydowanie więcej zwolenników. Także i w niniejszym opracowaniu przyjmujemy taką koncepcję. 1 Samuel Andrzej Nakielski ( ) zakonnik Zakonu Bożogrobców w Miechowie; w latach prowadził badania nad dziejami Bożogrobców w Polsce. Miał do dyspozycji ogromny materiał źródłowy. Na jego podstawie powstało nadal aktualne dzieło Miechovia sive, wydane w Krakowie w 1634 roku o objętości 984 stronic. Uzupełnienia dodrukowywano jeszcze do 1646 roku. Klasztor Bożogrobców ufundowany przez Jaksę z Miechowa. 56 Jaksa z Miechowa vel z Kopnik

57 PROBLEM IMIENIA JAKSA Warto na początek zatrzymać się nad formą imienia Jaksy. W dostępnych źródłach pisanych występuje on jako Iacza, Iaczo [fonetycznie: jakza, jaxa, jaksa] oraz Jaxa i Jaso. Niekiedy traktuje się je jako formę wywodzącą się od imion Jan lub Jakub i zawierającą przyrostek -sa (lub -sza) podobnie jak w dawnych polskich imionach, na przykład Bogusza. Bardziej przekonuje jednak uznanie tego imienia za wariant imion słowiańskich Jaczemir lub Jaczewoj. Zawierają one prasłowiański rdzeń* Jakъ((jь) silny, mocny oraz obecny w starocerkiewnosłowiańskim jačajь znakomitszy, silniejszy. W XVI wieku imię Jaksa całkowicie zniknęło z powszechnego użycia wśród Polaków. JAKSA KSIĄŻĘ SŁOWIAŃSKICH STODORAN I POLSKI MOŻNOWŁADCA Niemal nic nie wiemy o wczesnych latach życia Jaksy. Nie znamy daty jego urodzin (niektórzy badacze dają jako propozycję rok 1115 lub około tego roku). Nie znane jest imię jego ojca. Matką była najprawdopodobniej siostra księcia Brenny 2 Przybysława Henryka, zapewne o imieniu Przybysława. Hipoteza, że Jaksa już w 1140 roku przejął władzę nad Sprewianami 3, a jego siedziba znajdowała się w grodzie Kopnik, wydaje się dziś nieaktualna. Warto wspomnieć, że ów gród Kopnik (lub inna nazwa Kopanica) na terenie dzisiejszej dzielnicy Berlina Köpnick wzniesiono w początkach IX wieku u zbiegu dwóch rzek: Sprewy i Dahme. W 1145 roku Jaksa zawarł małżeństwo z Agapią (Agafią) Beatrycze, córką Piotra Włostowica, palatyna Władysława II (zw. później Wygnańcem), i po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych. Dzięki temu małżeństwu Jaksa wszedł w koligację ze znamienitym rodem szlacheckim w Polsce. Ojciec Agapii był wówczas ważną postacią u boku księcia-seniora Władysława II, właściwie drugą osobą w państwie, natomiast jej matka Maria była ruską księżniczką z Kijowa, córka księcia Świętopełka II a jednocześnie siostrą Zbysławy, żony Bolesława Krzywoustego. Jako posag Agapia najprawdopodobniej wniosła wiele posiadłości na Śląsku, w Wielkopolsce oraz w Małopolsce. 2 Brenna była głównym grodem plemienia słowiańskiego Stodoran, zamieszkujących region dorzecza Sprewy i dolnej Haweli dopływu Łaby. 3 Sprewianie byli także plemieniem zachodniosłowiańskim, mieszkającym w dorzeczu Sprewy na zachód od Stodoran. Jaksa z Miechowa vel z Kopnik 57

58 O małżeństwie tym napisano w źródłach (Cronica Petri Comitis), że Piotr oddał rycerzowi (miles) Jasonowi (czyli Jaksie) swą córkę za żonę. W innym miejscu zaś (w Kronice wielkopolskiej) Jaksa określony został jako dux Sorabie (książę serbski, ale chodzi tu o Serbołużyczan, a nie kraj bałkański). Z małżeństwa tego zrodziło się kilkoro dzieci. W źródłach da się potwierdzić czworo: jeden syn, zmarły w Pradze w 1158 roku oraz trzy córki, w tym jedna została żoną Fryderyka, wójta ze Saltzwedel, druga żoną wojewody Mikołaja, trzecia zaś i to znana z imienia Anna była mniszką w klasztorze zwierzynieckim. Po śmierci w 1153 roku stryja Przybysława Henryka pretensję do władzy w Brennie zgłosił Jaksa, lecz gród opanował margrabia Albrecht Niedźwiedź 4. Dużą w tym rolę odegrała wdowa po Przybysławie, Petryssa, która przez trzy dni utajniała fakt śmierci Przybysława, czekając na nadejście wojsk Albrechta. Warto wspomnieć, że zmarły książę był ojcem chrzestnym syna Albrechta, Ottona I, późniejszego margrabiego brandenburskiego w latach Jaksa zwrócił się wówczas do polskich książąt i z ich pomocą podstępnie zajął Brennę. Prawdopodobnie chodziło o jakąś formę przekupstwa. Jednocześnie stał się lennikiem Polski. Jaksa panujący teraz nad Sprewianami i Stodoranami wzmocnił wśród swoich ludów chrześcijaństwo, w zdecydowany sposób niszcząc przejawy starych kultów słowiańskich i wspierając miejscowe kościoły. Utrata Brenny była dla Albrechta dotkliwą porażką. Korzystając więc z trwającej wojny polsko-niemieckiej w połowie 1157 roku, Albrecht Niedźwiedź z pomocą arcybiskupa magdeburskiego Wichmana zdobył Brennę i cały kraj Stodoran. Dzięki postanowieniom układu krzyszkowskiego Jaksa zachował władzę jedynie w Kopniku. Ten upokarzający dla polskich książąt, szczególnie dla księcia seniora Bolesława Kędzierzawego pokój zakładał, że gwarantem jego wypełnienia będą polscy zakładnicy na dworze cesarskim. Wśród nich znaleźli się między innymi Kazimierz, najmłodszy brat księcia seniora oraz nieznany z imienia syn Jaksy. Może było to spowodowane bezpośrednim udziałem Jaksy w walce polskich książąt z cesarzem Fryderykiem? 4 Albrecht Niedźwiedź (ok ) margrabia Marchii Północnej od 1134 roku, w latach książę Saksonii. W 1157 roku utworzył Marchię Brandenburską w skład której wszedł obszar Marchii Północnej oraz podbite przez niego ziemie słowiańskie Stodoran. 58 Jaksa z Miechowa vel z Kopnik

59 Jan Matejko. Na tronie zasiada Kazimierz Sprawiedliwy, natomiast drzewiec sztandaru trzyma Jaksa z Miechowa. W roku 1158 w Pradze zmarł syn Jaksy (wydaje się, że cesarz oddał go pod opiekę króla czeskiego Władysława II), co odnotował miejscowy kronikarz Wincenty. Okoliczności śmierci pozostają nieznane. Jaksa brał czynny udział w życiu politycznym kraju. Był obecny na wielu polskich zjazdach, m. in. w Jędrzejowie i Łęczycy w 1153 roku, w Łęczycy w 1161 roku, we Wkryujściu w 1168 roku, czy w Milicy w 1172 roku. W dokumentach z tego czasu przy jego imieniu obecne są tytuły: comes, czyli palatyn (w dokumencie Bolesława Kędzierzawego dla klasztoru ołbińskiego we Wrocławiu z dnia 23 czerwca 1149 roku). Dla niektórych badaczy jest to wskazówka, że godność palatyna mógł przejąć po swoim ojcu Agapii Piotrze Włostowicu. Budzi to spore wątpliwości, gdyż tylko to jedno źródło taką godnością obdarza Jaksę. W zdecydowanej większości dokumentów Jaksa występuje jako dominus pan, feudał (w systemie feudalnym określano tak możnowładcę posiadającego wasali). Jaksa z Miechowa vel z Kopnik 59

60 Jako możnowładca małopolski, Jaksa okazał się legitymistą wobec postanowień testamentu Bolesława Krzywoustego i praw książąt juniorów. Doprowadziło to do konfliktu i próby usunięcia z tronu senioralnego księcia Bolesława Kędzierzawego (co zanotował Wincenty Kadłubek oraz autor Kroniki wielkopolskiej). Przyczyną było nie wypełnienie postanowień testamentu Henryka, księcia sandomierskiego, zmarłego w 1166 roku. Książę senior całość dziedzictwa Henryka zachował dla siebie. Na czele opozycji stanęli Jaksa i Świętosław możnowładca małopolski (prawdopodobnie brat Agapii, żony Jaksy). Książę Bolesław IV Kędzierzawy ( ). Buntownicy pod wodzą Jaksy z Miechowa i Świętosława zwołali jesienią 1167 roku zjazd do Jędrzejowa, na którym całe księstwo sandomierskie ofiarowano Kazimierzowi, a Mieszkowi oferowano tron krakowski. Do wojny jednak nie doszło, gdyż Bolesław IV Kędzierzawy zgodził się z częścią żądań buntowników i podzielił dziedzictwo Henryka na trzy części: okręg wiślicki dostał Kazimierz, ziemię sandomierską zatrzymał Bolesław, a trzecia bliżej nieznana część (przypuszczalnie ziemia łęczycka) przypadła Mieszkowi III. W 1167 roku zwołali oni zjazd do Jędrzejowa, którego celem było oddanie całości dziedzictwa Henryka najmłodszemu synowi Bolesława Krzywoustego, Kazimierzowi, oraz wyniesienie na tron krakowski Mieszka III (Starego), księcia wielkopolskiego. Wybuch wojny domowej wisiał dosłownie na włosku, ale ustępstwa poczynione przez seniora Bolesław Kędzierzawego pozwoliły na jej uniknięcie. Kędzierzawy zachował tron krakowski, ale spadek po Henryku podzielił na trzy części. Sandomierz zachował dla siebie, Wiślicę przekazał Kazimierzowi, trzecią cześć, którą najpewniej stanowiła ziemia łęczycka, otrzymał Mieszko III. Mimo to dało się zauważyć pewien sukces opozycji. PIELGRZYM DO ZIEMI ŚWIĘTEJ I FUNDATOR KOŚCIOŁÓW Najlepiej historia zapamiętała Jaksę jako pielgrzyma do Ziemi Świętej w latach oraz fundatora i dobroczyńcę kilku kościołów i klasztorów. 60 Jaksa z Miechowa vel z Kopnik

61 O pielgrzymce do Palestyny zanotowały źródła bliższe czasom Jaksy oraz późniejsi kronikarze: Jan Długosz, Maciej Miechowita i Marcin Kromer, co było zapewne powieleniem informacji z wcześniejszych źródeł. Dwunasty wiek to pełnia epoki wypraw krzyżowych, trudnych do oceny wysiłków militarnych i pątniczych ludzi przede wszystkim z Europy Zachodniej. Polscy pielgrzymi z tego czasu są pojedynczymi osobami. Jaksa miał okazję wziąć już wcześniej udział w wyprawie do Ziemi Świętej, czy to w 1147 roku wraz z cesarzem Konradem III, czy później w 1154 roku. Uniemożliwiła mu to sytuacja rodowego księstwa, które musiał bronić przed atakami Połabian czy Sasów. W roku 1162 sytuacja stała się na tyle stabilna, by mógł udać się w kolejną podróż do Grobu Chrystusa. Krucjata do Ziemi Świętej. Można domyślić się, że był również psychologiczny powód tej pielgrzymki, niepowodzenia polityczne i osobiste takie jak: utrata ziem Stodoran z Brenną na czele oraz śmierć syna. Jaksa przybył do Jerozolimy za panowania króla Baldwina III, a wyjechał kiedy na tronie jerozolimskim zasiadał Amalryk I, Amalryk z Nesle 5 był natomiast łacińskim patriarchą Jerozolimy. 5 Almaryk z Nesle (zm. 1180), pochodził z Nesle w Pikardii (Francja); w latach był priorem Grobu Świętego, a później od 1158 do śmierci patriarchą Jerozolimy. Jaksa z Miechowa vel z Kopnik 61

62 Marcin Kromer zapisał, że w Ziemi Świętej wszystko mu [Jaksie] się wiodło szczęśliwie czyniąc z nieprzyjacioły Bożymi wiele. Dziękując Panu Bogu za to, umyślił ku czci i chwale Jego klasztor kanoników Grobu Świętego w ojczyźnie budować. A tak, odjeżdżając do domu, poprosił o jednego zakonnika, którego przywiózł do Polski, dał mu Miechów ze wsiami przynależnymi, a on kapłan towarzystwa sobie do tego nabożeństwa poczynił Polaków 6. Gryf godło rodowe używane również przez Jaksę z Miechowa. Wydarzenia te Kromer datował na 1154 rok. Jednak wtedy do Jerozolimy udał się Henryk Sandomierski i kronikarz popełnił w tym datowaniu zasadniczy błąd. Rok 1162 jako rok wyprawy Jaksy do Ziemi Świętej podają Rocznik kapituły krakowskiej, Rocznik miechowski, a także dokument patriarchy jerozolimskiego Aimara Monacha z 1198 roku. Jednak Jaksa nie brał udziału w walkach, bo żadnych zbrojnych działań w tym czasie w Palestynie nie prowadzono. Z wyprawy do Ziemi Świętej Jaksa przywiózł relikwie Krzyża Świętego oraz cztery worki (w innej wersji szkatułki) ziemi, po której stąpał Jezus. Wspomnianym przez Kromera zakonnikiem był Martinus Gallus, zwany Wielbłądem, który odznaczał się wielką pobożnością. Najbardziej znana fundacja Jaksy to kościół i klasztor Bożogrobców w Miechowie. Oprócz Miechowa zakonnicy otrzymali również wsie Zagorzyce i Komorów, co stanowiło solidne zaopatrzenie kościoła i klasztoru. Portret Jaksy z Miechowa. 6 Marcin Kromer, Kronika Polska, przeł. M. Błażowski, Sanok 1857, s Jaksa z Miechowa vel z Kopnik

63 Już w 1163 roku rozpoczęła się budowa kościoła i klasztoru, ale ostatecznie ukończono ją dopiero w 1186 roku, po śmierci fundatora. Kościół konsekrował biskup krakowski Gedko w 1170 roku. Należy podkreślić, że fundacja na rzecz Bożogrobców nie była pierwszą tego typu fundacją Jaksy. Wydaje się, że wcześniej rozpoczął budowę (lub przebudowę) kościoła św. Michała na Ołbinie we Wrocławiu (ale dokończyła ją po śmierci męża Agapia). W Katalogu biskupów krakowskich przy imieniu biskupa Mateusza ( ) podano informację, że za jego pontyfikatu Jaksa szlachetny ufundował dwa klasztory: jeden w Miechowie (Myechow), drugi zaś w Zwierzyńcu (Zwyerzinycz). Ten drugi to kościół i klasztor norbertanek (premonstratensek) we wsi Zwierzyniec, wówczas koło Krakowa u ujścia rzeki Rudawy do Wisły. Wszystko wskazuje na to, że wracając z Pragi w 1158 roku (po śmierci syna) Jaksa odwiedził klasztor premonstartensek w Doksanach w pobliżu Litomierzyc w Czechach. Złożył tam sporą ofiarę, bo aż dwanaście grzywien i prosił mniszki o modlitwę za duszę zmarłego syna. Te zaś przyjęły go do konfraterni. W Księdze zmarłych klasztoru w Doksanach Jaksa zapisany jest jako Jaxo dux et frater noster (książę Jaksa brat nasz). Wyraził zapewne także chęć ufundowania norbertankom klasztoru w Polsce, skoro przybyły z nim do Krakowa trzy mniszki premonstratenski Hildegunda i dwie nieznane z imienia. Brak dokumentu fundacyjnego nie pozwala jednoznacznie określić roku powstania klasztoru zwierzynieckiego norbertanek. Z dużą dozą prawdopodobieństwa był to rok Informację Długosza o ufundowaniu przez Jaksę tego klasztoru w 1181 roku odnieść można do roku całkowitego ukończenia jego budowy. Istnieją przypuszczenia, że córka Jaksy, Anna była mniszką w Zwierzyńcu, a nawet ksienią klasztoru. Początkowo klasztor zwierzyniecki obdarowany został trzema wsiami: Zwierzyniec, Zabierzów i Bibice. Spis dóbr klasztoru norbertanek zwierzynieckich sporządzony przez księcia Bolesława Wstydliwego w 1254 roku wymienia aż trzydzieści cztery wsie. Jednak poza trzema wspomnianymi wyżej, pozostałe były późniejszymi nadaniami. Jaksa był nie tylko fundatorem kościołów, lecz także obdarowywał te już istniejące. Należał do nich klasztor benedyktynów w Sieciechowie. Jaksa z Miechowa vel z Kopnik 63

64 W przywileju Bolesława Wstydliwego dla klasztoru sieciechowskiego z 1252 roku wyliczone są wsie ofiarowane przez Jaksę. Jest ich aż piętnaście, ale prawdopodobnie liczba ta jest efektem późniejszych nadań. Dokument ten jest ważny także ze względu na użytą w nim tytulaturę Jaksy: Jacza qui cognominatus erat dux, czyli Jaksa, który uchodził za/używał tytuł księcia. Opactwo benedyktynów w Sieciechowie, którego Jaksa był jednym z fundatorów. Widać, że w XIII wieku po kilkudziesięciu latach od śmierci Jaksy pamięć o jego pochodzeniu i statusie uległy zatarciu. Prawdopodobnie rozpoczął on także budowę, a może raczej przebudowę kościoła św. Michała we Wrocławiu. Nie mógł jej jednak dokończyć z powodu konfliktu w jaki popadł z książętami śląskimi, synami Władysława II Wygnańca. Dzieło to dokończyła już po śmierci męża Agapia. Te liczne nadania świadczą o pozycji i zasobach Jaksy. Swobodne oddawanie licznych wsi klasztorom bez zgody panującego księcia może świadczyć o tym, że były to włości rodowe, a nie nadane przez władców. Hojność jest uderzająca, lecz wpisuje się w myślenie i sposób postrzegania świata przez ludzi średniowiecza. Po powrocie z Jerozolimy Jaksa wybijał własne monety w Kopniku. Były to złote i srebrne brakteaty 7, wzorowane na monetach brandenburskich i magdeburskich. Niektóre można jednak datować wcześniej, już na schyłek lat pięćdziesiątych XII wieku (książę widnieje na nich z tarczą i włócznią). 7 brakteat jest monetą z cienkiej blaszki wybitą jednostronnie na miękkiej podkładce; stempel wypukły na awersie pozostaje wklęsły na rewersie. 64 Jaksa z Miechowa vel z Kopnik

65 Brakteat Jaksy. Monety zdobił wizerunek męża z mieczem w jednym ręku i z palmą będącą symbolem sprawiedliwości w drugim. Przedstawiają one wizerunek Jaksy z chorągwią i gałęzią palmową lub z krzyżem patriarchalnym (krzyż o dwóch belkach). Ikonografia ta wyraźnie nawiązuje do pobytu w Jerozolimie. Natomiast w otoku znajduje się napis: Jaczo lub Jacza De Copnic (lub De Coptnic). Na innych egzemplarzach: Jacza Copnic CNE lub KNES. Są to skróty od słowiańskich wyrazów cnes, cnens i knes, knens, czyli książę. Przywilej bicia monet zarezerwowany był wtedy dla panującego władcy. Jest to cenna wskazówka dla pozycji zajmowanej przez Jaksę. Po niezwykle dynamicznym i owocnym życiu Jaksa zmarł w 1176 roku. Istnieje również prawdopodobieństwo, że zmarł on pod koniec lat siedemdziesiątych lub na początku osiemdziesiątych XII wieku. Co do daty dziennej źródła nie są zgodnie. Pojawia się dzień 26 lub 27 lutego, a nawet 20 marca. W dokumentach z tego czasu też można natrafić na imię Jaksy. Trudno także ustalić miejsce pochówku. Możliwe są dwie lokalizacje kościół św. Michała we Wrocławiu lub kościół Bożogrobców w Miechowie. Płyta pamiątkowa w miechowskim kościele fundatora Jaxy z Miechowa. Oryginalny nagrobek uległ zniszczeniu podczas wielkiego pożaru w 1754 roku. W czasie remontu na szczycie umieszczono XVIII wieczny portret Jaksy. Jaksa z Miechowa vel z Kopnik 65

66 Placówki kongregacji miechowskiej wg: Z. Pęcowski, s Jaksa z Miechowa vel z Kopnik

67 BBOŻOGROBCY Początki Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie sięgają pierwszej wyprawy krzyżowej (1096 rok), zakończonej odebraniem muzułmanom Jerozolimy. Bożogrobcy, to w Polsce popularna nazwa trzech instytucji zakonnych: zakonu kleryckiego Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Świętego Jerozolimskiego, grupy rycerzy, będących militarnym wsparciem Kanoników, przekształconej pod koniec XV wieku w Zakon Rycerzy Grobu Świętego oraz współcześnie działającego stowarzyszenia osób duchownych i świeckich jako Zakon Rycerski Grobu Świętego Jerozolimskiego (w Polsce pod nazwą Zakon Rycerski Grobu Bożego w Jerozolimie). Do Polski zakon klerycki Bożogrobców został sprowadzony z Jerozolimy w drugiej połowie XII wieku przez Jaksę, księcia serbo-łużyckiego (z Kopniku) i dygnitarza małopolskiego. Jaksa ufundował im kościół i klasztor w Miechowie. Miejsce to, zawierające replikę Grobu Świętego w Jerozolimie z każdym dziesięcioleciem zyskiwało na znaczeniu. Zarówno książęta piastowscy, jak i rycerstwo polskie, chętnie odwiedzało miechowskie sanktuarium, obdarowując je wieloma donacjami. Bożogrobcy 67

68 W XV wieku klasztor miechowski stał się centrum kongregacji, obejmującej wiele klasztorów w Małopolsce, Wielkopolsce, na Mazowszu i Kujawach, a nawet na Słowacji i części Śląska. W XV- -XVIII wieku Miechów był ważnym ośrodkiem kulturowym. Mimo to, pod koniec XVIII i na początku XIX wieku Bożogrobcy przeżywali kryzys, który doprowadził do kasaty zakonu w 1819 roku (wcześniej został skasowany w państwie pruskim w 1810 roku), a w Galicji w latach czterdziestych XIX wieku. Równocześnie od końca XV wieku rozwijała się odnowiona gałąź rycerska. Wiele reform i zmian doprowadziło do powstania na początku XX wieku Zakonu Rycerskiego Grobu Świętego Jerozolimskiego, jako stowarzyszenia duchownych i świeckich. Współcześni Bożogrobcy. W Polsce Zakon ten funkcjonuje od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Niniejsze opracowanie jest syntezą dziejów zakonu Bożogrobców od chwili powstania w XII wieku, zarówno podstawowej gałęzi kleryckiej, jak i rycerskiej. Szczególna uwaga została jednak skierowana na historię zakonu na ziemiach polskich do momentu kasaty. Ze względu na popularnonaukowy charakter publikacji zrezygnowano z zaopatrzenia tekstu w przypisy. W pewien sposób zastępuje je wybrana bibliografia. W zamieszczonych w niej opracowaniach zainteresowany Czytelnik znajdzie dodatkową literaturę przedmiotu. Gdy chodzi o nazwy własne, użyto tu form powszechnie przyjętych w historiografii polskiej. Nazwy Bożogrobcy i Miechowici, właściwe dla języka polskiego, stosowane są wymiennie i oznaczają tę samą instytucję. W tłumaczeniu oryginalnej, łacińskiej nazwy zakonu użyto tu formy Grób Święty, choć w języku polskim stosowane jest również określenie Boży Grób oraz Stróże zamiast Strażnicy. Forma ta nawiązuje do używanej w Polce przed kasatą i wzorowana jest na tytule dzieła księdza Piotra Pękalskiego. Mamy nadzieję, że oddawana do rąk Czytelników publikacja, przyczyni się do upowszechnienia wiedzy o Bożogrobcach i kulcie Grobu Świętego w dniu dzisiejszym i w przeszłości. 68 Bożogrobcy

69 BLISKI WSCHÓD POD PANOWANIEM MUZUŁMAŃSKIM W roku 623 zmarł w Mekce Prorok Muhammad, twórca islamu i arabskiej wspólnoty religijno-politycznej ummy. Dziesięć lat później, niemal cały Bliski Wschód (poza Anatolią, czyli terenem dzisiejszej Turcji) znalazł się pod panowaniem muzułmanów. Pomiędzy rokiem 634, a 642 wojska muzułmańskie zajęły Mezopotamię, znaczną część Iranu, Syrię, Palestynę oraz Egipt. To zaskakujące, że lud pochodzący z Półwyspu Arabskiego mógł w tak krótkim czasie pokonać cesarstwo bizantyńskie i państwo perskie Sasanidów. Arabowie znakomicie wykorzystali słabość dawnych orientalnych potęg i podporządkowali sobie ich terytoria. Niesienie islamu poza granice Arabii stanowiło imperatyw dla spadkobierców Muhammada. Po pierwszych skromnych sukcesach Abu Bakra (pierwszego kalifa w latach ), przyszły wielkie zwycięstwa Umara I, drugiego kalifa ( ), wodzów Chalida Ibn al-walida i Amra Ibn al-asa. W sierpniu 636 roku nad niewielką rzeką Jarmuk, lewym dopływem Jordanu, Arabowie dowodzeni przez Chalida pokonali wojska bizantyńskie, zdobywając tym samym Syrię i Palestynę. Arabskie podboje i główne kierunki ofensyw arabskich. Bożogrobcy 69

70 Rok później ten sam wódz odniósł wspaniałe zwycięstwo w Mezopotamii pod al-kadisiją. Arabowie zajęli stolicę państwa sasanidzkiego, Ktezyfon, a wkrótce prawie całe państwo. Ukoronowaniem tego pierwszego etapu podbijania Bliskiego Wschodu było zajęcie Egiptu w latach i wkroczenie do Aleksandrii (największego miasta egipskiego) w 642 roku. Ani Bizancjum ani Sasanidzi nie byli w stanie przeciwstawić się ekspansji arabskiej. Dinar awers i rewers, Umajjadzi, Al-Walid I ( ). Bagdad. Zapewne i sami zdobywcy byli zaskoczeni łatwością podbicia Bliskiego Wschodu. Wbrew pozorom i stereotypom panowanie arabskie nie było zbyt uciążliwe dla ludności nie-muzułmańskiej. Oczywiście uprzywilejowaną pozycję zajmowali muzułmanie. Początkowo w ogóle byli oni zwolnieni z podatków, a po pewnym czasie obłożeni zostali tylko niepełnym podatkiem, zwanym uszr. Chrześcijan i Żydów władze arabskie zaliczyły do Ludów Księgi, czyli tych, którym objawienie Boże przekazane zostało w księgach Tory i Ewangeliach. Zawarto z nimi pakt zwany dimma. Tolerowano ich obecność w świecie islamu, mogli sprawować kult w kościołach i synagogach oraz inne praktyki religijne właściwie dla swoich religii. Nie mogli jednak prowadzić działalności misyjnej w celu nawracania muzułmanów. Obłożeni zostali dwoma rodzajami podatków: dżizja i chardż. Pierwszy był podatkiem pogłównym, drugi zaś podatkiem ziemskim, choć z czasem nazywano tak wszelkie zobowiązania podatkowe. Również i te zbierane hurtowo z poszczególnych prowincji. 70 Bożogrobcy

71 Z biegiem lat ludności objętej dimmą zabroniono noszenia broni, dosiadania koni, a w niektórych krajach nawet nakazano noszenia na ubraniach specjalnego oznaczenia odróżniającego ich od muzułmanów. Mimo to obostrzenia te nie były dla nich zbyt uciążliwe. Dość szybko jednolity świat muzułmański utracił swoją spójność. Do chwili podbojów islam był religią etniczną Arabów. Teraz zaś przyjęły go również inne ludy. Także w sferze interpretacji doktryny teologicznej i prawa pojawiły się różnice. W latach osiemdziesiątych VII wieku islam podzielił się na dwa główne nurty: sunnizm i szyizm. Powody podziału leżały w zagadnieniach doktrynalnych jak i politycznych. W obrębie każdego z nurtów dochodziło do jeszcze bardziej partykularnych podziałów. Warto pamiętać, że stan ten utrzymuje się nadal. Pod względem politycznym Państwo Islamskie, na czele którego stał kalif przeżywało w ciągu pierwszych wieków istnienia wiele dynamicznych przemian. Po pierwszym okresie tzw. kalifów sprawiedliwych ( ) nastąpiło panowanie dynastii Umajjadów (stolica w Damaszku). W połowie VIII wieku usunęli ich Abbasydzi, tworząc nowy kalifat ze stolicą w Bagdadzie. Kalifowie abbasydzcy w X wieku utracili właściwie kontrolę nad całością państwa, a w czasie dwóch kolejnych wieków ich władza coraz bardziej kurczyła się i ostatecznie ograniczała się jedynie do pałacowej dzielnicy w Bagdadzie. W 1258 roku kalifat Abbasydów przestał istnieć. W ramach państwa Abbasydów w różnych jego częściach powstawały niezależne de facto organizmy państwowe, rządzone przez lokalne dynastie i jedynie nominalnie podporządkowane Bagdadowi. Ziemia Święta znalazła się pod panowaniem jednej z takich dynastii szyickich Fatymidów. Władali oni w Afryce Północnej wraz z Egiptem, Palestynie i Syrii w latach Z czasem rozciągnęli swoją władzę także w arabskim Hidżazie nad Mekką i Medyną świętymi miastami islamu. Jeden z przedstawicieli tej dynastii Al Hakim (kalif w latach ) należy do jednych z najbardziej tajemniczych władców muzułmańskich. Z jednej strony był myślicielem, mecenasem nauki i kultury arabskiej, z drugiej zaś autorem dość nierównoważonych poczynań. Uznał się bowiem wcielonym Bogiem! To za jego panowania chrześcijanie w Egipcie i Palestynie doznali pierwszych poważnych prześladowań ze strony muzułmanów. Bożogrobcy 71

72 W 1009 roku nakazał rozbiórkę kościoła Grobu Świętego w Jerozolimie oraz wielu innych kościołów i synagog w jego państwie. Wielu chrześcijan i żydów utraciło wówczas swoje majątki. Represje dotknęły również muzułmanów, którzy nie uznali decyzji kalifa. Choć w 1017 roku zezwolił on na wybór religii przez swych poddanych, a nawet zwracał niektóre majątki, to najpewniej padł ofiarą zamachu, bo właściwie zaginął bez wieści w okolicach Kairu, w 1021 roku. Informacje o poczynaniach Al-Hakima dotarły do Europy, ale nie spowodowały wówczas jakiejś zdecydowanej reakcji. PIERWSZA WYPRAWA KRZYŻOWA We wtorek 27 listopada 1095 roku na zakończenie synodu we francuskim Clermont papież Urban II ogłosił hasło świętej wojny w celu oswobodzenia Jerozolimy i Grobu Bożego oraz wszystkich chrześcijan na Bliskim Wschodzie spod jarzma muzułmańskiego. Strój rycerza Bożogrobców: na zbroi biała tunika i płaszcz z czerwonym krzyżem jerozolimskim (duży krzyż i cztery małe dookoła). W Polsce czarna sutanna z czerwony krzyżem z podwójną górną belką. Współcześnie biały płaszcz z czerwonym krzyżem jerozolimskim. Do dziś trwa spór w nauce jakimi przesłankami kierował się papież. Czy była to przemyślana, czy raczej dość pochopna decyzja. Nie ulega wątpliwości, że jedną z przesłanek była prośba cesarza bizantyńskiego Aleksego I Komnena ( ), skierowana właśnie do papieża, o pomoc w walce z muzułmanami, którzy stanęli niemal pod murami Konstantynopola. Istotnie, po pokonaniu wojsk bizantyńskich pod Manzikertem (we wschodniej Anatolii) w 1071 roku Turcy Seldżuccy zajęli całą Anatolię, a swą stolicę umieścili w Bursie, mieście po wschodniej stronie Bosforu na przeciw bizantyńskiej stolicy. 72 Bożogrobcy

73 Mógł to być tylko jeden z pretekstów. Urban II obejmując Stolicę Piotrową w 1088 roku zastał papiestwo w kryzysie. Spowodowała go przegrana jego poprzednika papieża Grzegorza VII w walce z Henrykiem IV o wyższość władzy papieskiej nad jakąkolwiek świecką (przede wszystkim nad cesarską). Odon de Lagency (ok ), czyli późniejszy Urban II, pochodził z francuskiej szlachty. Po ukończeniu szkoły katedralnej w Reims wstąpił do klasztoru benedyktynów w Cluny. Był to znany na cała zachodnią Europę ośrodek odnowy życia duchowego. Przez kilka lat blisko współpracował z Grzegorzem VII i dostrzegł, gdzie ten popełnił błąd. Urban II jako papież odszedł od despotyzmu wielu swoich poprzedników. Na wzór dworu królewskiego powołał kurię rzymską, korzystał z pomocy doradców oraz podniósł znaczenie kolegium kardynalskiego. Mapa ukazująca Jerozolimę i bliski wschód pomiędzy pierwszą a drugą krucjatą. W połowie lat dziewięćdziesiątych XI wieku autorytet papiestwa zdecydowanie się odrodził. Urban II mógł pozwolić sobie na ogłoszenie wojny świętej, która była raczej inicjatywą a nie reakcją na wydarzenia i ewidentnie miała służyć celom papieża. Stworzył on niezwykłą interpretację owej wojny ze światem muzułmańskim. Podstawowym elementem było oczernianie islamu i jego całkowita dehumanizacja. Z bestialstwem Saracenów, ludem zdolnym do najokropniejszego okrucieństwa i brutalności, należało bezwzględnie walczyć. Ta wrogość wobec innego, tkwiąca w wielu ludziach trafiła na bardzo podatny grunt. Przemoc została uświęcona, co wcześniej nie było tak jasno sformułowane, a tym samym stanowiła widoczną drogę do zbawienia. Bożogrobcy 73

74 Do tego papież dodał jeszcze jeden element. Powiązał wojnę świętą z pielgrzymką do świętego miejsca, jakim była Jerozolima z Grobem Jezusa centrum (pępkiem) świata. Hasła Urbana II rzucone w Clermont trafiły na bardzo podatny grunt i wywołały prawdziwą euforię wśród ludności. Znakiem wyprawy został czerwony krzyż, a datę rozpoczęcia wyznaczono na dzień 15 sierpnia następnego roku. Przygotowania do zbrojnej wyprawy do Ziemi Świętej przebiegły niezwykle intensywnie. Późnym latem 1096 roku wyruszyło kilka armii złożonych przede wszystkichz frankońskich i normandzkich świetnie uzbrojonych (w liczbie około 40 tysięcy) żołnierzy. Wśród głównych dowódców byli między innymi Rajmund z Tuluzy, jeden z najbogatszych Pierwsza wyprawa krzyżowców. Średniowieczna ludzi ówczesnej Europy, Boemund z Tarentu (możnowładca normandzki), jego siostrzeniec Tankred miniatura przedstawiająca oblężenie Antiochii. z Tarentu, Robert z Normandii, Stefan z Blois, Gotfryd z Bouillon i jego brat Baldwin. Od razu pojawił się problem wodza. Papież mianował wodzem i swoim legatem biskupa Ademara z Le Puy, ale właściwie stał się on jedynie przywódcą duchowym, a poszczególni feudałowie dowodzili swoimi armiami. Jesienią 1096 r. wojska krzyżowców dotarły do Konstantynopola. Cesarz Aleksy I obawiał się wpuszczenia ich do miasta. Nakazał, aby obozy rozbito pod murami cesarskiej stolicy. Władca bizantyński zażądał złożenia przez rycerstwo przysięgi, że wszystkie ziemie odebrane muzułmanom wrócą pod jego panowanie. Mimo wątpliwości i oporów przysięga została złożona (podobno jedynie Tankred jej odmówił). Na wiosnę 1097 roku dzięki statkom bizantyńskim i weneckim krzyżowcy przeprawili się przez Bosfor do Anatolii. Po zwycięskiej bitwie pod Doryleum (1 VII) i pokonaniu Selżuków w miarę swobodnie szli dalej na wschód. W październiku krzyżowcy stanęli pod murami Antiochii. To ważne bliskowschodnie miasto stanowiło istotną przeszkodę na szlaku do Jerozolimy. Oblężenie trwało aż do czerwca 1098 roku. 74 Bożogrobcy

75 Ostatecznie dzięki zdradzie jednego z jej mieszkańców, Firuza, Antiochię udało się zdobyć. Została wówczas splądrowana, a część mieszkańców wymordowana. Droga do Jerozolimy stanęła właściwie otworem. Małe muzułmańskie państewka na wybrzeżu śródziemnomorskim masowo poddawały się wojskom europejskim. ZDOBYCIE JEROZOLIMY Na początku 1099 roku Fatymidzi odzyskali kontrolę nad Jerozolimą. Pokonali załogę seldżucką i ogłosili, że miasto ponownie otwarte jest dla chrześcijan, którzy będą mieć swobodny dostęp do swoich miejsc świętych. Fatymidzi sądzili, że krzyżowcy odstąpią od zbrojnych działań w Palestynie i zupełnie nie przygotowali jej do obrony. Jednak wojska krzyżowców swobodnie działały w Ziemi Świętej i gubernator Jerozolimy, Iftichar ad-aul podjął przygotowania do obrony miasta. Wzmocnił jego mury i wygnał chrześcijan poza ich obręb. Europejczycy podeszli pod Jerozolimę w dniach 7-8 czerwca 1099 roku. Ich niezbyt liczne siły uniemożliwiły rozpoczęcie całkowitego oblężenia. Dlatego muzułmańscy obrońcy mogli dokonywać wypadów zza murów na oblegających. Dopiero 13 lipca przeprowadzony został zasadniczy atak na miasto, kontynuowany również następnego dnia oraz w nocy z 14 na 15 lipca. Widok Jerozolimy w średniowieczu wg Kroniki norymberskiej z 1493 roku. Bożogrobcy 75

76 Ostatecznie popołudniem 15 lipca krzyżowcy wdarli się do Jerozolimy. Źródła wyraźnie podkreślają, że miało to miejsce w dzień i godzinę Męki Jezusa. Po zajęciu Jerozolimy rozpoczęła się rzeź mieszkańców. Wymordowano nie tylko żołnierzy, ale również prawie czterdzieści tysięcy cywilnych mieszkańców muzułmanów. Śmierć spotkała nawet tych, którzy schronili się w meczecie na Wzgórzu Świątynnym. Trupy walały się po ulicach jeszcze przez kilka następnych dni. Rzeź połączono z grabieżą miasta, trwającą również przez kilka dni. Znamienna jest relacja naocznego świadka Rajmunda Aguilers: Po upadku Jerozolimy i jej baszt można było zobaczyć wspaniałe dzieła. Niektórzy poganie byli litościwie ścinani, inni zaś przeszyci strzałami spadali z wież, a jeszcze inni, długo poddawani torturom, ginęli w płomieniach. W domach i na ulicach leżały stosy głów, rąk i nóg i wszyscy stąpali po trupach. Ale jednocześnie krzyżowcy zorganizowali uroczystą procesję do Grobu Świętego, by w ten sposób do końca wypełnić przysięgę o oswobodzeniu go z rąk Saracenów. Do głównego autora idei wyprawy krzyżowej wiadomość o sukcesie w Jerozolimie nie dotarła. Papież Urban II zmarł 29 lipca 1099 roku. Bazylika Grobu Świętego (od strony południowej) czasów krzyżowców z późniejszymi modyfikacjami, zwana również Kościołem Zmartwychwstania Pańskiego. Położona w Dzielnicy Chrześcijańskiej na Starym Mieście Jerozolimy, w domniemanym miejscu męki, ukrzyżowania, złożenia do grobu i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. 76 Bożogrobcy

77 Niemal natychmiast po zdobyciu Świętego Miasta pojawił się realny problem sprawowania nad nim władzy. Duchowni byli zdania, że niemożliwe jest aby Jerozolimą władał świecki król. Kompromis osiągnięty został pod koniec lipca i władzę nad Jerozolimą objął Gotfryd z Bouillon, książę Dolnej Lotaryngii. Otrzymał tytuł Obrońcy Grobu Świętego, co jednoznacznie wskazywało na jego podległość władzy kościelnej. Kilka dni później wybrano patriarchę Jerozolimy (poprzedni grecki patriarcha Symeon II niedawno zmarł). Został nim Arnulf z Rohes, zdecydowany przeciwnik jakiejkolwiek współpracy z Kościołem wschodnim (na czym zależało Urbanowi II). Tym samym otworzył się nowy rozdział w dziejach Jerozolimy i Ziemi Świętej. GRÓB ŚWIĘTY W JEROZOLIMIE Ewangelie, czyli najstarsze pisma chrześcijańskie, dają niewiele informacji topograficznych co do miejsca grobu Jezusa. Wynika z nich, że był to nowy, nieużywany grób w skale, położony poza murami Jerozolimy. O ile wczesnochrześcijańska gmina jerozolimska mogła dokładnie dokonać jego lokalizacji, to kilka wieków później były już z tym trudności. Spowodowała je głównie burzliwa historia Jerozolimy oraz zmiany w jej urbanistyce. W 135 roku cesarz rzymski Hadrian nakazał całkowite zburzenie Jerozolimy i założenie na tym miejscu miasta rzymskiego o nazwie Colonia Aelia Capitolina. W jej obrębie znalazło się miejsce Grobu a także Męki Jezusa. Rotunda, zwana Anastasis (Zmartwychwstanie) o oryginalnej konstrukcji rzymsko-bizantyńskiej w Bazylice Grobu Bożego w Jerozolimie. Komora Grobu Świętego w Jerozolimie. Bożogrobcy 77

78 W nowej rzeczywistości politycznej w 325 roku biskup Aelii-Jerozolimy, Makarios, (zapewne przy okazji soboru w Nicei) poprosił cesarza Konstantyna I o zgodę na odkopanie grobu Jezusa. Sprawa była niezwykle delikatna i drażliwa. Na tym miejscu wznosiła się bowiem rzymska świątynia, jeszcze z czasów Hadriana, bogini Afrodyty. Aby przeprowadzić wykopaliska należało rozebrać ten budynek kultu! Z punktu widzenia chrześcijan oraz polityki religijnej cesarza cel wydawał się słuszny, ale istniało ryzyko, że poszukiwanego grobu tam nie będzie. Ponadto należało się spodziewać reakcji ze strony mieszkających w Jerozolimie wyznawców religii grecko-rzymskiej. Warto również pamiętać o tym, że Makarios zamierzał potwierdzić wyjątkowość Jerozolimy i jej wyższość w wobec innych miast jako Matki i Głowy Kościoła. Szczególnie chodziło o Cezareę Nadmorską, będącą biskupstwem metropolitalnym dla Jerozolimy. Mimo sporego ryzyka Konstantyn I wydał pozwolenie na prace poszukiwawcze Grobu Świętego. Biskup Makarios nadał swoiste teologiczne znaczenie prowadzonym przez siebie pracom. Postępowały one dość szybko, ale ich rezultat ustawicznie stał pod znakiem zapytania. W 327 roku po dwóch latach prac dokonano niezwykłego znaleziska. Pod rzymską świątynią odkryto skalny grób, którego autentyczności jako grobu Jezusa nikt nie podważał. Był to typowy dla pochówków żydowskich z przełomu er grób w skale, reprezentujący typ ad arcosolium, czyli pod łukiem. Komorę grobową poprzedzał niewielki przedsionek (westybul), do którego wejście zamykano okrągłym kamieniem, podobnym do kamienia młyńskiego. Za przedsionkiem znajdowała się właściwa komora grobowa. W jej ścianie wykonana była nisza zwieńczona łukiem, a pod nim kamienna ława, na której składano ciało zmarłego. Taki grób zawierał tylko jeden pochówek. Zdarzało się, że po pewnym czasie (najczęściej po roku od pogrzebu) czyste już kości zbierano i składano do niewielkiej kamiennej skrzyneczki (zwanej ossuarium), którą umieszczano na posadzce komory grobowej. Wówczas pod łukiem można było złożyć następne zwłoki. Konstantyn I postanowił wznieść nad grobem Jezusa martyrion i udostępnić go pielgrzymom. Trzeba było wyciąć grób z litej skały i wykonać półkoliste obejście izolujące sam Grób Święty oraz umożliwiające przechodzenie wiernych. 78 Bożogrobcy

79 Przy okazji odkopywania grobu Jezusa, robotnicy odsłonili miejsce Jego ukrzyżowania Golgotę. Tym samym dwa niezwykle ważne dla chrześcijan miejsca ujrzały ponownie światło dzienne. Można nawet powiedzieć, że świat chrześcijański niemal zaniemówił na wieść o tym odkryciu. Miejsce śmierci i Zmartwychwstania Jezusa sprzed trzystu lat mógł zobaczyć teraz każdy wierny. Według tradycji chrześcijańskiej znaczną rolęw ważnym odkryciu odegrała matka cesarza Konstantyna Helena. W latach w zastępstwie syna dokonała objazdu wschodnich prowincji imperium. Była również w Jerozolimie w czasie prac wykopaliskowych Makariosa. Być może była również świadkiem jego sukcesu. Od końca IV lub początku V wieku cesarzowej przypisano odnalezienie w cysternie, znajdującej się w pobliżu Golgoty, pozostałości krzyża, na którym zmarł Jezus. Bazylika Grobu Pańskiego. Bożogrobcy 79

80 Wejście 2. Kaplice promieniste 3. Kaplica św. Heleny 4. Anastasis 5. Grób święty 6. Chór kanoników Plan Bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie po przebudowie krzyżowców. Jest też możliwe, że przekaz ten narodził się zdecydowanie wcześniej, równocześnie z odkryciem Makariosa i z nim integralnie powiązany. Dzięki tekstom Euzebiusza, biskupa Cezarei Nadmorskiej i wielkiego zwolennika cesarza Konstantyna I, dysponujemy opisami fundacji kościelnych tego cesarza w Ziemi Świętej z Jerozolimą na czele. Z fundacji cesarza powstał duży kompleks architektoniczny złożony z kilku części.jego budowniczymi byli architekci Zenobiusz i Eustachiusz. Od wschodu kompleks ten ograniczała główna ulica Aelii Cardo Maximus. Z niej wchodziło się do prostokątnego atrium otoczonego portykami. Do jego zachodniego boku przylegała fasada pięcionawowej bazyliki, zwanej Martyrion. Pod jej nawą główną leżała właśnie cysterna, w której znajdowały się pozostałości krzyża Jezusa. Na zachód od bazyliki leżał dziedziniec, a w jego południowo-wschodnim narożniku skała Golgoty. Wreszcie cała oś od strony zachodniej zamykała Anastasis (czyli z języka greckiego Zmartwychwstanie) z Grobem Świętym wewnątrz. 80 Bożogrobcy

81 Była to obszerna eksedra o średnicy 36,5 m. W jej wnętrzu wydzielono rotundę o średnicy 22,5 m, którą tworzyły cztery pary filarów, a pomiędzy każdą z nich triada kolumn. Natomiast sama grota Grobu Świętego oddzielona była od skały wzgórza, w której się znajdowała. Nie jest pewne czy już w czasach Konstantyna I Grób Święty otrzymał konkretną oprawę architektoniczną. Niektórzy badacze sądzą, że dzisiejsza forma kaplicy Anastasis w Bazylice Grobu Świętego ma bardzo wiele elementów swojej pierwotnej formy. Konsekracja tego kompleksu budowli i dziedzińców nastąpiła w dniach września 335 roku, a więc już po śmierci fundatora. GRÓB ŚWIĘTY W CZASACH PANOWANIA ARABSKIEGO I KRUCJAT Wszystko wskazuje na to, że w takim kształcie zespół architektoniczny Grobu Świętego z fundacji konstantyńskiej przetrwał burzliwe czasy najazdu perskiego w latach Nie uległ również zniszczeniu na początku panowania arabskiego w Ziemi Świętej. Wstrząs nastąpił dopiero za czasów fatymidzkiego kalifa Al-Hakima. Dewastacja Anastasis z Grobem Świętym nastąpiła 18 października 1009 roku. W kolejnych dniach palono lub rozbierano poszczególne części zespołu. Co prawda już w 1012 roku chrześcijanie dokonali prowizorycznego zabezpieczenia ruin, ale dopiero zaginięcie/śmierć kalifa umożliwiały konkretne prace. Zostały one podjęte po roku 1030, a ukończone w 1048 roku wraz z rekonsekracją obiektu. Prace te sfinansował cesarz bizantyński Konstantyn IX Monomachos ( ). Ten nowy kompleks uległ pewnym zmianom w stosunku do czwartowiecznej fundacji. Z dawnego zespołu pozostała Anastasis i Golgota. Bazyliki Martyrion i wschodniego atrium już nie odbudowano. Eksedra Anastasis przekształcona została w zamkniętą rotundę i przykryta stożkową kopułą z okulusem na wierzchołku. Naprawiono uszkodzenia Grobu Świętego. Dziedziniec Golgoty, pozbawiony portyków, w murze wschodnim zaopatrzony został w szereg kaplic. Upamiętniały one Mękę Jezusa (Biczowanie, Ukoronowania Koroną Cierniową, Rozdzielenie Szat). Wraz z Więzieniem Jezusa w północno- -wschodnim narożniku dziedzińca, tworzyły one pewien substytut Drogi Krzyżowej (Via Crucis/Via Dolorosa). Bożogrobcy 81

82 Natomiast pośrodku dziedzińca zaznaczono omphalos, czyli centrum ziemi. To właśnie w takim kształcie krzyżowcy zastali zespół Grobu Świętego po zdobyciu Jerozolimy 15 lipca 1099 roku. Wraz z umacnianiem swojej pozycji w Jerozolimie przystąpili krzyżowcy do prac budowlanych zakrojonych na bardzo dużą skalę. Ten swoisty boom budowlany rozpoczął się w 1125 roku. Wzniesionych zostało wówczas wiele nowych kościołów w typowym dla Europejczyków stylu romańskim. Kaplica Grobu Świętego z roku 1149 wg rysunku w dziele Erharda Reuwicha z 1483 roku. Droga Krzyżowa. Via Dolorosa. Oczywiście również zespół Grobu Świętego uległ przebudowie. Otrzymał formę, którą oglądamy również dziś. Anastasis i dziedziniec Golgoty połączone zostały w jeden obiekt. Całkowitą nowością był wielki chór kanoników (zwany Chorus Dominorum) na miejscu dawnego dziedzińca. Po jego środku wzniesiono cztery masywne filary, które podtrzymywały kopułę. Od strony wschodniej chór zamknięto półkoliście i otoczono obejściem z trzema kaplicami promienistymi. Zastąpiły one poprzednie kaplice pasyjne. Do południowego ramienia transeptu od strony wschodniej przylega kaplica Golgoty. W tym ramieniu południowym umieszczono też podwójny portal wejściowy, istniejący również obecnie. W wyniku dokonanej przebudowy Anastasis straciła swoją pozycję niezależnej wolnostojącej budowli. Mimo to wyraźnie w planie i w bryle kościoła krzyżowców zaznacza swą odrębność. Największe przemiany dotyczyły samego Grobu Świętego. Choć właściwa komora grobowa była nienaruszona, to umieszczono nad nią sześciokolumnowy baldachim. 82 Bożogrobcy

83 Wzniesiono murowany przedsionek, zwany kaplicą Anioła, który poprzedzał i niejako ochraniał samą grotę Grobu. Całość została obudowana kamiennymi blokami. Ciekawy jest opis Groby Świętego dokonany przez ruskiego ihumena Daniela, który odbył w latach pielgrzymkę do Ziemi Świętej i pozostawił z niej pamiętnik. Według niego Grób miał wymiary 4 łokcie na 4 łokcie. Wejście do niego było tak małe, że wymagało mocnego się schylenia. Na prawo od tego wejścia znajdowała się kamienna ława, o szerokości dwóch łokci, na której spoczywało ciało Jezusa. Ławę pokrywały marmurowe okładziny z trzema otworami, aby pielgrzymi mogli zobaczyć świętą skałę. Uroczysta konsekracja nowego kościoła Grobu Świętego nastąpiła 15 lipca 1149 roku w pięćdziesiątą rocznicę zdobycia Jerozolimy przez krzyżowców i wyzwolenia jej z rąk muzułmanów. Władysław II Wygnaniec ( ). Pierwszy polski krzyżowiec. Zasadniczo w takim kształcie budowla ta przetrwała do 1808 roku. Spłonęła wówczas kopuła Anastasis, uległa zniszczeniu komora Grobu Świętego, a także nadwątlone zostały kolumny i filary całej budowli. Odbudowę przeprowadził Kościół grecki, co nie postało bez wpływu na wystrój jego wnętrza. POLSCY KRZYŻOWCY Mimo zaangażowania w sprawy chrześcijaństwa Polacy nie byli masowymi uczestnikami wypraw krzyżowych. W źródłach zanotowani są dosłownie pojedynczy rycerze, którzy wyprawili się do Ziemi Świętej, aby walczyć z muzułmanami. Stan taki uwarunkowało wiele czynników. Konrad III ( ) pierwszy król Niemiec z dynastii Hohenstaufów. Bożogrobcy 83

84 Należała do nich niestabilna sytuacja polityczny na polskich granicach, zagrożenie ze strony ludów pogańskich przy północno-zachodnich, przy północno-wschodnich rubieżach Polski i inne. Utarło się w historiografii, że pierwszym polskim krzyżowcem był książę Władysław II ( maja 1159), który już po wygnaniu z Polski wziął udział w krucjacie wraz z cesarzem Konradem III. Jedyną informacją źródłową jest zapis w kronice Jana Kinnamosa (kronikarza cesarza bizantyńskiego Manuela I) przy okazji spotkania Konrada III królem francuskim Ludwikiem VII w Nikei w 1147 roku. Mowa jest o udziale w owym spotkaniu księcia lechickiego, który prowadził oddział rycerski. Według badaczy mógł nim być tylko Władysław II. Jednak kontrowersje nadal pozostają. Z kolei bardziej wiarygodna jest wyprawa księcia sandomierskiego Henryka, przedostatniego syna Bolesława Krzywoustego. Informację o wyprawie do Ziemi Świętej w 1154 roku przekazał Jan Długosz, niezwykle przychylnie nastawiony do Henryka. Po nawiedzeniu Grobu Świętego, Henryk wstąpił w szeregi rycerstwa króla Baldwina III (panował ) i z wielką odwagą i poświęceniem walczył przeciwko Saracenom. Grób Pański. Miniatura XVII wieku z iluminowanego odpisu Żywotu i pielgrzymowania ihumena Daniela (ГИМ. Хлуд. 249). Po roku powrócił do Polski, gdzie został przyjęty jako bohater i święty. Do Ziemi Świętej ślubował wyruszyć także książę Leszek Biały, ale tego nie uczynił. Papieżowi tłumaczył się, że nie może zgromadzić odpowiedniej liczby rycerzy. 84 Bożogrobcy

85 Bogusław X Wielki ( ). Z łaski Boga wielki książę Pomorza i Kaszub, książę Szczecina, Słupska, Wołogoszczy, Wendów, książę Rugii, etc... Jeden z polskich pielgrzymów do Ziemi Świętej ( ). Pasowany na rycerza Grobu Świętego. Powołał się nawet na inną trudność, dość zaskakującą: jako, że przyzwyczajony był do picia wyłącznie piwa i miodu, a w Ziemi Świętej tego nie znajdzie. Powód nadzwyczaj niezwykły jak na uniknięcie udziału w krucjacie. On i inni polscy książęta wymawiali się wojną z poganami u własnych granic, co stanowiło substytut wyprawy krzyżowej. Natomiast od XIV wieku liczba polskich pielgrzymów do Ziemi Świętej uległa systematycznemu zwiększeniu. Nie są to jednak krucjaty, ale wyjazdy pielgrzymkowe, albo o czysto podróżniczym charakterze. Warto wspomnieć w tym miejscu choćby Mikołaja z Rozenberga, dyplomaty w służbie króla Jana Olbrachta, na dworach europejskich występował jako rycerz jerozolimski. W latach znaną w Europie pielgrzymkę do Jerozolimy odbył Bogusław X, książę pomorski. Przybył do niej po licznych przygodach 22 sierpnia 1496 roku. Ponadto odwiedził Betanię i Betlejem. Był również pasowany na rycerza Grobu Świętego. Obrzędu takiego również doświadczył i dokładnie opisał Jan Tarnowski. Do Jerozolimy przybył z pielgrzymką (jedynie z miłości Bożej) w 1517 roku. Także polscy Bożogrobcy pielgrzymowali do Grobu Świętego. Najwcześniejsza informacja pochodzi z roku Wybrało się wówczas trzech zakonników z Miechowa. Najpierw pieszo poszli do Wenecji (był to właściwie jedyny port europejski, przez który udawali się pątnicy do Palestyny). Stamtąd statkiem przepłynęli do Jaffy (portu na wybrzeżu palestyńskim). Jeden z nich Michał z Wielunia zmarł w drodze powrotnej. Dwóch natomiast szczęśliwie powróciło do klasztoru miechowskiego. Bożogrobcy 85

86 NARODZINY I ROZWÓJ ZAKONU W ZIEMI ŚWIĘTEJ W kilka dni po zdobyciu przez krzyżowców Jerozolimy, 22 lipca 1099 roku dokonano wyboru jej króla, którym został Gotfryd z Bouillon (ur. ok zm. 18 lipca 1100 roku). Pochodził on z rodu hrabiów Boulogne. Po śmierci swego stryja, Gotfryda III Garbatego odziedziczył m. in. dobra Bouillon oraz księstwo Dolnej Lotaryngii. Gotfryd był jednym z pierwszych feudałów, który odpowiedział na apel papieża Urbana II z 1095 roku. W połowie 1096 roku stanął na czele połączonych wojsk lotaryńsko-flamandzko-sasko-nadreńskich i wyruszył do Ziemi Świętej. Jako jeden z pierwszych krzyżowców wdarł się do Jerozolimy 15 lipca 1099 roku. Zmarł w czasie oblężenia Hajfy 18 lipca 1100 roku. Godefroy de Bouillon (ur. około 1058 roku, zm. 18 lipca 1100 roku pod Hajfą). Herb Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie (Ordo Equestris Sancti Sepulcri Hierosolymitani). Ze względu na wyjątkowość miejsca, nowy władca powstrzymał się od przyjęcia godności królewskiej ograniczając się do tytułu Advocatus Sancti Sepulchi, czyli Obrońca Grobu Świętego. Najprawdopodobniej jeszcze przed końcem lipca 1099 roku Gotfryd ustanowił przy Grobie Świętym (kościele Grobu Świętego) kapitułę patriarchy jerozolimskiego, złożoną z dwudziestu kanoników. Na czarnym stroju nosili oni czerwony podwój krzyż patriarszy. Ich zadaniem była opieka religijna i liturgiczna w kościele Grobu Świętego, propagowanie pobożnego stylu życia wśród krzyżowców oraz tworzenie łączności między nimi, a władzą duchową Jerozolimy. 86 Bożogrobcy

87 Gotfryd de Bouillon i pierwsza krucjata ( ). Równocześnie Gotfryd z Bouillon powierzył pięćdziesięciu rycerzom, wywodzącym się z najbardziej znamienitych domów, ogromnie zaszczytny obowiązek obronę Grobu Świętego. Tym samym powstało niejako zbrojne ramię kapituły kanonickiej. Ta grupa rycerska przyjęła jako swój herb czerwony pięciokrzyż na białym tle. Stanowiło to nawiązanie do krwi Jezusa przelanej na krzyżu oraz Jego pięciu ran. Było to również nawiązanie do herbu samego Gotfryda złotego pięciokrzyża na srebrnym tle. Z roku 1103 pochodzi najstarszy dokument historyczny odnoszący się do obu instytucji kapituły i grupy rycerzy. Jest nim przywilej wystawiony przez króla jerozolimskiego Baldwina I dla patriarchy Jerozolimy Daimberta z Pizy, przekazujący mu prawo powoływania członków kapituły oraz wspomagającej ją rycerzy.1 Przez kilka następnych lat kapituła funkcjonowała w typowy dla kleru diecezjalnego sposób. Istotna zmiana nastąpiła w 1114 roku. Nowy patriarcha jerozolimski Arnulf z Chocques (lub z Roeux) dokonał dużej reorganizacji kapituły. 1 [Baldwin I (zm. 2 kwietnia 118) młodszy brat Gotfryda z Bouillon. Początkowo przeznaczony do stanu duchownego, wybrał jednak życie świeckie. Nie otrzymał żadnej rodowej posiadłości, więc wstąpił na służbę do brata Gotfryda. W składzie oddziałów lotaryńskich wziął udział w pierwszej krucjacie. W marcu 1098 r. został hrabią Edessy, jednego z niewielkich państw utworzonych przez krzyżowców na Bliskim Wschodzie. Po śmierci Gotfryda w 1100 r. został wybrany władcą Jerozolimy. Przyjął tytuł królewski i koronował się w Betlejem 25 grudnia 1100r. Zmarł 2 kwietnia 1118 r. w czasie wyprawy zbrojnej na Egipt.] Bożogrobcy 87

88 Właściwie przekształcił ją w zakon nadając jej regułę św. Augustyna. 2 Ta nowa instytucja religijna przyjęła nazwę Canonici Regulares Custodes Sanctissimi Sepulchri Hierosolymitani, czyli Kanonicy Regularni Stróże Najświętszego Grobu Jerozolimskiego. Część rycerska dotychczasowej kapituły przyjęła formę oblatury. To zaś pociągnęło za sobą wprowadzenie nowych kategorii, specjalnie dla niej przeznaczonych. Byli nimi: bracia świeccy, klienci, kustosze oraz sergentes. Szaty zakonne Bożogrobców, XIX wiek. Bracia świeccy wywodzili się z najznamienitszych rodów rycerskich, ale mogli pochodzić również z bogatego mieszczaństwa. Wolno im było zawierać małżeństwa. Zamiast ślubów czystości składali wówczas dodatkowe śluby wierności małżeńskiej. Choć mieszkali poza klasztorami, to tworzyli swoje konfraternie i spełniali wiele obowiązków religijnych. Oni również otrzymywali inwestyturę zakonną. 3 Kolejna grupa to klienci. Mogli oni pozostawać w stanie wolnym lub w małżeństwie. Nie otrzymywali jednak inwestytury zakonnej. Rekrutowali się również ze szlachty, pozostawali jako współbracia zakonu i składali w nim przysięgę. Kustosze natomiast opiekowali się sprzętami liturgicznymi, ołtarzami w kościołach, lampami, oraz zdobyczami wojennymi. 2 Reguła św. Augustyna jedna z najstarszych reguł życia monastycznego, napisana przez Augustyna z Hippon dla grupy mężczyzn żyjącychw celibacie we wspólnocie. Powstała między rokiem 397, a 399; w średniowieczu stała się bardo powszechna, bo przyjęli ją Kanonicy Regularni, augustianie i in.; zawarte są niej przepisy życia religijnego oraz codziennego wspólnoty. Krzyże wyryte przez krzyżowców na ścianie schodów krypty św. Heleny. 3 Inwestytura (od łac. indure vestimentis przyobleczenie) tu oznacza kanoniczne przyjęcie nowego członka zakonu rycerskiego, złożenie przez niego ślubów i otrzymanie właściwych insygniów. 88 Bożogrobcy

89 Jedna z bitew w czasie III krucjaty ( ). Ważnym ich zadaniem było utrzymywanie porządkui spokoju wśród pielgrzymów. Towarzyszyli patriarsze i kapitule zakonu. W czasie wypraw wojennych patriarchy i kapituły kustosze stanowili ich zbrojną gwardię. Niczym w późniejszych wiekach gwardia szwajcarska, kustosze w zbrojach z czerwonym pięciokrzyżem stali przy drzwiach najważniejszych kościołów Jerozolimy i innych miast Ziemi Świętej. Przy wejściu do bazyliki Grobu Świętego stało ich zawsze dwudziestu czterech. Sergentes byli gwardzistami zakonu i podlegali kanonikom. Ich uzbrojenie stanowiła kusza oraz miecz, łuk, włócznia i topór. Przysięga zobowiązywała ich nie tylko do obrony Grobu Świętego, ale wszystkich innych miejsc wskazanych przez kapitułę. Trzon duchowny stanowili jednak kanonicy. Kapituła składała się z priora, 4 podpriora, dziekana oraz najwyższych rangą zakonników, a wśród nich kantor, poddziekan, primicjarz (niekiedy nazywany profesorem teologii), skarbnik, jałmużnik i inni. Kanonicy odznaczali się wysokim poziomem życia religijnego, co dostrzegali świeccy i duchowni władcy Jerozolimy. Stąd nieprzypadkowo spośród Kanoników wywodziło się dwóch arcybiskupów Tyru. 4 Prior to godność zakonna w Kościele rzymskokatolickim; jego nazwa wywodzi się z jęz. łacińskiego i oznacza pierwszy, wcześniejszy, co można tłumaczyć też jako przeor (przełożony zakonny niższy rangą od opata). Bożogrobcy 89

90 Jeden biskup Askalonu, jeden biskup Betlejem oraz, co jest ważne, dwóch patriarchów Jerozolimy. Byli nimi: Wilhelm z Malines w latach (wcześniej był arcybiskupem Tyru ) oraz Amalryk z Nesle w latach (wcześniej prior Grobu Świętego w latach ). Znacznym przywilejem Kanoników był udział w elekcji patriarchy jerozolimskiego oraz opatów i przeorów innych zakonów, które funkcjonowały w tym czasie w Ziemi Świętej. Przełożeni Kanoników czynnie uczestniczyli również w życiu politycznym Królestwa Jerozolimskiego. Papież Honoriusz II ( ). Papież Kalikst II ( ) zatwierdził utworzenie zakonu Kanoników Regularnych przy Grobie Świętym. Papież Celestyn II ( ). Zatwierdzili utworzenie zakonu Kanoników Regularnych przy Grobie Świętym, a także potwierdzili wszelkie ich dotychczasowe nadania i przywileje. Warto w tym miejscu choćby wspomnieć o słynnym liście priora Gerarda napisanym wraz z patriarchą Jerozolimy Warmundem ( ), gdzieś pomiędzy rokiem 1119, a 1125 do arcybiskupa Santiago de Compostella, Diego Gelmíreza. Treścią listu była prośba o pomoc dla Ziemi Świętej, którą nawiedziła dotkliwa susza, a do tego jeszcze zagrażało jej wielu wrogów. Prośba spotkała się ze zrozumieniem i hiszpański arcybiskup przysłał do Jerozolimy żywność, pieniądze, a nawet wsparcie militarne. Utworzenie zakonu Kanoników Regularnych przy Grobie Świętym zatwierdził w 1122 roku papież Kalikst II ( ), a następnie Honoriusz II ( ) w 1125 roku. Także papież Celestyn II ( ) w bulli ze stycznia 1143 roku potwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje i nadania Kanoników Grobu Świętego, przy okazji wymieniając posiadane przez nich kościoły i klasztory w Ziemi Świętej i w Italii. 90 Bożogrobcy

91 W XIII wieku patriarcha jerozolimski Jakub de Vitry (patriarcha w latach ) zanotował, że Kanonicy służą w wielu kościołach w mieście (Jerozolima) oraz na Górze Syjon i na Górze Oliwnej (wówczas miejsca te znajdowały się poza murami Jerozolimy. W drugiej połowie XII wieku i w następnym stuleciu Zakon Kanoników Grobu Świętego prowadził działalność charakterystyczną dla wielu innych zakonów rycerskich powstałych w Ziemi Świętej. Nie tylko bronił własnych posiadłości, lecz brał również udział w wyprawach zbrojnych organizowanych przez Królestwo Jerozolimskie. Nawet duchowni członkowie zakonu otrzymywali broń i mogli czynnie uczestniczyć w walce. Strój zakonny Bożogrobców: czarny habit z czerwonym krzyżem patriarchalnym. Można jednak zauważyć, że w przeciwieństwie do tak dobrze znanym wszystkim zakonom rycerskim jak templariusze, joannici czy krzyżacy, w Zakonie Kanoników Grobu Świętego zaczął przeważać czynnik duchowy nad rycerskim. Ten drugi w drugiej połowie XII wieku coraz bardziej ulegał redukcji. Złożyło się na to kilka przyczyn. Jedną z nich był brak w regule zakonu nakazu służby wojskowej, która obowiązywała w ówczesnych zakonach rycerskich. Należy również podkreślić brak samodzielności jurysdykcyjnej. Kanonicy podlegali władzy sądowniczej patriarchy jerozolimskiego. Natomiast inne zakony rycerskie zależały w tym względzie bezpośrednio od papieża. Dokument, w którym papież Innocenty III potwierdza Bożogrobcom nadanie Kazimierza Sprawiedliwego i przyjmuje klasztor w Miechowie pod swoją opiekę, 1208 rok. Bożogrobcy 91

92 Podobnie jak wszyscy krzyżowcy, również Kanonicy i rycerze Grobu Świętego przeżyli wielki wstrząs w 1187 roku. Wojska krzyżowców poniosły sromotną klęskę w bitwie pod Hittinem z rąk muzułmanów dowodzonych przez władcę Egiptu Saladyna ( ). Konsekwencją było oblężenie i ciężkie bombardowanie Jerozolimy. Wreszcie w dniu 2 października 1187 roku miasto zostało ponownie zajęte przez wojska muzułmańskie. Kanonicy wraz z innymi zakonami musieli opuścić Jerozolimę. Kilkadziesiąt lat później, w 1229 roku cesarzowi Fryderykowi II ( ), w ramach V krucjaty, udało się odzyskać Jerozolimę, Betlejem i Nazaret dla Królestwa Jerozolimskiego. Zdołał wynegocjować te miasta wraz z otaczającymi terenami od sułtana egipskiego Al-Kamila ( ), człowieka o szerokich horyzontach umysłowych. Notabene to właśnie z tym władcą spotkał się św. Franciszek z Asyżu. Jednak po niedługim czasie, bo w 1244 roku muzułmanie już na stałe odzyskali Jerozolimę i Kanonicy Grobu Świętego musieli ponownie opuścić to miasto. Kapituła przeniosła się wówczas do Akki, ostatniej de facto twierdzy krzyżowców w Ziemi Świętej. Mimo to Kanonicy nadal prowadzili ożywioną działalność w Ziemi Świętej i poza nią, łącznie w 2088 placówkach (na przykład pracując przy chorych i rannych w wielu szpitalach). I to miejsce oparcia chrześcijan łacińskich w Ziemi Świętej uległo wojskom muzułmańskim. Ostatecznie Akka została zdobyta przez mameluków osiemnastego maja 1291 roku. Sułtan Al-Aszraf Chalila nakazał miasto i fortyfikacje zrównać z ziemią, a na ich miejscu wznieść niewielką osadę handlową pozbawioną jakikolwiek umocnień. Należy podkreślić, że wraz z opuszczeniem Ziemi Świętej wygasła rycerska część Zakonu. Choć tylko na kilka lat. ZAKON KANONIKÓW REGULARNYCH STRÓŻÓW GROBU ŚWIĘTEGO JEROZOLIMSKIEGO W EUROPIE Tuż przed opuszczeniem Ziemi Świętej Zakon Kanoników miał swoje placówki w wielu krajach europejskich: w Toskanii, Lombardii, Francji, Nadrenii, Anglii, w Polsce oraz na Półwyspie Iberyjskim. Ich najstarszy klasztor europejski znajdował się w Wirtembergii. 92 Bożogrobcy

93 Był to klasztor Dekendorf, otrzymany od miejscowego feudała Bertolda. W tym klasztorze utworzony został wikariat generalny, którego najstarszym poświadczeniem źródłowym jest breve papieża Honoriusza II ( ) z dnia 27 stycznia 1125 roku. Mimo to siedzibą władz Zakonu w Europie został klasztor św. Łukasza w Perugii w Umbrii, w środkowej Italii, powstały w 1187 roku. Teraz ulokowano w nim archiwum główne Zakonu oraz zakonny skarbiec. Perugia stanowiła centrum archiprioratu św. Łukasza, znajdującego się pod wyjątkową opieką papieską i zawiadującego bardzo licznymi klasztorami kanonickimi w Europie zachodniej. Kanoniczka Grobu Bożego (Miechów). W tej sytuacji archiprior z Perugii zaczął używać tytułu archipriora jerozolimskiego, a nawet ustanowił nowy tytuł, dotąd nieistniejący, wielkiego mistrza generalnego Zakonu. Korzystał też z prawa używania infuły, pastorału, pierścienia i obuwia pontyfikalnego. Patriarcha jerozolimski nadal zachował swoje uprawnienia zwierzchnie wobec Kanoników Grobu Świętego, ale w nowej sytuacji politycznej Ziemi Świętej, jego autorytet zdecydowanie zmalał. To zaś zrodziło sytuację faktycznej władzy wielkiego priora z Perugii nad zakonnikami jako głowy Zakonu. Ważną pozycję Kanonicy Grobu Świętego zajmowali na Półwyspie Iberyjskim. W Królestwie Aragonii uzyskali w 1131 roku wpływ na wybór króla. Trzynaście lat później otrzymali pierwsze dobra jakimi były kościół i klasztor w Calatajud (miasto odbił z rąk muzułmanów Alfons I w 1120 roku). Zakon Joannitów Zakon Rycerski Świętego Jana Chrzciciela Szpitala Jerozolimskiego. Bożogrobcy 93

94 Król Ludwik IX Święty. ( ). Organizator i uczestnik VI i VII wyprawy krzyżowej. Sprowadził Kanoników Grobu Świętego do Paryża. W krótkim czasie powstał tu wikariat generalny z prawem wybijania własnej monety. Pod jego władzą znalazła się cała Aragonia. Natomiast dzięki królowi kastylijskiemu Alfonsowi VII ( ) i od 1135 roku cesarzowi całej Hiszpanii (warto wspomnieć, że jedną z jego żon była Ryksa /hiszp.: Riquilda/, córka polskiego księcia Władysława II Wygnańca) wikariat generalny z Calatajud objął swoją władzą część Półwyspu Iberyjskiego należącego do chrześcijan. Znaczenie Kanoników Grobu Świętego na tych terenach wzmacniał fakt rekonkwisty, trwającej tam aż do 1492 roku. W 1149 roku Kanoników Grobu Świętego sprowadził do Francji król Ludwik VII (panował w latach ). Wziął on udział jako jeden z głównych wodzów (obok Konrada III, króla niemieckiego) w drugiej wyprawie krzyżowej ( ). Zakonnicy osiedli w Saint Samson koło Orleanu. W połowie XIII wieku król Ludwik IX Święty (panował w latach ) sprowadził ich do Paryża, gdzie powierzył im służbę liturgiczną w kaplicy królewskiej. Zakonnicy utworzyli wówczas Archikonfraternię Palmiers, której zadaniem było organizowanie pielgrzymek do Ziemi Świętej oraz opieka nad chorymi w szpitalu Grobu Świętego. U szczytu rozwoju zakonu we Francji w połowie XV wieku funkcjonowało trzydzieści dziewięć placówek zakonnych, podległych czterem prioratom. Św. Franciszek z Asyżu założyciel zakonu franciszkanów. Wikariat generalny w krajach niemieckich został w 1480 roku podzielony na dwa odrębne wikariaty generalne. 94 Bożogrobcy

95 Jeden obejmował Dolne Niemcy (biskupstwa Trewir, Kolonia, Brema, Tournai oraz Cambrai). Drugi natomiast Górne Niemcy z biskupstwami Liège, Münster, Utrecht. Było to podyktowane rozwojem Zakonu w krajach niemieckich i powstawania tam ich licznych kościołów. Od roku 1174 Kanonicy grobu Świętego obecni byli w Anglii oraz w Szkocji i w Irlandii. Pojedyncze domy znajdowały się w Szwecji, w Konstantynopolu i na Cyprze. Dość nietypowa sytuacja powstała natomiast w samej Ziemi Świętej. Opiekę nad miejscowymi chrześcijanami, nad pielgrzymami przybywającymi do ojczyzny Jezusa oraz nad samymi miejscami świętymi systematycznie przejmowali franciszkanie. Zgodnie z zasadą tego zakonu zamiast walki zbrojnej należało prawadzić duchową obronę chrześcijaństwa w tym regionie. Po raz pierwszy franciszkanie zamieszkali w Jerozolimie w 1229 roku (lub nieco później) w pobliżu V stacji Drogi Krzyżowej. Rok później papież Grzegorz IX polecił franciszkanów patriarsze jerozolimskiemu i wszystkim biskupom na Bliskim Wschodzie. Stała obecność franciszkanów w Ziemi Świętej datuje się od 1333 roku Sułtan mamelucki An-Nasir Muhammad ( ) przyznał im prawo obecności przy Bazylice Grobu Świętego i innych loca sancta (miejscach świętych). Stan ten z pewnymi zmianami utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Powstała wkrótce Kustodia Ziemi Świętej (struktura organizacyjno-administracyjna franciszkanów na Bliskim Wschodzie), przejęła niemal całość spraw chrześcijan rzymskich w tej części świata. Papież Grzegorz IX ( ) protektor zakonu franciszkanów w Ziemi Świętej. Joannici bronią Rodos przed Turkami sułtana Osmana I w 1310 roku. Mal. Gustaaf Wappers, XIX wiek. Bożogrobcy 95

96 RYCERZE GROBU ŚWIĘTEGO KONTYNUACJA RYCERSKIEGO RAMIENIA ZAKONU W związku ze zmianami politycznymi w Europie i na Bliskim Wschodzie wykrystalizował się obyczaj nadawania tytułu Rycerza Najświętszego Grobu pielgrzymom przybywającym do Jerozolimy, a pochodzącym ze znaczących rodów szlacheckich. Tytuł ten nadawał przełożony (kustosz) Kustodii Ziemi Świętej. Dzięki temu utrzymał się związek z Ziemią Świętą. Kustodia prowadziła rejestr obdarzanych tytułem rycerzy. Ci zaś po powrocie do Europy wchodzili w skład prioratów w swoich krajach. Rycerze Grobu Świętego. Należy podkreślić, że jako herb Kustodia przejęła czerwony pięciokrzyż Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Świętego Jerozolimskiego. Choć był to tytuł jedynie honorowy to Rycerze Najświętszego Grobu mieli pierwszeństwo przed innymi rycerzami, mogli legitymizować swoje pochodzenie jeśli było ono z nie-prawego łoża, byli zwolnieni z obowiązku dawania kwater zimowych wojsku. Mieli również prawo posiadania dóbr kościelnych oraz nadawania sobie herbów. Pod koniec średniowiecza zachwiał się w Europie rozwój Kanoników Grobu Świętego. Zakon dotknął kryzys, spowodowany przez tak życzliwe dotychczas, papiestwo. Papież Innocenty VIII ( ) bullą Cum solerti meditatione (po sumiennym przemyśleniu) z marca 1489 roku połączył Zakon Kanoników z joannitami, mającymi wtedy swą siedzibę na wyspie Rodos. 96 Bożogrobcy

97 Papież uległ naciskom joannitów, którzy chcieli w ten sposób przejąć liczne i bogate posiadłości Zakonu Kanoników Stróżów Grobu Świętego. Miało to zrekompensować im straty jakie ponoszą w walkach z państwem osmańskim. Okazało się, że bulla de facto obowiązuje jedynie na terenie Italii. Giambattista Marini, ostatni wielki prior z Perugii, wstąpił w 1491 roku do joannitów. Podległe mu dobra podporządkowane zostały właśnie joannitom. W innych krajach europejskich inkorporacja ta nie doszła do skutku i Kanonicy zachowali swoją odrębność. Wielką energią wykazali w tym względzie władcy świeccy, jaki i duchowieństwo diecezjalne. Siła tradycji była bardzo duża. NOWOŻYTNE I NAJNOWSZE DZIEJE ZAKONU RYCERSKIEGO Papież Innocenty VIII ( ) Połączył bullą z marca 1489 roku Zakon Kanoników z joannitami. Dla niektórych współczesnych historyków decyzja papieża Innocentego VIII oznaczała koniec kleryckiej gałęzi zakonu. Nie jest to całkowicie zgodne z faktami. Na ziemiach polskich Zakon funkcjonował, a nawet dynamicznie rozwijał się w końcu XV i szesnastym wieku. Oznaki coraz większego kryzysu pojawiły się dopiero pod koniec XVIII wieku. Pod koniec XV wieku ważną decyzję w odniesieniu do rycerskiej gałęzi zakonu podjął papież Aleksander VI. W 1496 roku niejako odbudował tę grupę, ustanawiając siebie i swoich następców wielkimi mistrzami rycerzy jerozolimskich. Tym samym wyłączył ich spod kurateli franciszkańskiego kustosza Ziemi Świętej. Papież Aleksander VI ( ). Ustanowił siebie i swoich następców wielkimi mistrzami rycerzy jerozolimskich. Bożogrobcy 97

98 Stan ten utrzymał się do 1848 roku. Aleksander VI usankcjonował przywileje rycerzy Grobu Świętego Milites Sancti Sepulchri, które potwierdzili kolejni papieże w XVI wieku: Leon X w 1515 roku, Klemens VII w 1527 roku oraz Pius IV w 1561 roku. Zasadnicza zmiana w prawnej i organizacyjnej sytuacji Rycerzy Grobu Świętego nastąpiła w pierwszej połowie XIX wieku. Było to związane z odrodzeniem w 1847 roku łacińskiego patriarchatu w Jerozolimie, w efekcie porozumienia zawartego pomiędzy Stolicą Apostolską, a Imperium Osmańskim. Papież Pius X w 1907 roku objął urząd Wielkiego Mistrza wraz z zachowaniem tytułu protektora. Papież Pius XI dokonał zreformowania statutu zakonu Bożogrobców ustanawiając i wprowadzając zwierzchnictwa krajowe. Zakon ponownie podporządkowany został patriarsze jerozolimskiemu, co stanowiło nawiązanie do chlubnej przeszłości i początków zakonu w XII wieku. Pierwszy po reaktywowaniu patriarcha jerozolimski w 1848 roku otrzymał wyłączne prawo nominacji nowych Rycerzy (odebrane tym samym kustoszom Ziemi Świętej), a nawet został Wielkim Mistrzem Rycerzy Grobu Świętego. 5 Mimo to strona prawna i ekonomiczna dotycząca Rycerzy Grobu Świętego oraz ich relacja z Kustoszem Ziemi Świętej pozostawały nieuregulowane. Patriarcha Valerga zabiegał w Rzymie o rozwiązanie tych kwestii. Papież Pius IX breve Multa sapienter ogłoszonego dnia 24 stycznia 1868 roku zreformował Rycerzy Grobu Świętego i utworzył organizację o przejrzystych statutach prawnych i formach działania. 5 Giuseppe Valerga ( ), pierwszy łaciński patriarcha jerozolimski po odnowieniu tej instytucji w 1847 r., wybitny znawca języków i historii Bliskiego Wschodu; urodzony w Loano, w Lugirii (Włochy), święcenia kapłańskie przyjął w 1836 r.; wykształcenie akademickie otrzymał na Uniwersytecie Sapienza w Rzymie; następnie pracował w rzymskiej Kongregacji Krzewienia Wiary, utrzymując kontakty z Kościołem Chaldejskim na Bliskim Wschodzie; w 1847 r. został łacińskim patriarchą Jerozolimy. Od 1868 r. był wielkim mistrzem Zakonu Rycerskiego Grobu Świętego. 98 Bożogrobcy

99 Łaciński patriarcha jerozolimski oficjalnie został Wielkim Mistrzem. Papież ustalił również strukturę zakonu, w skład którego wchodzili członkowie trzech klas: Kawalerowie Wielkiego Krzyża, Komandorowie oraz Kawalerowie. Ustalono również formę uroczystego stroju zakonnego oraz odznaczenia. Niezwykle istotne było pozostawienie jako herbu pięciokrzyża Gotfryda z Bouillon, co w jednoznaczny sposób wiązało ten etap Rycerzy z ich korzeniami w Jerozolimie z czasów krucjat. Do Zakonu mogli być przyjmowani ludzie zasłużeni dla Kościoła i Ziemi Świętej, nawet bez szlacheckiego pochodzenia. Szybko struktury nowej organizacji ukształtowały się w krajach europejskich, a także w Kanadzie oraz krajach Ameryki Południowej. Dwadzieścia lat później, papież Leon XIII w breve Venerabilis Frater zezwolił na przyjmowanie do zakonu kobiet jako Dam zakonnych. Kolejne ważne zmiany nastąpiły w wyniku decyzji papieża Piusa X, ogłoszonych w liście apostolskim Quam multa. Papież ponownie zarezerwował dla siebie urząd wielkiego mistrza. W ten sposób przeciął wszelkie dyskusje nad legalność sprawowania tego urzędu przez poprzednich papieży. Pius X regulował strukturę terytorialną zakonu. Kawalerowie i Damy mogli tworzyć organizacje narodowe, na czele których stał delegat wielkiego mistrza (podobnie do zakonu maltańskiego). We wspomnianym liście określone zostały reguły dotyczące stroju Kawalerów i Dam. Aby jeszcze bardziej podkreślić rycerski charakter organizacji do odznaczeń dodane zostało tak zwane trofeum wojenne. ZAKON RYCERSKI GROBU ŚWIĘTEGO JEROZOLIMSKIEGO Pierwsze dekady XX w. były dla Zakonu niezwykle pomyślne. Wzrastał jego prestiż, a to pociągało za sobą wzrost liczby członków. Do wybuchu pierwszej wojny światowej Zakon liczył około trzech tysięcy członków. Znamienne było członkostwo takich osób jak cesarz niemiecki Wilhelm II czy władca Etiopii Menelik II. Obaj nie byli katolikami i potrzebna była zgoda papieska na przyjęcie ich w szeregi Kawalerów Zakonu. W okresie międzywojennym pierwszym ważnym aktem prawnym w odniesieniu do Bożogrobców było breve Decessores nostri papieża Piusa XI z roku Papież zrzekł się godności wielkiego mistrza na rzecz łacińskiego patriarchy Jerozolimy. Chciał tym samym ułatwić kontrolę nad działalnością Zakonu w Ziemi Świętej (Palestyna znajdowała wówczas się pod nadzorem Wielkiej Brytanii jako jej terytorium mandatowe). Bożogrobcy 99

100 Ponadto Zakon połączony został w jedną instytucję z Dziełem Obrony Wiary w Ziemi Świętej. Cztery lata później, w 1932 roku miały miejsce kolejne decyzje papieskie. Zreformowane zostały statuty zakonne i nadana została nowa oficjalna nazwa Ordo Equestris Sancti Sepulchi Hierosolymitani Zakon Rycerski Grobu Świętego Jerozolimskiego (choć w języku polskim lepiej brzmi w Jerozolimie), która obowiązuje do dziś. Ustanowiony został także urząd referendarza zakonnego, którego rolą jest utrzymywanie łączności pomiędzy Stolicą Apostolską, a łacińskim patriarchatem w Jerozolimie. Także w 1932 roku odbył się w Jerozolimie pierwszy światowy kongres Kawalerów Grobu Świętego. Papież Pius XII w 1949 roku dokonuje reorganizacji zakonu i kodyfikacji jego ram prawnych, strukturalnych i hierarchicznych. Kardynał Nicola Canali piastował urząd Wielkiego Mistrza, a w 1940 roku również obejmuje funkcje protektora zakonu. Sytuacja skomplikowała się w czasie drugiej wojny światowej. W 1940 roku rezygnację złożył z urzędu patriarcha jerozolimski i papież ustanowił kardynała Nicolę Canaliego ( ) protektorem Zakonu na czas wojny i wakatu w patriarchacie jerozolimskim. Szybko okazało się, że zmiana ta będzie mieć trwały charakter. Przyczyniła się do tego sytuacja polityczna na Bliskim Wschodzie. Podział Palestyny na państwo żydowskie i cześć arabską jeszcze bardziej utrudnił sprawę chrześcijan w ojczyźnie Jezusa. W 1945 roku papież Piusa XII ustanowił kościół i klasztor św. Onufrego w Rzymie, należący do franciszkanów, duchowym centrum Zakonu. W ten sposób podkreślona ostała rola franciszkanów w dziejach Zakonu. Nie bez znaczenia pozostawał również fakt pochowania w tym kościele poety Torquata Tassa ( ), autora poematu epickiego pt. Jerozolima wyzwolona, odwołującego się do dziejów pierwszej wyprawy krzyżowej. 100 Bożogrobcy

101 Nieco później w 1949 roku papież dokonał kolejnej modyfikacji statutów zakonnych (breve Quam Romani Pontifices) i przeniesienia na stałe głównej siedziby Zakonu z Jerozolimy do Rzymu. Ustalono również, że wielkim mistrzem będzie kardynał powoływany przez papieża i jemu bezpośrednio podległy. Natomiast łaciński patriarcha Jerozolimy otrzymał godność wielkiego priora i stał się w ten sposób drugą co do ważności osobą w hierarchii zakonnej. W 1962 roku ustanowiono nowe odznaczenia zakonne, które mogą otrzymywać także niekatolicy, a nawet niechrześcijanie. Są nimi: Krzyż Zasługi (w kilku klasach), Palma Jerozolimska, Medal Zasługi Benemerenti (złote, srebrne i brązowe). Od tego roku ustalił się wyczaj wręczania Muszli Pielgrzyma Kawalerom i Damom, którzy po raz pierwszy w tej godności odbyli pielgrzymkę do Grobu Świętego. Natomiast w 1967 roku wydany został przez Penitencjarię Apostolską dokument, w którym określono dni świąteczne obchodzone w Zakonie. Należą do nich: 22 sierpnia uroczystość Najświętszej Marii Panny Królowej Palestyny; 14 września uroczystość Podwyższenia Krzyża Świętego; 18 sierpnia wspomnienie św. Heleny oraz 21 sierpnia wspomnienie św. Piusa X. Papież Paweł VI w 1977 roku zatwierdził poprawione statuty zakonne, które nadal obowiązują. Zgodnie z ich zapisami Zakon Rycerski Grobu Świętego Jerozolimskiego jest stowarzyszeniem osób duchownych i świeckich w trzech klasach: Kawalerów i Dam Naszyjnika; Kawalerów; Dam. Papież Paweł VI podczas Soboru Watykańskiego II zatwierdził Statut Zakonu Rycerskiego Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie. Statut Zakonu Rycerskiego Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie. Bożogrobcy 101

102 102 Statut Zakonu Bożogrobców.

103 W poszczególnych klasach jest jeszcze właściwa im hierarchizacja. Kandydat do Zakonu wśród wielu dokumentów musi złożyć świadectwo swoich zasług na rzecz Ziemi Świętej na polu religijnym, kulturalnym, działalności charytatywnej lub społecznej. Wielkiego Mistrza wspiera Wielkie Magisterium, które tworzy pięciu tak zwanych wielkich urzędników zakonnych oraz dwunastu współbraci, będących obywatelami różnych państw. Ponadto funkcjonuje Consulta Rada, w skład której wchodzi Wielki Mistrz, Wielkie Magisterium, łaciński patriarcha Jerozolimy (jako wielki prior), asesor, delegaci terenowi, przedstawiciel Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej oraz przedstawiciel watykańskiej Kongregacji do spraw Kościołów Wschodnich. Consulta zbiera się przeważnie co pięć lat. Obecnie Zakon działa w dwudziestu ośmiu krajach na świecie, zorganizowanych w czterdzieści osiem zwierzchnictw i delegatur narodowych. Od roku 2011 wielkim mistrzem jest kardynał Edwin Frederic O Brien 6. Głównym obszarem współczesnej działalności Bożogrobców w Ziemi Świętej jest szkolnictwo. Zakon prowadzi czterdzieści jeden szkół parafialnych w granicach łacińskiego patriarchatu Jerozolimy (aż 23 znajdują się w Jordanii). Są to szkoły koedukacyjne i przeznaczone dla uczniów różnych wyznań, odznaczające się wysoką jakością nauczania. Obecny Wielki Mistrz Zakonu Jego Eminencja kard. Edwin Frederick O Brien. Amerykański biskup rzymskokatolicki, były arcybiskup Baltimore, były honorowy prymas Stanów Zjednoczonych, od 29 sierpnia 2011 roku wielki mistrz Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie. 6 Edwin Frederic O Brien (ur w Nowym Jorku), święcenia kapłańskie otrzymał w 1965 r.; w l służył jako kapelan a Wietnamie; potem studiował w Rzymie; w l arcybiskup Baltimore, od 2012 kardynał. Bożogrobcy 103

104 ZAKON KANONIKÓW REGULARNYCH STRÓŻÓW GROBU ŚWIĘTEGO JEROZOLIMSKIEGO NA ZIEMIACH POLSKICH W 1162 roku rycerz Jaksa z Miechowa i Kopniku obył pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Zapewne spowodowała ją nie tylko idea wypraw krzyżowych, wypełniająca dwunaste stulecie, ale również osobiste przeżycia Jaksy: śmierć syna w 1158 roku (jako zakładnika na dworze cesarskim) oraz utrata władzy nad Brenną i Stodoranami. Wydaje się, że pobyt w Palestynie trwał kilka miesięcy w 1162 i 1163 roku. Kompleks zabudowań klasztoru Bożogrobców wraz z kościołem, 1862 rok. 104 Bożogrobcy

105 Cieszący się wielką powagą z powodu swej pobożności kanonicy Grobu Świętego musieli wywrzeć duże wrażenie na małopolskim pątniku. Jaksa zdecydował się sprowadzić ich do Polski i ufundować im kościół i klasztor. Miał w tych dziełach już niemałe zasługi. Nie wiemy jak przebiegały działania i rozmowy w tej sprawie z patriarchą Amalrykiem z Nesle oraz priorem Grobu Świętego (notabene sam patriarcha jeszcze pięć lat wcześniej był przełożonym kanoników Grobu Świętego). Ich efekt okazał się pozytywny i z powracającym do Polski Jaksą oddelegowany został kanonik Martinus (Marcin) Gallus, czyli Francuz. W źródłach podkreślono jego wyjątkową pobożność. Jako miejsce kościoła i klasztoru kanonickiego w Małopolsce, Jaksa wybrał Miechów. Poza nim w skład fundacji weszły jeszcze dwie inne wsie: Zagórzyce i Komorów. Najprawdopodobniej były one częścią posagu żony Agapii, którym Jaksa mógł swobodnie dysponować. Niemal natychmiast po powrocie z Jerozolimy w 1163 roku rozpoczęła się budowa kościoła i klasztoru w Miechowie. Kościół ukończono wcześniej i konsekrował go Gedko, biskup krakowski, w 1170 roku Dzień konsekracji nie był przypadkowy 15 lipca, w kolejną rocznicę zdobycia przez krzyżowców Jerozolimy i oswobodzenia Grobu Świętego spod władzy muzułmanów. Nie wiadomo jak wyglądał ten pierwszy miechowski kościół. Można śmiało przypuszczać, że miał nawiązywać do Anastasis w bazylice Grobu Świętego w Jerozolimie. Budowa klasztoru trwała dłużej i zakończyła się w 1186 roku już po śmierci głównego fundatora. Klasztor miechowski stanowił w tym czasie filię domu głównego w Jerozolimie, czyli nie był całkowicie samodzielny. Zakonnicy byli głównie Niemcami i Czechami, co utrzymało się jeszcze przez kolejne dziesięciolecia. Można powiedzieć, że od samego początku klasztor w Miechowie cieszył się uznaniem w Małopolsce, a wkrótce także w innych dzielnicach. Zarówno książęta polscy, jak i możnowładztwo, chętnie przekazywali na rzecz klasztoru miechowskiego liczne donacje. Już w 1162/1163 roku Bolesław Kędzierzawy zwolnił dobra kanoników miechowskich z obciążeń na rzecz księcia. Potwierdzili to kolejni władcy w 1172 roku Kazimierz Sprawiedliwy, a rok później Mieszko III Stary. Dużą donację na rzecz Miechowa w 1163 roku lub nieco później przekazał rycerz Mikora, prawdopodobnie krewny Piotra Włostowica. Bożogrobcy 105

106 Stanowiły ją wsie: Chełm nad Rabą wraz z kościołem, karczmą, targiem, Nieszkowice a także źródła solne w Bochni, Przebieczanach i Sidzinie oraz karczma w Studzience. W 1198 roku z fundacji komesa (palatyna) Radosława kanonicy miechowscy otrzymali kościół, karczmę i targ w Skaryszewie w północnej Małopolsce (dziś to okolice Radomia w obecnym województwie mazowieckim) oraz wieś Rzepniany. Pieczęć Monachusaz dokumentów wysyłanych do Polski jedna z czterech zachowanych na świecie. W początkach XIII wieku doszła im również kanonia w Łętkowicach. Zapewne taka pozycja Miechowa skłoniła patriarchę jerozolimskiego do usamodzielnienia miechowskiej placówki kanoników. Patriarcha Aimar Monachus dei Corbizzi (patriarcha w latach ) wystawił dla klasztoru miechowskiego dokument konfirmacyjny w Akce w 1198 roku. Podkreślił w nim liczne donacje samego Jaksy oraz wielu innych feudałów. Stanowiły je aż trzydzieści cztery wsie oraz trzy źródła solne. Były to podstawy późniejszego rozwoju ekonomicznego klasztoru w Miechowie. Patriarcha uczynił tym samym klasztor w Miechowie samodzielną placówką Kanoników Grobu Świętego. Należy zaznaczyć, że donacji dokonywali także sami kanonicy. Warto wspomnieć kanonika Przełaja (Przecława) i nadanie przez niego kościoła Świętego Krzyża w Gnieźnie wraz z dwiema wsiami, czy przekazanie wsi przez kanoników Krekoczę, Hugolda czy Tufona. 106 Bożogrobcy

107 Ta wyjątkowa pozycja kościoła miechowskiego może mieć całkiem jasne wytłumaczenie. Kościół z repliką Grobu Świętego ściągał rycerstwo i innych wiernych, którzy w epoce wypraw krzyżowych z różnych względów nie mogli udać się do Ziemi Świętej. Mogli uzyskać tu łaski takie same, jak będąc osobiście w Jerozolimie. Napływ wielkiej liczby pielgrzymów spowodował, że w 1233 roku piąty prior miechowski Henryk, podjął decyzję o budowie nowego zdecydowanie większego kościoła. Konsekrował go w 1293 roku biskup Prokop, biskup krakowski. Kościół ten otrzymał wtedy wezwanie Ducha Świętego. Znajdująca się w nim replika jerozolimskiego Grobu Świętego przyciągała coraz to liczniejsze rzesze pielgrzymów. Dla człowieka średniowiecza Grób Jezusa zawierał w sobie całą esencję wiary, stanowił centrum ogarnianej intelektem rzeczywistości. Grób Święty postrzegano jako środek świata, stąd mówiono o sepulchrocentrycznej wizji kosmosu. Stan ten podkreślała jeszcze mocniej liturgia sprawowana w miechowskim kościele, wzorowana na obrzędach z Bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie. Koncentrowała się przede wszystkim na wydarzeniach Wielkiego Tygodnia, Śmierci i Zmartwychwstaniu Jezusa. Szczególne miejsce zajmowało tzw. Visitatio Sepulchri (przybycie do Grobu). Upamiętniało ono trzy niewiasty, które rankiem po szabacie udały się do grobu Jezusa, ich rozmowę z aniołem oraz przybycie do grobu apostołów Szymona Piotra i Jana. W nabożeństwie miechowskim to oni zbierali płótno, w które owinięte było ciało Jezusa i idąc przez kościół pokazywali je zgromadzonym wiernym. Miało to oznaczać Zmartwychwstanie Chrystusa. Spośród ważnych świąt, zwiększających liczbę pielgrzymów, należy jeszcze wymienić tytularne święto Grobu Świętego, obchodzone w drugą niedzielę po Wielkanocy, oraz dzień 15 lipca. Początkowo wspominano w tym dniu zdobycie przez krzyżowców Jerozolimy (1099), a z czasem stał się pamiątką konsekracji miechowskiego kościoła. Miechów był również ważnym punktem ruchu pątniczego. Miał własne hospicjum dla pielgrzymów udających Ziemi Świętej innych sanktuariów europejskich, czy nawet do samego Miechowa. Możnowładztwo przybywało licznie po odpusty, a w zamian zostawiali hojne jałmużny. Bożogrobcy 107

108 Książę Leszek Biały w 1217 roku ofiarował świece, aby paliły się przez całą dobę tak, jak świece przy Grobie Pańskim w Jerozolimie. Wśród innych pątników średniowiecznych wymienić należy Wincentego Kadłubka, czy królową Jadwigę Andegaweńską. Kaplica Grobu Chrystusa w Jerozolimie, na wzór której powstała Kaplica Grobu Bożego w miechowskiej bazylice ufundowanej przez Jaksę z rodu Gryfitów. Kamień, wyjęty z grobu Chrystusa w Jerozolimie, przywieziony w średniowieczu do Miechowa jako relikwia. Obecnie wmurowany w zachodniej ścianie Kaplicy Grobu Bożego w Miechowie. W trzynastym i czternastym stuleciu niemal we wszystkich polskich dzielnicach powstały placówki kanoników Grobu Świętego. Wyjątek stanowiło jedynie Pomorze Gdańskie (choć krótko znajdowało się we władaniu Przemysła II). W samej Małopolsce poza Miechowem ważne miejsce zajmował klasztor św. Jadwigi w Krakowie na Stradomiu, w Łęgonicach nad Pilicą, czy wspomniany już Skaryszew. W ziemi przemyskiej był to między innymi Przeworsk i Leżajsk; Rypin na Kujawach oraz w Wielkopolsce Gniezno, Sieradz, Koło, Pyzdry, Sępólno Krajeńskie. Na Mazowszu Bożogrobcy posiadali tylko jedną placówkę w Wyszogrodzie. Tę w Rawie objęli dopiero pod koniec XVIII w. Skomplikowana sytuacja zastała miechowskich Bożogrobców na Śląsku. W tej dzielnicy dominowały bowiem wpływy czeskie, a biskupi wrocławscy rościli sobie pretensje do zwierzchnictwa nad najważniejszym kanonickim klasztorem w Nysie. Stało się to przyczyną zerwania w 1345 roku przez kanonię nyską i inne śląskie klasztory (w Głogowie, Raciborzu, Dzierżoniowie, Ząbkowicach i Potoku koło Kluczborka) łączności z prioratem w Miechowie. Natomiast prowadzone przez Bożogrobców Kościół w Chorzowie i szpital w Bytomiu pozostały w podległości temu prioratowi. 108 Bożogrobcy

109 Priorat miechowski coraz bardziej zyskiwał na znaczeniu. W 1208 roku papież Innocenty III na mocy bulli Fratribus Dominici Sepulchri in Polonia objął papieską protekcją polskich Bożogrobców. Kilkadziesiąt lat później, papież Aleksander IV w 1256 roku zwolnił miechowitów z obowiązku przesyłania wsparcia pieniężnego do Palestyny na walkę z muzułmanami. Znaczący przywilej otrzymali oni od papieża Urbana IV, który w 1262 roku zabronił arcybiskupom i biskupom rzucania na Bożogrobców w Polsce anatem i klątw. Księciu Bolesławowi Wstydliwemu wręcz nakazał zwrot Bożogrobcom zagarniętych ich ziem. Również Urban IV obdarzył klasztory kanonickie w Polsce, w Czechach, na Słowacji (Górne Węgry jak wówczas się mówiło) i w znacznej części Niemiec egzempcją, czyli wyłączył je spod jurysdykcji miejscowych biskupów i podporządkował bezpośrednio patriarsze jerozolimskiemu. Papież Aleksander IV zwolnił miechowskich Bożogrobców od przesyłania pomocy finansowej dla obrony Ziemi Świętej. Dość problematyczną kwestię stanowiły roszczenia priora generalnego z Perugii o zwierzchnictwo nad Miechowem i innymi polskimi klasztorami Bożogrobców. W 1365 roku patriarcha jerozolimski (tytularnym patriarchą był wówczas Filip de Cabassole) poinformował priorat w Perugii, że priorat miechowski podlega bezpośrednio jego zwierzchnictwu. Sprawa ciągnęła się długo i ostatecznie rozstrzygnął ją dopiero sobór w Bazylei w 1433 roku. Pretensje priora generalnego św. Łukasza zostały oddalone. Papież Urban IV wyjął klasztor kongregacji miechowskiej spod jurysdykcji arcybiskupów i biskupów. Bożogrobcy 109

110 W początkach piętnastego wieku przełożony Bożogrobców miechowskich obdarzony został przez papieża Jana XXIII przywilejem używania szat i insygniów pontyfikalnych, a szczególnie krzyża pektoralnego, pastorału, infuły i pierścienia. Zazwyczaj przywilej ten dotyczył poza biskupami, opatów najznaczniejszych klasztorów. Również według postanowień Jana XXIII wszelkie spory pomiędzy klasztorem miechowskim, a innymi instytucjami religijnymi miała możliwość rozstrzygać tylko kuria rzymska. Władysław I Łokietek Z Bożej łaski król Polski, ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, sieradzkiej i Kujaw, pan i dziedzic Pomorza. Konflikt z królembożogrobcy przypłacili utratą relikwii Drzewa Krzyża Świętego oraz wygnaniem z Miechowa na trzy lata. Ważną cechą kanonii miechowskiej była jej apolityczność. Kiedy inne opactwa włączyły się w główny nurt polskiej polityki, Bożogrobcy skupiali się na innych sprawach. Jak się okazało do czasu. Przystąpienie do wielkiej polityki było dla miechowitów fatalne w skutkach. Stało się to w momencie buntu mieszczaństwa krakowskiego pod wodzą wójta Alberta 7 przeciwko Władysławowi Łokietkowi. Po śmierci króla Wacława III w 1306 roku Albert poddał Kraków Władysławowi Łokietkowi. Jednak kilka lat później, w 1311 roku wzniecił wśród krakowskich mieszczan (w przeważającej liczbie niemieckiego pochodzenia) bunt przeciw władcy. Poparł go przy tym biskup krakowski Jan Muskata. W tym czasie priorem miechowskim był (prawdopodobnie brat lub kuzyn Alberta) Henryk z Nysy. Pieczęć książęca Władysława Łokietka. 7 Bunt mieszczaństwa krakowskiego w r.; powodem była walka o zwiększenie uprawnień sądowniczych mieszczan w Krakowie i okolicy; temu sprzeciwiało się małopolskie rycerstwo; na cele buntu dziedziczny wójt krakowski Albert o wyraźnie proczeskim nastawieniu politycznym przeciw Władysławowi Łokietkowi; temu zaś udało się pokonać i surowo ukarać buntowników. 110 Bożogrobcy

111 Tym samym klasztor miechowski opowiedział się za buntownikami. Na tle tych wydarzeń Bożogrobcy utracili niezwykle cenną rzecz relikwie Krzyża Świętego, przywiezione z Jerozolimy przez Jaksę. W niejasnych okolicznościach przekazali je do klasztoru benedyktynów na Łyściu (obecnie Święty Krzyż) i już nigdy ich nie odzyskali. Mnisi benedyktyńscy stanęli bowiem po stronie polskiego władcy. Po zwycięstwie nad Albertem, Władysław Łokietek wygnał Bożogrobców z Miechowa. Najpierw osiedli oni w klasztorze filialnym w Chmielowie na Słowacji, a w 1313 roku przenieśli się do Lendaku na Spiszu. Sytuacja uległa zmianie dopiero po interwencji Stolicy Apostolskiej, na rzecz przebaczenia miechowitom i zezwolenia im na powrót do swojej siedziby. Powrót do Miechowa nastąpił w 1314 roku. Jednak nie zażądali oni zwrotu relikwii Krzyża, choć trudno to wytłumaczyć. Ten przykry incydent miał też pozytywne skutki. Nastąpiła zdecydowana polonizacja zakonników klasztoru miechowskiego. Wyraźnym tego symbolem był wybór w 1319 roku pierwszego Polaka na urząd priora Benedykta zwanego Benko ( ). Wpływ na to miał sam Władysław Łokietek, któremu zależało na wprowadzeniu jak największej liczby Polaków na ważne urzędy, co jasno odpowiadała polityce władcy. Ważne wydarzenie w dziejach polskich Bożogrobców miało miejsce w 1359 roku. Papież Bonifacy IX dokonał zatwierdzenia Michała z Radomska na stanowisku priora miechowskiego z pominięciem patriarchy jerozolimskiego, któremu przywilej ten się należał. Ołtarz Matki Bożej w Bazylice Grobu Bożego w Miechowie. Ciekawostką ołtarza jest protokątna zaszklona nisza zawierajaca przywiezione tu w XVIII wieku relikwie św. Konstancjusza. Bożogrobcy 111

112 Tym samym priorat miechowski przeszedł pod bezpośrednią opiekę papiestwa, de facto reprezentowanego przez biskupa krakowskiego. W dniu 19 marca 1428 roku inwestytury nowego priora miechowskiego dokonał biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Od tego czasu datuje się powstanie kongregacji miechowskiej złożonej ze sporej liczby klasztorów w Polsce i na Słowacji. Dni Jerozolimy Bożogrobców i sympatyków Ziemi Świętej w Miechowie. Od roku 1456 w Miechowie odbywały się kapituły generalne kongregacji. To właśnie na pierwszej zwołanej przez priora Tomasza z Sadowia zwrócono uwagę na konieczność zmian i ulepszenia kształcenia zakonnego. Decyzją kapituły powołano urząd magistra nowicjuszy. Do jego zadań należało nie tylko nauczanie o regule zakonnej, lecz także przekazywanie podstawowej wiedzy ogólnej. Warto w tym miejscu wspomnieć, że kanonicy miechowscy dbali o kulturę intelektualną. Już w trzynastowiecznych źródłach występują zakonnicy ze stopniami akademickimi. Należał do nich prior Gerard ( ), będący również kapelanem księcia Bolesława Wstydliwego. 112 Bożogrobcy

113 Magistrem był wspomniany wyżej prior Benko. Inny przełożony miechowski, Mikołaj z Żarnowca ( ), uchodził za wielkiego erudytę. Prepozyt gnieźnieński Benedykt (zm. 1346) odznaczał się tak wyjątkową biegłością w prawie kanonicznym, że został oficjałem gnieźnieńskiego sądu arcybiskupiego. 8 Od drugiej połowy XIV do początków XVI wieku priorat miechowski zyskał szczególne znaczenie. Stał się de facto wikariatem generalnym na Europę Środkową: poza Polską dla Czech, Rusi, Słowacji, Węgier a nawet znacznych terenów Niemiec. W samej tylko Polsce i w Czechach (łącznie z Morawami) funkcjonowało nieco ponad dwadzieścia klasztorów, a do tego należy jeszcze doliczyć szkoły i hospicja. Stanowiło to dużą grupą placówek podległych nadzorowi priora miechowskiego. W 1374 roku przełożony klasztoru miechowskiego otrzymał tytuł priora generalnego i takie uprawnienia, które do tej pory przysługiwały jedynie wielkiemu priorowi z Perugii. Bogactwo klasztoru w Miechowie i jego znaczenie rodziło zakusy na przejęcie nad nim władzy wraz całym bogactwem. Niejedno polskie biskupstwo było o wiele uboższe i niejeden biskup nie osiągał takich dochodów jak miechowscy Bożogrobcy. Usilną chęć na przejęcie miechowskiej kanonii wykazywała diecezja przemyska, ale ostatecznie w 1525 roku zagrożenie to zostało oddalone. Inaczej przedstawiała się sprawa z komendą. Tego miechowici nie uniknęli. Król mógł wyznaczyć kogo zechciał na przełożonego każdego klasztoru. Nazywano go komendatariuszem (od łacińskiego: commendare polecać, oddawać komuś w opiekę). Zazwyczaj zostawali nim ludzie zasłużeni dla dworu lub z innych przyczyn politycznych. Zdarzało się, że taki komendatariusz nigdy nie pojawił się w podległym sobie klasztorze, ale czerpał zyski z tego beneficjum kościelnego. Czasy priorów komendatoryjnych w klasztorze miechowskim przypadają na okres od drugiej połowy XVI wieku do roku Pierwszym z nich był Szymon Ługowski w latach To zaskakująca postać. Urodzony w 1530 roku syn ubogiego szlachcica podlaskiego we wczesnej młodości parał się rzemiosłem. 8 Oficjał inaczej wikariusz sądowy, to urzędnik kurii, który w imieniu biskupa wykonuję wszelkie czynności sądownicze; w Polsce wprowadzony w 1248 r. przez legata papieskiego Jakuba Pantalèona, późniejszego papieża Urbana IV. Bożogrobcy 113

114 Andrzej Batory ( ), bratanek polskiego króla Stefana I; biskup warmiński, kardynał (bez święceń kapłańskich; podsiadał tylko subdiakonat), książę Siedmiogrodu. Znał jednak łacinę i nawet próbował pisać wiersze w tym języku. Szybko jednak zrobił karierę, zostając między innymi pisarzem skarbu koronnego. Pod naciskiem króla Zygmunta Augusta i za zgodą Filipa Padniewskiego, biskupa krakowskiego, najpierw w 1566 roku został koadiutorem priora miechowskiego, a w rok później pierwszym miechowskim priorem komendatoryjnym. Choć starał się zachować pozory legitymizmu, to nie prowadził życia ascetycznego. Współczesny mu pamflecista napisał, że Ługowski nadawał się do życia zakonnego jak osioł do liry. Po śmierci w 1583 roku pochowany został w kościele św. Jadwigi przy klasztorze na Stradomiu. Zdarzali się wśród komendatariuszy ludzie wybitni i zasłużeni dla miechowskiej kanonii. Należy tu wymienić Andrzeja Batorego 9, pełniącego ten urząd w latach Zasłynął jako gorliwy propagator studiów, które według niego, powinny stanowić podstawę dobrego duszpasterstwa, a przede wszystkim kaznodziejstwa. Inny komendatariusz, Piotr Tylicki ( ), w tym czasie biskup kujawski, a następnie krakowski, zalecał dbałość przełożonych o studia teologiczne, co wpisywało się w ducha soboru trydenckiego. Piotr Tylicki herbu Lubicz biskup chełmiński, następnie warmiński, kujawski i krakowski, podkanclerzy koronny, referendarz wielki koronny, sekretarz królewski. Komendatariusz Maciej Łubieński ( ), późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski ( ), szczególnie dbał o naukę poprawnej wymowy. Przeznaczył spore fundusze na kształcenie zakonników. 9 Andrzej Batory ( ), bratanek polskiego króla Stefana I; biskup warmiński, kardynał (bez święceń kapłańskich; podsiadał tylko subdiakonat), książę Siedmiogrodu. 114 Bożogrobcy

115 Nakazał im składać co kwartał egzamin z kazuistyki 10, Łubieński umieścił w Miechowie nowicjat zakonny, a wstępne studium dla nowicjuszy zorganizował przy kościele w Wągłczewie (w ziemi sieradzkiej). On również zainicjował opracowanie konstytucji zakonnych z lat 1621 i Za jego czasów kongregacja miechowska podzielona został w 1621 roku na cztery prowincje: małopolską, wielkopolską, mazowiecką i ruską, co zdecydowanie ułatwiało zarządzanie nią. Ołtarz główny kościoła w Miechowie, którego fundatorem był Jaksa z Miechowa. Warto jeszcze wspomnieć komendatariusza Jan Gembickiego (został nim w 1646 roku), późniejszego biskupa kujawskiego, chełmskiego i wreszcie płockiego, który postanowił odbyć wizytację wszystkich europejskich prioratów. Jednak zdecydowana większość komendatariuszy nie wykazywała zainteresowania prioratem miechowskim, poza czerpaniem niego zysków finansowych. Stąd zakon ustawicznie zabiegał, aby uwolnić się od tego stanu prawnego. Starania podejmowane zwłaszcza w Stolicy Apostolskiej przyniosły pewne rozwiązanie. 10 Kazuistyka to bardzo szczegółowa analiza problemów; w katolicyzmie upowszechnili ją jezuici (gradacja grzechów) w celu wyznaczenia granicy pomiędzy grzechem ciężkim, a grzechem lekkim; z tego drugiego nie trzeba było się spowiadać. Bożogrobcy 115

116 W 1725 roku zawarty został kompromis i dochody podzielono pomiędzy komendatariusza oraz klasztor miechowski. Ugoda ta weszła do konkordatu papieża Klemensa XII z królem Augustem III z lat Już od roku 1732 priorami miechowskimi zostawali zakonnicy wybierani zgodnie z zasadami zakonu. Ich wybór zatwierdzać mógł tylko papież. Nosili oni tytuł prepositus generalis claustralis infulatus i nadal mieli prawo używania insygniów biskupich. Pierwszym prepozytem nowego rozdziału w dziejach Bożogrobców miechowskich był Stanisław Stępkowski (lub Stempowski). Jednak komendatariusze zatrzymali swoją rezydencję, nazywaną Zamkiem. Stanisław Stępkowski prepozyt generalny Bożogrobców. Podczas przemarszu wojsk polskich pod Wiedeń przyczynił się do przeniesienia około roku 1723 studium zakonnego z Miechowa do konwentu św. Jadwigi w Krakowie na Stradomiu. Na kapitule generalnej pod wpływem Stępkowskiego zaostrzono dyscyplinę zakonną oraz uznano za konieczne dążenie do odpowiedniej formacji i kształcenia zakonników. Mimo prób zwiększenia aktywności, na przykład za panowania króla Stanisław Augusta Bożogrobcy podjęli się nauczania w niektórych szkołach pojezuickich (Braniewo, Rawa Mazowiecka), druga połowa XVIII wieku nie była czasem sprzyjającym ich rozwojowi. Już na początku rewolucji francuskiej (1789) prepozyt miechowski usiłować skupić pod swoją władzą wszystkie europejskie prioraty, co umożliwiło niektórym z nich uniknięcia kasaty. Mimo to nie udało się kolejnym prepozytom uchronić główny klasztor przed upadkiem. 116 Bożogrobcy

117 Drastycznie zmniejszyła się liczba zakonników oraz nowych kandydatów. To zaś mocno ograniczyło zasięg terytorialny działalności Bożogrobców. Ostatecznie z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego władze Królestwa Polskiego wydały w 1819 roku dekret o skasowaniu klasztoru miechowskiego wraz z całą kongregacją na terenie Królestwa. Zakonnicy przeszli do diecezji jako księża świeccy. Dobra zakonne przeznaczono na utrzymanie diecezji i innych instytucji kościelnych. Ostatni prepozyt miechowski jako proboszcz diecezjalny ustąpił z urzędu w 1852 roku. Dekret z 1819 roku nie obowiązywał jedynie na terenie Galicji, będącej pod władzą Austrii, co spowodowało, że ostatni klasztor Bożogrobców przetrwał w Przeworsku do 1846 roku. Natomiast w Królestwie Pruskim Bożogrobcy zostali skazywani jeszcze wcześniej, bo w 1810 roku. Stanisław Kostka Potocki z jego inicjatywy w 1819 roku wydano dekret na mocy którego skasowano klasztor miechowski. KULTURA INTELEKTUALNA POLSKICH BOŻOGROBCÓW Od drugiej połowu XIV w. można prześledzić w źródłach rozwój kultury intelektualnej polskich Bożogrobców, zwłaszcza w Miechowie. Za pierwszego poświadczonego źródłowo intelektualistę można uznać Stanisława Stojkowica z Książa (był priorem miechowskim w latach ). Ukończył on studia w Perugii i w Bolonii. W 1381 roku otrzymał stopień doktora dekretów. W średniowieczu oznaczało to absolwenta studiów prawniczych. Stojkowic opracował serię kazań na cały rok liturgiczny, które wygłaszał zarówno w języku polskim, jak i po łacinie. Ołtarz główny Bazyliki Bożogrobców w Przeworsku. Bożogrobcy 117

118 W tym czasie studia uniwersyteckie odbyli Michał z Radomska w Pradze, gdzie zdobył stopień magistra (prior miechowski ), również taki stopień posiadał Baltazar, prior klasztoru św. Jadwigi na Stradomiu ( ). Także Bartłomiej z Mazowsza, (prior przeworski ) ukończył studia uniwersyteckie ze stopniem magistra. Studia w Pradze odbył w 1389 roku Mateusz z Książa. Powracając do Miechowa przywiózł dzieła służące nowicjuszom i innych zakonnikom do nauki teologii. W piętnastym wieku ważnym dla Bożogrobców uczonym był Jakub ze Stradomia (niekiedy w historiografii zapisywany jest z Krakowa), który w roku akademickim 1447/1448 był rektorem Akademii Krakowskiej. Po zakończeniu sprawowania tak zaszczytnego urzędu, wraz z Mikołajem z Działoszyna (profesorem Akademii), udał się na uniwersytety do Bazylei i Paryża. Był to gorący czas dla chrześcijańskiej Europy. Toczył się ostry spór pomiędzy dwoma stronnictwami, które reprezentowali antypapież Feliks V (wybrany papieżem w opozycji do papieża Eugeniusza IV w 1439 roku) i Mikołajem V (wybranym po śmierci Eugeniusza IV w 1447 roku). Dwory europejskie zachowywały się głównie neutralnie wobec Feliksa V, a później uznały Mikołaja V. Tak postąpił również król polski Kazimierz Jagiellończyk. Natomiast uniwersytety europejskie, w tym Akademia Krakowska popierały Feliksa V. To właśnie te uniwersytety odwiedził Jakub ze Stardomia, między inny w Kolonii, gdzie wygłosił kilka kazań. Bardziej znanym kaznodzieją był Stanisław Skawinka z Krakowa, który stopień doktora teologii uzyskał w 1505 roku. W latach był priorem klasztoru Bożogrobców na Stradomiu, a w roku akademickim 1508/1509 sprawował funkcję rektora Akademii Krakowskiej. Jego kazania wygłaszane w Kościele Mariackim w Krakowie i w katedrze wawelskiej cieszyły się ogromnym uznaniem. Znakomitym mówcą, także kaznodzieją był Stanisław Beda lub Bieda z Łowicza zwany Venatorius (zm. w 1574 roku), doktor teologii Akademii Krakowskiej. W 1536 roku wydał drukiem w Krakowie traktat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Marii Panny, który uzupełnił trzema kazaniami dotyczącymi tego zagadnienia teologicznego. Kazania te wygłosił uprzednio w języku polskim. Trzy lata później ukazały się po łacinie jego Zasady życia zakonnego, przeznaczone do użytku wewnętrznego dla nowicjuszy Bożogrobców. 118 Bożogrobcy

119 W XVI wieku ciekawą, a jednocześnie kontrowersyjną postacią Bożogrobców był Leonard z Wyszogrodu. Najpierw wykładał na wydziale filozoficznym Akademii Krakowskiej, a następnie był profesorem teologii w latach Jako kaznodzieja Kościoła Mariackiego od 1542 roku wygłaszał tam kazania w języku polskim. Ostro krytykował obyczaje duchowieństwa i uwydatniał potrzebę reformy Kościoła (prawie w duchu protestantyzmu). Zdobył tym dużą popularność. Współcześni Bożogrobcy podczas modlitwy. Wielu ówczesnych intelektualistów (na przykład Andrzej Frycz Modrzewski) wysoko ceniło kazania Leonarda. Również w klasztorze miechowskim cieszył się powszechnym uznaniem. Mimo to uważnie śledzono jego wypowiedzi. Nawet w jednym z kazań (na święto Wniebowstąpienia w dniu 22 maja 1544 roku) kapituła wawelska dostrzegła poddawanie w wątpliwość autorytetu papieża. Zdecydowano się oddać sprawę inkwizytorowi Janowi z Kazimierza (przeorowi klasztoru karmelitów na Piasku). Do procesu najprawdopodobniej nie doszło, bo już w listopadzie tego samego roku kapituła wawelska powierzyła Leonardowi stanowisko kaznodziei katedralnego. Funkcję tę sprawował do połowy 1546 roku. Został wtedy mianowany biskupem kamienieckim, co wywołało u niektórych biskupów spore oburzenie. Od tego czasu Leonard zaczął używać nazwiska Słończewski (jakoby pochodził ze zubożałej szlachty podlaskiej). W swej diecezji dał się poznać jako dobry duszpasterz i gospodarz. Zmarł w 1562 roku. Bożogrobcy 119

120 Siedemnastowiecznym największym uczonym wśród polskich Bożogrobców był Samuel Andrzej Nakielski ( ), prior klasztoru św. Jadwigi na Stradomiu w latach Nakielskiego szczególnie interesowała historia jego zakonu. Dotyczyły jej wszystkie wielkie dzieła, które napisał. W 1620 roku wydał drukiem zebraną przez siebie całość tekstów brewiarzowych Bożogrobców. Z kolei w 1625 roku ogłosił publikację dotyczącą historii Bożogrobców od chwili powstania w Jerozolimie do założenia klasztoru miechowskiego. Samuel Nakielski portret z Bazyliki w Miechowie. Najcenniejsza praca Samuela Nakielskiego historia polskich Bożogrobców od 1163 do 1646 roku (Małopolska biblioteka cyfrowa). Najcenniejszą pracą Nakielskiego pozostaje historia polskich Bożogrobców od 1163 do 1646 roku, czyli od początków klasztoru w Miechowie do czasów jemu współczesnych, pod tytułem: Miechovia sive promptuarium antiquitatum monasteri Miechoviensis wydane w Krakowie w 1634 roku, ale fragmenty uzupełnień drukowano jeszcze do 1646 roku. Na pierwszy rzut oka wydaje się to dzieło najważniejsze dla historii polskich Bożogrobców. Autor wykorzystał bowiem źródła, które nie dotrwały do dziś. Historię zakonu opisał według poszczególnych prionów miechowskich. Omówił stan majątkowy kongregacji miechowskiej, przywileje prawne otrzymywane od władców, przedstawił życie codzienne i rytuały religijne. Nie ustrzegł się jednak błędów, ale i sam dokonał zapewne świadomie pewnych uchybień. Sprawia to, że dzieło nie jest w całości wiarygodne. Mimo to, stanowi ono jedno z podstawowych źródeł do dziejów Bożogrobców w Polsce. 120 Bożogrobcy

121 Na przełomie XVII i XVIII w. tworzył Piotr Borowicz, doktor teologii i proboszcz parafii w Chełmie nad Rabą ( ). Zapamiętany został przede wszystkim jako autor kilku panegiryków: na okoliczność śmierci króla Jana III (1697 rok), na ingres Krzysztofa Szembeka, na priorat miechowski (1712 rok) i na objęcie przez niego biskupstwa warmińskiego (1725 rok). Borowicz pozostawił po sobie również katechizm napisany w języku polskim. Bogata jest spuścizna po Florianie Buydeckim, doktorze teologii i priorze generalnym w latach Wydał dziesięć dzieł teologicznych, jedną mowę, wiele kazań okolicznościowych, kazania o świętych, żywoty świętych (głównie powiązanych z Bożogrobcami) oraz życiorys Macieja Łubieńskiego, priora komendatariusza miechowskiego. Żywoty świętych - jedno z ważniejszych dzieł Floriana Buydeckiego Małopolska biblioteka cyfrowa. Jeszcze większy dorobek intelektualny pozostawił po sobie Jakub Paweł Radliński. Stanowią je trzydzieści dwa dzieła drukowane, dotyczące teologii, historii Bożogrobców i kaznodziejstwa. Aż trzydzieści cztery dzieła pozostały w rękopisie. Radliński brał czynny udział w opracowaniu tekstów liturgicznych na uroczystość Grobu Świętego, które zostały zatwierdzone przez papieża Benedykta XIV w 1744 roku. Jedną z wielu zasług Radlińskiego było propagowanie zwyczaju nawiedzania w Wielki Piątek grobów Jezusa urządzanych w kościołach. Należy jeszcze wspomnieć o Piotrze Pękalskim, który do zakonu Bożogrobców wstąpił niemal u samego jego końca, bo w 1816 roku. Strona tytułowa Corona urbis et orbis Jakuba Pawła Radlińskiego, Kraków 1748 rok, Biblioteka Załuskich. Bożogrobcy 121

122 W latach zajmował stanowisko profesora języków orientalnych hebrajskiego, chaldejskiego i syryjskiego w Akademii Krakowskiej. Badał także dzieje Bożogrobców, czego efekt stanowiła praca O początkach rozkrzewiania i upadku zakonu XX. Kanoników Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego (wydana w Krakowie w 1862 roku). Kościół i klasztor Bożogrobców w Miechowie ufundowany w XII wieku przez Jaksę z Miechowa. Warto pamiętać, że rozwój intelektualny polskich Bożogrobców możliwy był także dzięki studium działającym w klasztorze w Miechowie. W pierwszej ćwierci XVIII wieku przeniesiono je do klasztoru na Stradomiu, ze względu na bliskość Akademii Krakowskiej i możliwości korzystania z tamtejszej kadry profesorskiej. Niestety, działalność stradomskiego studium różnie przebiegała i po niedługim czasie musiało powrócić do Miechowa. Nie można również pominąć fundacji utworzonej przez Tomasza Bylicę z Olkusza, priora generalnego, w 1533 roku. Jej celem było zapewnienie odpowiedniego wykształcenia Bożogrobcom. Spośród braci wybierano dwóch najzdolniejszych i wysyłano na studia do Akademii Krakowskiej. Klasztor miechowski był zobowiązany zapewnić im odzież i bieliznę oraz żywność (ta pochodziła z folwarku w Krzeszowicach). 122 Bożogrobcy

123 Jednak już za czasów pierwszego priora komendatoryjnego Szymona Ługowskiego ( ) fundacja przestała istnieć. Choć Ługowski zapewniał, że dołoży starań, by ją reaktywować, to tego nie zrealizował. Inny komendatariusz, Andrzej Batory, zabrał ze sobą do Rzymu dwóch braci zakonnych, aby podjęli tam studia. Batory zakupił nawet dom w Wiecznym Mieście z przeznaczeniem na bursę dla studiujących Bożogrobców. Ich utrzymanie miało pochodzić z folwarku we Wrocimowicach (folwark ten należał osobiście do komendatariuszy). Wszystkie te działania wyraźnie sprzyjały rozwojowi intelektualnemu polskich Bożogrobców. Głównym zadaniem Zakonu było pielęgnowanie i rozwijanie zainteresowania Ziemią Świętą, kultu Grobu Świętego oraz praca duszpasterska. Do tradycyjnej działalności należało również prowadzenie szpitali i hospicjów. W pierwszej kolejności były one przeznaczone dla pielgrzymów udających się do Palestyny, a z czasem także dla innych potrzebujących. Pierwsza tego typu placówka powstała w Nysie na Śląsku już pod koniec lat trzydziestych XIII wieku, a nieco później w Gnieźnie szpital św. Jana z fundacji księcia Władysława Odonica. Szpital założony przez Bożogrobców w Nysie, który choć nie jest już prowadzony przez zakon, to wciąż odwołuje się do ich tradycji. Obecnie szpital przyjął nazwę Szpital Powiatowy im. Błogosławionej Siostry Elżbietanki Marii Merkert w Nysie. Bożogrobcy 123

124 W XIV i XV Bożogrobcy z własnej inicjatywy założyli szpitale, między innymi w Ząbkowicach (1319 rok), Rypinie (1323 rok), w Żarnowcu koło Miechowa (1404 rok), Sieradzu (około 1471 roku), Przeworsku (około 1460 roku). Prowadzenie szpitali i hospicjów wymagało dużych nakładów finansowych. To zaś przyczyniło się do zintensyfikowania pracy parafialnej i duszpasterskiej od końca XV wieku. Collegium Hosianum w Braniewie na Warmii, które Zakon Bożogrobców przejął po Jezuitach. Z czasem istotną gałęzią działalności Bożogrobców stało się szkolnictwo. Ten obszar działań został znacznie poszerzony w XVIII wieku, kiedy przejmowali oni szkoły pojezuickie. Należało do nich kolegium w Rawie Mazowieckiej czy słynne Collegium Hosianum w Braniewie na Warmii, a także kolegium w Krakowie przy kościele św. Barbary, dokąd Bożogrobcy zostali przeniesieni ze Stradomia. ORDO EQUESTRIS SANCTI SEPULCHRI HIEROSOLYMITANI WSPÓŁCZEŚNIE W POLSCE Kardynał Prezbiter Kazimierz Nycz Wielki Przeor Zwierzchnictwa. W okresie międzywojennym kardynał August Hlond, prymas Polski wraz z grupą polskich Kawalerów Zakonu Rycerskiego podjęli starania o powołanie narodowego zwierzchnictwa w Polsce. Jednak zamiary te nie zostały zrealizowane. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku kwestia ta zaczęła się coraz bardziej urzeczywistniać. Nie bez znaczenia była aktywność ówczesnego prymasa Polski kardynała Józefa Glempa. 124 Bożogrobcy

125 Konkretne działa zostały podjęte w 1995 roku. Ukoronowaniem tych biegów było mianowanie w dniu 8 grudnia 1995 roku kardynała Glempa Wielkim Przeorem (Priorem) wraz z utworzeniem Zwierzchnictwa Zakonu Rycerskiego Grobu Świętego Jerozolimskiego w Polsce (w polskiej oficjalnej nazwie zamiast Grób Święty użyto określenia Grób Boży). Prace trwały nadal i w dniach 24 i 25 marca 1996 roku odbyła się pierwsza w Polsce inwestytura Kawalerów i Dam Zakonu. Wydarzenie to otworzyło drogę do bardziej dynamicznego rozwoju i kolejnych inwestytur nowych członków Zakonu Rycerskiego. Obecnie liczy on blisko trzystu członków w kilku rangach: Kawaler Wielkiego Krzyża (skrót EMCSSH), Komandor z Gwiazdą (C*SSH), Komandor (CSSH), Kawaler (ESSH) oraz Dama Wielkiego Krzyża (DMCSSH), Dama Komandorska z Gwiazdą (DC*SSH), Dama Komandorska (DCSSH) i Dama (DSSH). Arcybiskup wrocławski Józef Kupny Komador z gwiazdą. Na czele polskich Bożogrobców stoi Zwierzchnik Zakonu w Polsce, którym od 2008 roku jest Karol Bolesław Szlenkier wraz z Wielkim Przeorem Zwierzchnictwa. Godność tę od roku 2013 piastuje kardynał Kazimierz Nycz, arcybiskup metropolita warszawski. Ponadto w skład zarządu wchodzą: sekretarz (Jacek Rutkowski), skarbnik (Danuta Orzechowska), ceremoniarz kościelny (ks. prałat Wincenty Pytlik) oraz dwoje radców (prof. dr hab. Sławomir Ciołek-Czarnecki i Urszula Przymus). Karol Bolesław Szlenkier Zwierzchnik. Bożogrobcy 125

126 Siedziba polskiego Zwierzchnictwa znajduje się w Miechowie przy Bazylice Grobu Bożego (tytularnej Bazylice Mniejszej). Podobnie jak w przeszłości, także i dziś głównym zadaniem Zakonu Rycerskiego jest rozwijanie zainteresowania Ziemią Świętą oraz kultu Grobu Świętego. KAPLICE GROBU ŚWIĘTEGO NA ZIEMIACH POLSKICH Na ziemiach polskich wzniesiono w przeszłości trzy kaplice Grobu Świętego jako budowle integralnie powiązane z kościołami Bożogrobców: w Miechowie, Przeworsku i Nysie. Kaplica Grobu Bożego w kościele św.piotra i Pawła w Nysie. To ostatnie miasto znajdowało się poza granicami Rzeczpospolitej. Natomiast pozostałe kaplice Grobu Świętego, i to w zdecydowanej większości, stanowiły część kalwarii. W niniejszym rozdziale zatrzymamy się jedynie nad kaplicami Bożogrobców. KAPLICA W MIECHOWIE Pierwszy kościół w Miechowie zbudowano w XII wieku. Jego konsekracji dokonał biskup krakowski Gedko w dniu 15 lipca 1170 roku. Nie wiadomo jak wyglądała ta budowla. Generalnie przypuszcza się, że nawiązywała swoim kształtem do rotundy Anastasis w Jerozolimie. Kaplica Grobu Bożego w Przeworsku. Szybki rozwój kultu Grobu Świętego w Miechowie sprawił, że już w pierwszej połowie XIII wieku zaistniała konieczność rozbudowy kościoła. Nastąpiło to w latach Bożogrobcy

127 Wniesiono wówczas kamienny romański kościół, który przetrwał do pożaru w 1379 roku. Budowę nowej gotyckiej świątyni ukończono dopiero w znamiennym dla polskiej historii 1410 roku. I ten obiekt nie ustrzegł się zniszczeń spowodowanych pożarami, które dotykały Miechów w latach Szczególnie tragiczny w skutki był ten z 1745 roku. Bazylika kolegiacka Grobu Bożego w Miechowie. Miechowską świątynię trzeba było budować niemal na nowo. Zakończenie prac i konsekracja miały miejsce w dniu 15 lipca 1802 roku. Miechowska kaplica Grobu Świętego jest najstarszym tego rodzaju obiektem na ziemiach polskich. Brak dostatecznych informacji źródłowych uniemożliwia dokładne datowanie jej wzniesienia. Według przekazu w dziele Samuela Nakielskiego można wnioskować, że po pożarze, który wydarzył się w sierpniu 1506 roku i zniszczył zabudowę klasztoru, odbudowa miała miejsce w latach Dokonał jej prior miechowski Tomasz z Olkusza. Odbudowano wtedy klasztor i wniesiono kaplicę Grobu Świętego. Panegiryk na cześć priora Tomasza zamieszczony we wstępie do niewielkiej książki Stanisława z Łowicza, wydanej w Krakowie w 1538 roku może wskazywać na istnienie już w tym roku wspomnianej kaplicy. Na portalu przejścia z kościoła do wirydarza klasztornego znajduje się data 1534 oraz imię priora Tomasza z Olkusza. Bożogrobcy 127

128 Portal wejściowy do kaplicy Grobu Świętego jest analogiczny do tego poprzedniego, stąd należy go datować identycznie jak i prawdopodobnie całą kaplicę. Piotr Pękalski w swoim dziele O początkach, rozkrzewianiu i upadku zakonu XX. Kanoników Stróżów Św. Grobu Jerozolimskiego (Kraków 1867) datuje wzniesienie kaplicy z repliką Grobu Jerozolimskiego na lata trzydzieste XVI wieku. Wydaje się, że zbudowano ją na miejscu kaplicy/ kościoła romańskiego przy wschodnim boku wirydarza. Jest ona na planie prostokąta (prawie kwadratu) o wymiarach 6,8 x 7 m. Przykrywa ją eliptyczna kopuła bez bębna i zwieńczona prostą latarnią. W jej wnętrzu wznosi się replika Grobu Świętego o wymiarach: 2,28 m długości, 2,24 m szerokości i 2,75 m wysokości. U podstawy znajduje się niewielki cokolik a nad nim dwie sfery ścian oddzielone gzymsem. Wydatny gzyms wieńczy także górną sferę. Na ścianach obu sfer (poza dolną ściany frontowej) umieszczone są prostokątne płyciny, które w górnej sferze wypełniają wypukłe romby. W dolne sferze ściany frontowej jest małe prostokątne wejście, przesunięte ku lewemu narożnikowi. Kaplica Grobu Bożego w miechowskiej bazylice ufundowanej przez Jaksę z rodu Gryfitów jest najstarszą na świecie repliką Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Strop wnętrza Grobu pokrywa prosta dekoracja malarska przedstawiająca rozety z kasetonami. Przy ścianie na prawo od wejścia znajduje się ozdobny kamienny sarkofag. Na kamiennej części Grobu umieszczona jest wysoka drewniana nadbudowa zwieńczona kopułą z krzyżem patriarszym. Pochodzi ona z drugiej połowy XVIII wieku, po odbudowie po pożarze w 1745 roku. 128 Bożogrobcy

129 Strop wnętrza Kaplicu Grobu Bożego w miechowskiej bazylice. Grób Święty w Miechowie nawiązuje swoją formą do Sepulchrum Domini w kaplicy Rucellai przy kościele San Pancrazio we Florencji, choć oba obiekty różnią się wymiarami. Grób florencki wykonany został według projektu znanego architekta, Leona Battisty Albertiego, i ukończony najpewniej w 1467 roku. Istnieje w nauce pogląd, że Tomasz z Olkusza otrzymał projekt Grobu miechowskiego od Bartolomea Berecciego (ok ), włoskiego architekta pracującego dla króla Zygmunta I, a wykonał go któryś z włoskich rzeźbiarzy pracujących w Krakowie. Przypuszcza się również, że osiemnastowieczna nadbudowa jest powtórzeniem tego, co znajdowało się tu pierwotnie i nawiązuje do najstarszej ikonografii Grobu Świętego znanej z płytek z kości słoniowej z V wieku. Miechowski Grób umieszczony pośrodku zwieńczonej kopułą kaplicy zdecydowanie bardziej nawiązuje do Anastasis jerozolimskiej niż prawdopodobny jego florencki pierwowzór. Bożogrobcy 129

130 GRÓB ŚWIĘTY W PRZEWORSKU Z Bożogrobcami związany jest również kościół z kaplicą Grobu Świętego w Przeworsku. Parafia utworzona została w 1393 roku, a w roku następnym biskup przeworski Maciej powierzył ją Bożogrobcom. Nowy gotycki kościół wniesiony został w latach w zachodniej części miasta, na tak zwanym Kniazim Grodziszczu. Konsekracja miała miejsce w 1473 roku. Ciekawym elementem dekoracyjnym ścian zewnętrznych są romby i krzyże ułożone z cegły zenderówki. Dominującym elementem budowli jest wieża od strony zachodniej o wysokości czterdziestu metrów. Budowę Kaplicy Grobu Świętego przy przeworskim kościele rozpoczął prior Franciszek Chodowicz w 1692 roku. Konsekrowano ją w 1727 roku. Kaplica Bożego Grobu w Przeworsku. Zbudowana jest w stylu barokowym na planie kwadratu i zwieńczona kopułą bez bębna. Malowidła na kopule pochodzą z 1720 roku. Ich tematem jest objawienie się Jezusa po Zmartwychwstaniu (tak zwana Chrystofania). Zachowane do dziś malowidła na ścianach kaplicy w stylu neoklasycystycznym pochodzą z około 1845 roku. Centralne miejsce w kaplicy zajmuje Grób Święty, wykonany w 1712 roku, o wymiarach 13 m długości, 12 m szerokości, 2,7 m wysokości. Składa się on z dwóch części: przedsionka, zwanego Kaplicą Anioła i właściwej komory grobowej zamkniętej wielobocznie. W niej zaś umieszczona jest mensa ołtarzowa. Nad komorą znajduje się drewniane tempietto o sześciu arkadach, które wspierają kopułkę. Na zewnątrz ściany komory grobowej umieszczonych jest czternaście pilastrów na cokołach. Ich wybrzuszone balasowo trzony upodabniają je do kolumn. Na nich wspierają się profilowane arkady. Pod pierwszą arkadą na lewo od przedsionka wmurowany jest złoty relikwiarz w kształcie pięciokrzyża jerozolimskiego, zawierający kamień z Grobu Jezusa z Jerozolimy. 130 Bożogrobcy

131 Przeworski Grób Święty znacznie różni się od innych tego typu obiektów. Przypuszcza się, że jego forma wzorowana jest na relikwiarzu o takim kształcie. Relikwiarz ten otrzymał Andrzej Batory w czasie pobytu w Rzymie w 1584 roku od Karola Boromeusza. Relikwiarz natomiast miał odzwierciedlać formę Grobu Świętego w Jerozolimie po renowacji wykonanej przez franciszkanów w 1555 roku. Warto podkreślić, że w Przeworsku przy kościele Bożogrobców kult Grobu Świętego rozwijał się bardzo dynamicznie. Realizowało go między innymi Bractwo Grobu Świetego (Confraternitas Sancti Sepulchri), którego zatwierdzenie uzyskał prior generalny Stanisław Racki w czasie wizyty ad limina Apostolorum w Rzymie u papieża Aleksandra VII w roku W 1660 roku Bractwo uzyskało aprobatę Stanisława Sarnowskiego, biskupa przemyskiego. Do zadań Bractwa należało rozwijanie kultu Męki Jezusa, złożenia do Grobu i Zmartwychwstania. Wnętrze Kaplicy Grobu Bożego w Przeworsku. Obecnie kościół wraz z Kaplicą Grobu Pańskiego stanowi sanktuarium. Bożogrobcy 131

132 GRÓB ŚWIĘTY W NYSIE Nysa to miasto w obecnym województwie opolskim, niegdyś ważne miasto Śląska. Bożogrobcy sprowadzeni zostali do Nysy z Miechowa już na przełomie XII i XIII wieku. W 1346 roku wybudowali oni zespół klasztorno-szpitalny przy kościele Matki Bożej Różańcowej na Starym Mieście. W czasie wojen husyckich obiekt ten spłonął, a zakonnicy przenieśli się w okolice Rynku Solnego i zbudowali tam kościół Świętego Krzyża. Godnym uwagi jest fakt, że zastosowano w jego planowaniu tak zwane miary jerozolimskie, czyli odległości pomiędzy poszczególnymi miejscami i obiektami w Jerozolimie. W tym przypadku odległość od ratusza do kościoła Św. Krzyża równa jest odległości od domu Piłata do Golgoty w Jerozolimie. W pierwszej ćwierci XVII wieku kościół odebrał Bożogrobcom Karol Habsburg, biskup wrocławski, i przekazał jezuitom. Bożogrobcy zaś jako rekompensatę otrzymali plac przy murach miejskich wraz z całkowicie zrujnowanym dawnym franciszkańskim kościołem św. Piotra, opuszczonym w 1513 roku i prawie już rozebranym. Kościół pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła w Nysie. Po wojnie trzynastoletniej i odrodzeniu się Bożogrobców nyskich w latach wniesiono nowy klasztor, a w latach nowy kościół pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła. Stanowi on znakomity przykład architektury i plastyki baroku. Kaplica Grobu Świętego znajduje się pod północną wieżą kościoła. Jest ona w całości marmoryzowana, ściany zaś dzielą pilastry. 132 Bożogrobcy

133 Wewnątrz kaplicy ustawiony jest Grób Święty na planie prostokąta, przykryty sklepieniem kolebkowym. Jego zewnętrzne ściany pokryte są okładziną marmurową. Wejście do komory grobowej zamyka krata z blaszanymi tablicami, na których przedstawieni są pielgrzymi przy Anastasis w Jerozolimie. Natomiast nad wejściem znajduje się rzeźba anioła unoszącego się w powietrzu. Ołtarz główny w kościole pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła w Nysie. Znakomity przykład rzeźby barokowej. We wnętrzu Grobu ustawiony jest skromny rokokowy ołtarz. W jego oszklonej mensie spoczywa figura Jezusa. Grób Święty w nyskim kościele świętych Piotra i Pawła powstał pod wpływem Grobu w Miechowie. Stąd należy traktować go jako replikę obiektu miechowskiego, a nie oryginału jerozolimskiego. Kult Grobu Świętego w Nysie zakończył się wraz z kasatą zakonu Bożogrobców w państwie pruskim w 1810 roku. Bożogrobcy 133

134

135 WYBRANA BIBLIOGRAFIA BOŻOGROBCÓW Ziemia Święta Asbridge T., Pierwsza krucjata. Nowe spojrzenie, przekł. E. Jagła, Poznań Biddle M., The Tomb of Christ, Sutton Pub., Bagatti B., Testa E., Golgota e la Croce, Gerusalemme Corbo V., Il Santo Sepolcro di Gerusalemme. Aspetti archeologici dale origini al perodio crociato, Gerusalemme Tenże, Il Santo Sepolcro di Gerusalemme w: La terra Santa. Studi di Archeologia. Atti del sipmosio Trent anni di Archeologia in Terra Santa, Roma aprile 1983, Roma 1983, s Demurger A., Crociate e Crociati nel Medioevo, Milano Korwin S. A., Stosunki Polski z Ziemią Świętą, Warszawa Wolkinson J., The Tomb of Christ. An Outline of its Structural History, Levant, vol. IV, 1972, s Ogólne o Bożogrobcach Affek M., Długie a chwalebne dzieje zakonu Bożogrobców w Ziemi Świętej i w Europie w: Jerozolima w kulturze europejskiej, red. P. Paszkiewicz i T. Zadrożny, Warszawa 1997, s Blasco A. J., The Modern Crusaders, New Jersey Cuomo F., Gli ordini cavallereschi, Roma Dalena P., Fonseca C. D., Militia Sancti Sepulchri. La storia, i luoghi, gli itineraria, Bari Gach P. P., Zagadnienia likwidacji Zakonu Bożogrobców na ziemiach polskich w 1819 r., Pro Fide, Rege et Lege nr 2/1996, s Lorenzettini U., Belli Montari C., L Ordine Equestre del Santo Sepolcro di Gerusalemme. Tradizione e rinnovamento all alba dei Terzo Millennio, Fano (PU) settembre Pierredon de, M., L Orde Equestre du St. Sepulcre de Jérusalem: son histoire, son organisation, ses insignes et ses coutumes, Paris Pęckowski Z., Bożogrobcy w: Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglewic, R. Łukaszyk i Z.Sułowski, t. II, Lublin 1976, s Pękalski P., O początkach, rozkrzewianiu i upadku zakonu XX. Kanoników Stróżów Św. Grobu Jerozolimskiego, Kraków Skrzyniarz R., Kultura umysłowa Bożogrobców miechowskich w przedoświeceniowej Europie w: Pamięć-Kultura-Edukacja, red. A. P. Bieś, B. Topij-Stempińska, M. Chrust, Kraków Tenże, Kultura umysłowa Bożogrobców miechowskich w latach , wykład wygłoszony w ramach III Miechowskich Dni Jerozolimy w dn. 5 września 2014 r.: dost. 23 października Visentini M., Ordine equestre del Santo Sepolcro di Gerusalemme, Verona Bożogrobcy 135

136 Miechów Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. I, województwo krakowskie, red J. Szablowski, Warszawa Łoziński J., Miechowskie Sepulchrum Domini, Biuletyn Historii Sztuki XXXI, 2, 1969, s Tenże, Grobowe kaplice kopułowe w Polsce , Warszawa Mróz F., Sanktuaria i kaplice Bożego Grobu w Polsce, Peregrinus Cracoviensis, z. 8, 2000, s Pęckowski Z., Miechów. Studia z dziejów miasta i ziemi miechowskiej do roku 1914, Kraków Nysa Tobiasz M., Bożogrobcy w Miechowie (800-lecie sprowadzenia zakonu do Polski), Nasza Przeszłość, t. XVII, Kraków 1963, s Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VII, województwo opolskie, powiat nyski, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1963, s Mróz F., dz. cyt., s Przeworsk Ablewicz A., Kościół parafialny p. w. Św. Ducha. Niegdyś prepozytura Bożogrobców miechowskich w Przeworsku, Przeworskie Zapiski Historyczne, t. 2, Przeworsk 1995, s Benbenek J., Eksponaty muzealne o dziejach Przeworska, Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie Mróz F., dz. cyt., s Bożogrobcy

137 KJAKSA Z MIECHOWA KSIĄŻĘ Z XII WIEKU wymowa źródeł, a historiografia W środowisku polskich mediewistów już od ponad stu lat toczy się spór o poprawną identyfikację 1 postaci Jaksy 2 lub też Jaksów z XII wieku. Istotnym pytaniem jest w tym wypadku, czy z dostępnych obecnie wzmianek źródłowych odnoszących się do tamtych czasów (nie zawsze jednak bezpośrednio z nich pochodzących, na co trzeba zwracać szczególną uwagę) wynika, iż był tylko jeden możny o imieniu Jaksa, może jednak było ich dwóch, niektórzy twierdzą nawet, że doszukać się można trzech (na gruncie polskim) 3 lub pięciu (łącznie na gruncie polskim i niemieckim) 4 takowych. Dokładne zestawienie wszystkich ewentualności przeanalizował już Janusz Bieniak 5. Pełny przegląd starszej historiografii na ten temat przedstawił szczegółowo, niestety jedynie do 1936 roku, wybitny niemiecki uczony - Herbert Ludat 6. Spośród polskich historyków zajmujących się tym problemem należy wymienić chociażby: Piotra Pękalskiego 7, Antoniego Małeckiego 8, Franciszka Piekosińskiego 9, Stanisława 1 Trudności związane z kwestią poprawnej identyfikacji osób pochodzących z epoki średniowiecza przedstawił K. Jasiński, Problemy identyfikacji osób w badaniach mediewistycznych, [w:] Genealogia problemy metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średniowiecznym na tle porównawczym, red. J. Hertel, Toruń 1982, s Imię Jaksa jest zapewne zniekształconą formą imienia Jakub lub Jan. Występowało ono w wielu formach: Jaxa, Jaksza, Jacsa, Jaxo, Jacza, Jaczo, Jaza. W wieku XVII pojawia się jako Aiax i Jazo. S. Urbańczyk, Jaksa, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich (dalej: SSS), t. II, Wrocław 1964, s Jednym miałby być książę Sprewian Jaksa z Kopnika, drugim Jaksa zięć palatyna Piotra Włostowica lub donator klasztoru benedyktynów w Sieciechowie, trzecim zaś rycerz Jaksa z Miechowa. 4 B. Kluge, Jacza de Copnic und seine Brakteaten. Fakten, Thesen und Theorien zum ältesten Thema der brandenburgischen Numismatik, [w:] NH17Kap pdf (dostęp z 26 III 2011 r.), s. 18: Als Ergebnis der Quellensichtung können wir fünf Jaczas namhaft machen, die um die Mitte und in der zweiten Hälfte des 12. Jh. existiert haben: Jacza I der Münz-Jacza bzw. Jacza de Copnic, ca , Jacza II der Erbe Heinrich-Pribislavs und Eroberer der Brandenburg zwischen 1150 und 1157, Jacza III der»pommersche«jacza von 1168/78, Jacza IV der um 1150 erwähnte»schlesische «Jacza (Schwiegersohn des Voivoden und Castellans von Breslau, Peter Wlast / Piotr Włostowic, gest. 1153), Jacza V der»polnische«jacza bzw. Jacza von Miechów, bei Krakau (gest. 1176?). 5 J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku. Część 3 A : Arbitrzy książąt - krąg rodzinny Piotra Włostowica, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. IV, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1990, s H. Ludat, Legenden um Jax a von Köpenick, Leipzig Przekład polski Legendy o Jaksie z Kopnika. Niemieccy i słowiańscy książęta w walce o Brennę w połowie XII stulecia, [w:] idem, Słowianie Niemcy Europa, tłum. J.M. Piskorski, Marburg-Poznań 2000, s P. Pękalski, O początku, rozkrzewieniu i upadku Zakonu XX. Kanoników Stróżów św. Grobu Jerozolimskiego, Kraków 1867, s A. Małecki, Studya heraldyczne, t. II, Lwów 1890, s F. Piekosiński, Rycerstwo polskie wieków średnich, t. II: obejmuje dwanaście pierwszych pokoleń rycerstwa polskiego wieków średnich, Kraków 1896, s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 137

138 Zakrzewskiego 10, Mariana Gumowskiego 11, Gerarda Labudę 12, Zygmunta Sułowskiego 13, Andrzeja Wędzkiego 14, Zbigniewa Pęckowskiego 15, BenedyktaZientarę 16,Marka Cetwińskiego 17,Krzysztofa Mosingiewicza 18, Janusza Bieniaka 19,Jerzego Rajmana 20, Ryszarda Kiersnowskiego 21, Marka L. Wójcika 22, Zbigniewa Piłata 23, Stanisława Piwowarskiego 24, Mikołaja Gładysza 25, czy też Dariusza Piwowarczyka 26. Jak można zatem zauważyć, w okresie ostatnich dwudziestu lat zainteresowanie osobą Jaksy znacznie wzrosło, zwłaszcza jeśli chodzi o prace popularnonaukowe. J. Rajman posłużył się nawet terminem jaksologowie 27 na określenie uczonych zajmujących się tą postacią. Od dłuższego już czasu w historiografii polskiej 28 przeważa pogląd o tożsa- 10 S. Zakrzewski, Polacy nad Łabą w X I I w., Świat Słowiański, Kraków 1905, t. I, z. 2, s. 8198; idem, Źródła podań tyniecko- -wiślickich, Kwartalnik Historyczny (dalej: KH), 1914, t. XXVIII, s. 422 i n. 11 M. Gumowski, Sprawa braniborskaxii w., cz. 1, Slavia Occidentalis, 1928, t. VII, s. 91 i n.; idem, Sprawa braniborska XII w., cz. 2, Slavia Occidentalis, 1929, t. VIII, s. 160 i n.; idem, Jaksa, ostatni książę braniborski, Przegląd Powszechny, 193l, nr 190, s. 37 i n.; idem, Przybysław, książę braniborski, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU, Kraków 1927, t. XXXI, nr 4, s. 14 i n. 12 G. Labuda, Jaksa z Kopanicy, Jaksa z Miechowa, Polski słownik biograficzny (dalej: PSB), t. X, Wrocław , s ; idem Około datacji dokumentów fundacyjnych klasztoru Premonstratensów w Grobe ( ?, ). Przyczynek do dyskusji nad identyfikacją Jaksów, [w:] Personae. Colligationes. Facta, kom. red. J. Bieniak et al., Toruń 1991, s Z. Sułowski, Jaksa z Kopanicy, [w:] SSS, t. II, Wrocław 1964, s A. Wędzki. Jaksa z Miechowa, [w:] SSS, t. II, Wrocław 1964, s Z. Pęckowski, Miechów. Studia z dziejów miasta i ziemi miechowskiej do roku 1914, Kraków 1967, s B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 2006 (wyd. 3), s. 34, 190, 197, 275, 278; idem, Zagadka Jaksy, Kultura (tzw. warszawska), 1980, t. XVIIII, nr 32, s. 6 (jest to praca popularnonaukowa, w związku z czym zob. też: A. Pieniądz- -Skrzypczak, Popularyzacja historii w dorobku naukowym Benedykta Zientary, [w:] Benedykt Zientara, (15 VI V 1983). Dorobek i miejsce w historiografii polskiej, red. K. Skwierczyński, P. Węcowski, Warszawa 2001, s ). 17. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII wieku. Biogramy i Rodowody, Wrocław 1982, s K. Mosingiewicz, Jeszcze o zagadce Jaksy, Roczniki Historyczne, 1986, t. LII, s Praca niniejsza ukazała się po śmierci autora, na podstawie rękopisu przygotowanego przez jego opiekuna naukowego, prof. Kazimierza Jasińskiego. Zob. też K. Jasiński, Posłowie, [w:] op. cit., s J. Bieniak, op. cit., s J. Rajman, Dominus-Comes-Princeps. Studium o Jaksach w X II wieku, Studia Historyczne, 1990, t. XXXIII, z. 3-4, s ; idem, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993, s ; idem, Pielgrzym ifundator. Fundacje kościelne i pochodzenie księcia Jaksy, Nasza Przeszłość (dalej: NP), 1994, t. LXXXII, s R. Kiersnowski, Jaksa ijego monety (na marginesie rozprawy J. Bieniaka: op. cit.j, t. V, Warszawa 1992, s M.L. Wójcik, Ród Gryfitów do końcaxiii wieku. Pochodzenie-Genealogia-Rozsiedlenie, Wrocław 1993, s , idem, Małopolanin czy Połabianin? Głos w dyskusji nad problemem pochodzenia Jaksy, [w:] Viae historicae. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001, s Z. Piłat, Fundator i fundacja klasztoru Bożogrobców w Miechowie, [w:] Bożogrobcy w Polsce. Praca zbiorowa, red. M. Affek, Miechów-Warszawa 1999, s S. Piwowarski, Książę Jaksa fakty i kontrowersje, [w:] Miechoviana. Szkice historyczne, t. I, Miechów 2002, s M. Gładysz, Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII-XIII wieku, Warszawa 2004, s D. Piwowarczyk, Jaksa z Miechowa i Kopnika. Z krzyżowcami i przeciwko nim, [w:] idem, Rycerze Chrystusa, Warszawa 2007, s J. Rajman, Pielgrzym i fundator..., s W nauce niemieckiej uczeni nadal starają się dostrzegać jedynie księcia kopanickiego Jaksę i nie wiążą go z postacią Jaksy z Miechowa (w ogóle ich zainteresowanie zamyka się na obszarze do rzeki Łaby, ewentualnie jeszcze może po Wartę, natomiast źródła historyczne nadwiślańskie ich nie absorbują w ogóle). Pogląd taki głoszony jest chociażby w popularnym leksykonie: E. Bohm, Jax a v. Köpenick, [w:] Lexikon des Mittelalters, Bd. V, MünchenZürich 1991, szp Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

139 mości pojawiających się w źródłach Jaksów z jednym Jaksą, księciem kopanickim, zięciem Piotra Włostowica i rycerzem fundatorem Miechowa, rozpowszechniony ostatnio przez M. Cetwińskiego (już wcześniej przedstawiony przez M. Gumowskiego, ale później porzucony przez G. Labudę i Z. Pęckowskiego), a propagowany następnie m.in. przez: K. Mosingiewicza, J. Bieniaka, R. Kiersnowskiego, J. Rajmana 29, M.L. Wójcika. Żeby formułować jakiekolwiek poglądy na temat średniowiecznych możnych, należy najpierw drobiazgowo przeanalizować dotyczącą ich podstawę źródłową, zarówno pod względem jej autentyczności, jak i wiarygodności. Największą wartość przedstawiają dokumenty, gdyż jeśli mamy do czynienia z oryginałami, to przekazują nam one informacje natury prawnej, czyli z reguły prawdziwe (czasami jednak prawo nie bywa przestrzegane, i pozostaje tylko w sferze życzeniowej prawodawcy). Natomiast źródła narracyjne pochodzące z epoki średniowiecza należy interpretować na kilku płaszczyznach: dosłownej, alegorycznej, moralnej i mistycznej 30. DOKUMENTY I. Jako komes i dominus znalazł się Jaksa w dokumencie Bolesława Kędzierzawego wydanym dla klasztoru ołbińskiego (Wrocław 23 czerwca 1149 roku): comitibus autem domino Jaxa, Michora, Clemente, Vrotis, Theodoro et Crisano 31 ; II. III. obecny jest również w dokumencie arcybiskupa Jana dla klasztoru w Jędrzejowie (1153 roku): dominus Iaczo, Michora, Mechizlaus, Martinus, Zbiluit, Nicholaus tribunus, comes Bogemelus 32 ; ponownie jako dominus pojawia się w dokumencie Bolesława Kędzierzawego (Łęczyca, 21 maja 1161 roku): presentibus eciam terre nobilibus, scilicet domino Jaxone, Spentoslao, Szyra 33 ; 29 Historyk ten uznał, iż duży wpływ na rozdwojenie Jaksy miał Jan Długosz, który jego zdaniem sam stworzył Jaksę z Miechowa. - J. Rajman, Dominus-Comes..., s Zob. W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Kęty 2001, s Kodeks dyplomatyczny Śląska. Zbiór dokumentów i listów dotyczących Śląska, (dalej: KDS), t. I: obejmujący lata , wyd. K. Maleczyński, Wrocław 1956, nr 25, s. 59. Oryginał zaginiony, najstarsze kopie z końca XV wieku. 32 Kodeks dyplomatyczny Małopolski (dalej: KDMp), t. II: , wyd. F. Piekosiński, Kraków 1886, nr 372. Na podstawie kopiarza jędrzejowskiego (s. 2). 33 KDMp, t. II, nr 373. Transumpt z dnia 26 czerwca 1417 r. (s. 4). Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 139

140 IV-V. w dokumentach Mieszka III Starego i Kazimierza II Sprawiedliwego wydanych w Jędrzejowie w roku: Jaczo, Zantozlaus, Leonardusfilius eius, Gneomirus et filii eius Venzlaus et emmeramus, Stephanus et filii eius Stephanus et Vincentii, Nicolaus frater Stephani, Clemens, Joannes 34 ; VI. figuruje w dokumencie arcybiskupa Jana dla klasztoru w Jędrzejowie (1168 roku): dominus Aiax, d. Zetozlaus, Gneomirus, Stephanus, lacobus, Iohannes, Clemens et multi alij 35 ; VII. świadkuje w dokumencie Kazimierza Sprawiedliwego dla Joannitów z Zagości (1173 roku): Testes hujus facti: Ego Kazimirus Dux, Dominius Lupus Episcopus Plozensis, per cujus manum elemosina data est. Dominus Swentozlaus, Radozlaus, Paulus subcamerarius, Prater hos quoque Dominus Saxo et alij Nobiles multi 36 ; VIII. pojawia się w dokumencie wydanym w Milicy (z ok roku): ego Kazimerus dux, dominus Lupus episcopus Plozensis, per cuius manum elemosina data est, dominus Spentozlaus, Radozlaus, Paulus subcamerarius; preter hos quoque dominus Jaxo et alii nobiles multi et omnes episcopi, qui convenerant ad colloquium in Milice, IIII kalendas septembris 37 ; IX. jako Dominus Iaczon występuje w dokumencie biskupa pomorskiego Konrada wystawionym nad ujściem Wkry (między 1168 a 1176 rokiem): Ego Conradus deigratia secundus Pomeranorum episcopus [...] quecumque bona dominus Ratiboro cumpia consorte sua Pribizlaua [...] ecclesie Sance Marie santique Godehardi in Grobe [...] tradiderunt [...] privilegio nostro confitmamus [...] Acta sunt hec super introitum fluminis Verensi [...] istis specialiter vocatis in testimonium: domino Iaczone 38 ; 34 W. Semkowicz, Nieznane nadania na rzecz opactwa jędrzejowskiego z XII. w., KH, 1910, t. XXIV, s Znane są one jednak dopiero z XVII-wiecznego kopiarza jędrzejowskiego, ale zdaniem wydawcy powstały na podstawie fałszerstwa zaginionego dokumentu, tym samym są w dużym stopniu wiarygodne. 35 KDMp, t. II, nr 374. Na podstawie kopiarza jędrzejowskiego (s. 9). 36 Kodex dyplomatyczny Polski obejmujący przywileje królów polskich, wielkich książąt litewskich, bulle papiezkie, jako też wszelkie nadania prywatne mogące posłużyć do wyjaśnienia dziejów wewnętrznych krajowych dotąd nigdzie nie drukowane, od najdawniejszych czasów aż do roku 1506 (dalej: KDP), t. III, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1958, nr 6, s. 8 i n. 37 Album Palaeographicum, edidit S. Krzyżanowski, Tabularum I-XXXI Textus, ediderunt W. Semkowicz et Z. Budkowa, Cracoviae 1960 (editio altera), nr 4, s Oryginał pergaminowy tego dokumentu, lecz bez pieczęci, znajduje się w Archiwum Akt Dawnych m. Krakowa, nr Pommersches Urkundenbuch, Bd. I: , bearb. u. hrsg. R. Klempin, Stettin 1868, nr 74 (ekscerpt), s. 48; KDS, t. I, nr 51, s. 125 i n. Oryginał pergaminowy dobrze zachowany, znajduje się w szczecińskim Archiwum Państwowym; K. Bobowski, Autentyczność oraz problem datacji dokumentów zachodniopomorskich do końca X III wieku, Wrocław 1985, s. 236 i n.; G. Labuda, Około datacji dokumentów..., s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

141 X. być może to on świadkował również w dokumencie Mieszka Starego w Gnieźnie (26 kwietnia 1177 roku): Lodimirus, Sira, Habraham, Iavvor, Stomir, Stephanus, Pribezlaus, Adelbertus, Iaxon, Vizlau, Mars, Bozota, Obezlau, Baram, Bars Pomeranus et alii multi, qui interfuerunt colloquio Knizenensi 39 ; XI. jest o nim mowa jako fundatorze klasztoru Bożogrobców w Miechowie w słynnym dokumencie patriarchy jerozolimskiego Aymara (1198 roku): quod cum dominus Iaczo uir bone memorie dominicum adiret Sepulchrum 40 ; XII. w dokumencie Bolesława Wstydliwego dla klasztoru w Sieciechowie z 1252 roku wspomniany został: lacza qui cognominatus erat dux 41. Z przedstawionych dokumentów można wyciągnąć wniosek, iż Jaksa był w swoim czasie najpotężniejszym możnym na ziemiach polskich, stał na czele stronnictwa skupionego niegdyś wokół Piotra Włostowica 42 i bywał określany mianem księcia (ze względu na swoje księstwo nadsprewiańskie). Słusznie zauważył M. Cetwiński, iż trudno już było w to uwierzyć ludziom żyjącym w następnym wieku, co jednak nie oznacza, iż Jaksa nie był księciem 43. Myli się natomiast D. Piwowarczyk uważając go za komesa wrocławskiego 44, brak bowiem dowodów na poparcie tego poglądu. POZOSTAŁE ŹRÓDŁA Podstawowym źródłem do dziejów księcia Jaksy jest utwór przeora brandenburskiego klasztoru premonstratensów, Henryka z Antwerpii. Trudno jednak dokładnie określić czas jego powstania. 39 KDS, t. I, nr 59, s. 141 i n., przyp. 27. Oryginał pergaminowy dobrze zachowany, znajduje się we wrocławskim Archiwum Państwowym, sygn. rep. 91, nr KDMp, t. II, nr 375. Oryginał pergaminowy (s. 14); W. Oblizajek, Najstarsze dokumenty Bożogrobców miechowskich (1198), Studia Źródłoznawcze (dalej: SŹ), 1981, t. XXIV, s Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława (dalej: KDKK), cz. I: obejmująca rzeczy od roku 1166 do roku 1366, wyd. i przyp. rozjaśnił F. Piekosiński, Kraków 1874, nr 34; E. Wiśniowski, Najstarszy dokument benedyktynów sieciechowskich, SŹ, t. IV, 1959, s. 68 i n. 42 M. Plezia, Palatyn Piotr Włostowic. Sylwetka z dziejów średniowiecza, Warszawa 1947; S. Bieniek, Piotr Włostowic. Postać z dziejów średniowiecznego Śląska, Wrocław 1965; M. Cetwiński, Piotr Włostowic czy Piotr Rusin?, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, 1974, t. X X IX; idem, Rycerstwo śląskie do końca XIII wieku. Pochodzenie-Gospodarka-Polityka, Wrocław 1980, s. 16, 18, 20, 21, 29, 63, 65, 69, 70, 90, 102, 108, , , 149; idem, Rycerstwo śląskie do końca XIII wieku. Biogramy i Rodowody, s ; S. Trawkowski, Piotr Włostowic (zm. 1151?), PSB, t. XXVI, Wrocław 1981, s M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca X III wieku. Biogramy i rodowody, s. 11: O tym, że fundator Miechowa tytułowany był ks. mówi dok. Bolesława Wstydliwego z 1252 r. wspominając darowiznę na rzecz kl. Sieciechowskiego uczynioną przez Jaksę qui cognominatus eratdux. (KDKK, t. I, nr 34). A. Małecki, op. cit., t. II, s. 62 owo»d u x «skłonny jest uznać za przezwisko, ale cytowany zwrot dowodzi tylko, że ludziom w XIII w. trudno było uwierzyć, aby sto lat wcześniej tytuł ks. przysługiwał komukolwiek spoza dynastii piastowskiej. 44 D. Piwowarczyk, op. cit., s. 244: Ponieważ Jaksa otwierał listę świadków, zapewne był wówczas komesem Wrocławia. Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 141

142 Niektórzy uważają, iż spisany został jeszcze w XII wieku, inni twierdzą natomiast, że dopiero w następnym stuleciu, kiedy to występuje poświadczony źródłowo w latach przeor Henryk 45. Jako młodzieniec miał być bezpośrednim obserwatorem opisanych później przez siebie wydarzeń, co zdaniem badaczy wpływa na wysoką wiarygodność jego przekazu. W zasadzie jednak brak na to dowodów, zatem trudno jest całkowicie zaufać tej relacji. Zapisał on w swoim dziele (Tractatus de captione urbis Brandenburg) o tym, jak to po śmierci władcy Brenny Przybysława Henryka doszło do walki o schedę po nim. Ważną rolę odegrała przy tym jego żona Petryssa, która przez trzy dni nie ujawniała wiadomości o śmierci męża, czekając nadejścia wojsk Albrechta Niedźwiedzia (Przybysław był ojcem chrzestnym jego syna Ottona I, margrabiego Brandenburgii w latach ), które bez żadnych trudności zajęły Brennę. Gdy tylko dowiedział się o tym wszystkim, przybył niezwykle szybko pod wspomniany gród i zajął go podstępnie (za pomocą przekupstwa) krewny Przybysława (avunculus 46 ) Jaksa, nazywany polskim księciem, wspomagany przez liczne polskie wojska, licznych obrońców. Wydaje się, że powyższe zdarzenia miały miejsce w 1153 roku Margrabia Albrecht nie dał jednak za wygraną i 11 czerwca 1157 roku po długim oblężeniu, posiłkowany przez arcybiskupa magdeburskiego Wichmana, odzyskał Brennę, nazywaną od tej pory Brandenburgiem, będącą teraz głównym ośrodkiem nowej marchii H. Ludat, op. cit., s Łaciński termin avunculus (czyli matrisfrater) oznacza wuja, brata matki, Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. I: A-B, red. M. Plezia, Wrocław-Kraków-Warszawa , szp Wydaje się jednak, że w tym wypadku to Przybysław Henryk powinien być wujem Jaksy, a nie odwrotnie, jak to przedstawia Henryk z Antwerpii. 47 Heinrici de Antwerpe Tractatus de captione urbis Brandenburg, ed. O. Holder-Egger [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptorum (dalej: M G H SS), Bd. XXV, Hannoverae 1880, s : Qui festinans in manu valida armatorum iuxta condictum veniens, urbem Brandenburg velut hereditaria successione possedit et prefati defuntci exequias multorum nobilium obsequio iuxta magnificentiam principis honorifice celebravit. Ideo marchio Adalbertus libera rerum suarum disponendarum facultate potius, paganorum celere latrocinii notatos et immunditia idolatrie infectos urbe expulit ac bellicosis viris, Teutonicis et Sclavis, quibus plurimum confidebat, custodiendam commisit. Ubi autem huiusmodifama, qua nullum malum velocius, in auribus Iaxzonis in Polonia tuncprincipantis, avunculi supradicti nobilis sepulti, percrepuit, permaxime de morte nepotis sui doluit, et quia proxima linea consanguinitatis defuncto iunctus erat, perpetuo se de urbe exhereditatum considerans, miserabiliter ingemuit. Verum tempore brevi elapso inhabitantibus urbem pecunia corruptis, proditam ab eis nocturno silentio cum magno exercitu Polonorum, reseratis amicabiliterportis castri, intravit et homines marchionis, qui urbem tradiderant, in Poloniam ducens, simulatorie captivavit. Quo audito, marchio Adalbertus, a iuventute sua in bello strennue exercitatus, quidfacto opus esset, extemplo consideravit, et expeditionem edicens, ope et industria domini Wichmanni in Magdeburg tunc metropolitani et aliorum principium ac nobilium copiosum exercitum congregavit et die condicto, fortium pugnatorum vallatus auxilio, ad urbem Brandenburg sibi [a] Iackzone supplantatam quantotius [properavit], ac tribus in locis circa eam [exercitum] dividens, longo tempore propter munitionem loci eam obsedit. Sed post hic inde sanguinis effusionem, cum hii qui in urbe erant cernerentse nimis angustiatos nec posse evadere manus adversantium, conditionefrmata, dextris sibi datis, marchioni coacti reddiderunt. Anno igitur dominice incarnationis 1157, 3. Idus Iunii predictus marchio divina favente clementia urbem Brandendurg victoriosissime recepit, ac cum multo komitatu letus introiens, erecto in eminentiori loco triumphali vexillo, Deo laudes, qui sibi victoriam de hostibus contulerat, merito persolvit. 142 Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

143 Interesujące informacje podaje także kronikarz Wincenty z Pragi: Obsides quoque Polonorum, quos pro bono pacis damno imperatori per ducem Boemie Wladizlaum se daturum promiserant, ex mandato predicti ducis ad curiam domni imperatoris Wirzburk adducit; ex quibus bone indolis puerulus, filius unicusprincipis Lakse, Prage obiit 48. Chodzi tu zapewne o syna księcia Jaksy 49, a nie o syna Leszka Bolesławowica (potomka Bolesława Kędzierzawego), jak to w przypisie sugeruje wydawca tego źródła - Wilhelm Wattenbach 50. Miał on bowiem być zakładnikiem Fryderyka I Barbarossy, po tym jak ten zawarł pokój z młodszymi synami Bolesława Krzywoustegow Krzyszkowie (1157 rok) 51. Następnie został on przez cesarza przekazany pod opiekę władcy czeskiego Władysława II do Pragi, gdzie też przyszło mu w niedługim czasie umrzeć. Mistrz Wincenty wspomina Jaksę jedynie mimochodem, wkładając zarzuty wobec niego, dotyczące spisku przeciwko Bolesławowi Kędzierzawemu, w usta Kazimierza Sprawiedliwego 52. Kronika wielkopolska podaje o nim informacje dwukrotnie. Najpierw przy okazji jego ślubu z córką palatyna Piotra Włostowica i ruskiej księżniczki Marii, zaburzonego przez napaść Władysława II Wygnańca: Sed cum Piotrko comesprefatus nupciasfilie sue, quam Jaxe duci Sorabie desponsaverat in uxorem, in urbe Wratislauiensi celebraret solempniter, Wladislaus missis clientibus ipsum capi et lingua precisa exoculari fecit. 48 Vincentii Pragensis Annales, ed. W. Wattenbach, [w:] MGH SS, Bd. XVII, Hannoverae 1861, s K. Mosingiewicz, op. cit., s. 144: Ponieważ żaden książę Laksa nie jest znany, a roczniki Wincentego z Pragi znane są tylko z jednego odpisu, oczywiste wydaje się, że kopista zmienił pierwszą literę imienia owego księcia. 50 Vincentii Pragensis Annales, s. 667, przyp KDS, t. I, cz. 1, nr 39: Sicque iurata nobis fidelitate et de supradictis omniubus fideliter explendis acceptis obsidibus Cazimero fratre ducis et aliis nobilibus; J. Hauziński, Królestwo N iemieckie w II połowie XII wieku, [w:] Niemcy Polska w średniowieczu. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii UAM w dniach XI 1983 roku, red. J. Strzelczyk, Poznań 1986, s ; E. Wies, Fryderyk Barbarossa. Mit i rzeczywistość, przeł. W. Radwański, Warszawa 1996, s. 100: Polski władca, widząc, że jego polityka zawiodła, poddał się w Krzyszkowie pod Poznaniem. Tutaj boso, niosąc przed sobą nagi miecz, stanął przed cesarzem. Musiał oświadczyć, że dopuścił się występku wobec cesarskiego majestatu. Gotów do poniesienia kary, przysiągł w imieniu swoim i wszystkich Polaków, że jego brat Władysław, którego wygnał z kraju, a który miał za żonę siostrzenicę króla Konrada, został wygnany nie dlatego, że książę chciał w ten sposób zakpić z Rzeszy. Potem, również przysięgą, zobowiązał się do zapłacenia cesarzowi 2000 marek w złocie, książętom 1000 i cesarzowi 20, a dworowi cesarskiemu 200 marek w srebrze. Poza tym przysiągł, że z oddziałem jezdnych weźmie udział w planowanej na najbliższą przyszłość wyprawie do Italii oraz że stawi się na następnym sejmie Rzeszy w Magdeburgu. Dla zagwarantowania, że dotrzyma złożonych przysiąg, musiał dać jeszcze zakładników. Mimo to polski władca, zaprzysiągłszy wszystko, nie dotrzymał niczego. Nie wziął udziału w wyprawie italskiej, nie stawił się też na sejmie magdeburskim. 52 Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, Kronika polska, przeł. B. Kürbis, Wrocław 1996, ks. IV, rozdz. 6, s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 143

144 Cui divinitus tam loquela quam visus fuerant restaurate 53, a następnie przy okazji buntu przeciwko Bolesławowi Kędzierzawemu: Antiqua, inquit, et antiquata penes vos est huius tentationis indagacjo, nec tam subito a vestrapoterat evelli memoria, qualiterprimiprincipium, Jaxa videlicet Swanthoslaus, et cunctipaenepro ceres, me licet remitentem ad idem regnumpertrahebant, ut propulsato strenuissimoprincipe fratre meo duce Boleslao securius imperassem 54. W utworze Jana Długosza Jaksa pojawia się jako szlachetny rycerz i młodociany giermek diecezji krakowskiej, właściciel wielkich posiadłości i ogromnego majątku 55. Zdaniem dziejopisarza udał się on także na wyprawę do Ziemi Świętej, gdzie dzielnie walczył. Ten pobożny rycerz nie zaniedbał również działalności fundacyjnej. Z Ziemi Świętej sprowadził jednego kanonika z zakonu Bożogrobców i osadził go w ufundowanym przez siebie klasztorze w Miechowie, który to uposażył trzema wsiami: Miechowem, Zagórzycami i Komorowem 56. Następnie założył żeński klasztor norbertanek (premonstrantek) w podkrakowskim Zwierzyńcu 57. Najstarsze dokumenty klasztorne z XIII wieku, co jest niezwykle interesujące, jako fundatorów tego klasztoru wymieniają jedynie książąt krakowskich. Długosz nie jest pewny z jakiego rodu wywodził się Jaksa, wydaje mu się, że z Gryfitów 58. Pozostaje to nadal kwestią sporną. 53 Kronika wielkopolska, [w:] Monumenta Poloniae Historica nova series (dalej: MPH n.s.), t. VIII, wyd. B. Kürbis, Warszawa 1970, s. 50. Mowa o tym również w Cronica Petri Comitis Poloniae wraz z tzw. Carmen Mauri, [w:\ MPH n.s., t. III, wyd. M. Plezia, Kraków 1951, s. 19: Dum ergo dux ipse et ducissa varium et longum de Petro face rent sermonem, supervenit Jason miles, qui et Jaxsza dicebatur, salutato quoque ex more duce cepit invitare ipsum et ducissam ad convivium Egidiifilii Petrasconis, qui iam detinebatur in carcere. Erat autem Jason gener ipsius Petri, habensfiliam eius pro uxore, qui adhuc defacto nec quicquam sciebat. Quidam autem astancium de capcione Petri etfilii eius accedentes in aurem Jasonis insusurrabant. Qui cum talia mala perpendisset, maxime ingemuit cepitque quasi verso stillo supplicare duci pro captivis, promittens eciam, si alter fieri nequeat, certam summam auri et argentipro eis se daturum, multa eciam de probitate Petri coram duce disserens et quam male actum foret et quam infeliciter, quod nupcie Egidii impedirentur et tam attroci fato dissolverentur. Sed nilprofecit. Sprevit namque dux ex suasu coniugis vota Jaxsze precantis. Talia, inquiens, promeruit dudum, merito iam damnatur ut hostis, quin immo et si cupis nostra diu persistere in gracia, ipsi abdicito et amicum te fore sibi negato. Jason sine mora duci respondit: Absit a me, bone dux, ut suus esse aliquando desinam, cui me tam stricte devovi voto, cuiusprobitas michi optime nota est. Nunquam suus desinam esse gener, ipse michi semper carus erit, quequmque, dum vixerit, ipsum fortuna tenebit. Dux Jaxze verbis commotus fecie eum abscedere et deinceps conspectum suum vitare i s. 41: sprevit namque dux ex suasu coniugis vota Iaxaeprecantis. 54 Kronika wielkopolska, s Joannis Długossi seu Longini Canonici Cracoviensis Historiae Polonicae LibriXII, [w:] Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis Opera Omnia, ed. A. Przeździecki, t. X I: lib. V-VIII, Cracoviae 1873, s. 59 (Liber Quintus, A.D. 1162): Magno in Deum et meritum passionis Iesu Christi miles nobilis Iaxa de Myechow dominicellus et armiger, Cracoviensis diocesis, actus ardore, virpro ea tempestate magnarum possessionum atque opum. 56 Ibidem, s Ibidem. 58 Ibidem, s. 60: Cuius autem stirpis aut quorum armorum miles Iaxa fuerit, parum ex veteribus autoribus et scripturis constat, licet aliqui astruere illum conentur de Griffonum domo etgenealogia extitisse. 144 Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

145 W Roczniku kapituły krakowskiej pod 1162 roku wspomniana została podróż Jaksy do Jerozolimy 59, zaś pod 1176 roku znajduje się wiadomość o jego śmierci 60. W Roczniku miechowskim również pod 1162 roku umieszczona została podróży do Jerozolimy 61. Nekrolog ołbiński jako datę śmierci Jaksy podaje dzień 27 lutego 62. Wymieniają go również, z pewnymi różnicami, poszczególne redakcje Katalogów biskupów krakowskich 63. Nie można obecnie ustalić, kto w sensie społecznym, a tym bardziej biologicznym, był ojcem Jaksy. W średniowieczu rozpowszechniony był zwłaszcza jego bajeczny rodowód przedstawiony na kartach Kroniki wielkopolskiej, oparty częściowo na utworze mistrza Wincentego, wywodzący przodków Jaksy od potomków księcia Lechitów Leszka III: Ten Lestko oddaliwszy żonę swą Julię, z innymi żonami i nałożnicami spłodził dwudziestu synów, którym przekazał kraje nadmorskie jako księstwa i hrabstwa. Oto są ich imiona: Bolesław, Kazimierz, Władysław, Wrocisław, Odo, Barnim, Przybysław, Przemysł, Jaksa, Siemian, Siemowit, Ziemomysł, Bogdał, Spicygniew, Spicymierz, Zbygniew, Sobiesław, Wyszomir, Cieszymir i Wisław. Niektórzy z nich założone przez siebie miasta nazwali swymi imionami. Tym ojciec przekazał każdemu jedno księstwo nad morzem północnym, aż do Westfalii, Saksonii, Bawarii i Turyngii. Pompiliusza zaś jako pierworodnego ustanowił królem wszystkich i kazał go koronować. Za czasów tego Leszka narodził się, jak sądzą, Chrystus z Dziewicy. Za rządów zaś Nerona, cesarza Rzymian, Lestko, najszczęśliwszy władca królestwa Lechitów, w podeszłym wieku spłacił dług ciała 64. Mistrz Wincenty podał tylko ogólną liczbę synów Lestka, natomiast autor omawianej kroniki przypisał im imiona znane z dziejów Słowian zachodnich i Pomorzan Rocznik kapituły krakowskiej, wyd. Z. Kozłowska-Budkowa, [w:] MPH n.s., t. V, s. 61 i przyp Starsza edycja: Rocznik kapitulny krakowski. Kalendarz krakowski, wyd. A. Bielowski, [w:] MPH, t. II, Lwów 1872, s K. Jasiński, Najdawniejsze roczniki krakowskie, KH, 1981, t. LXXXVIII, s Rocznik kapituły krakowskiej, s. 63 i przyp Rocznik miechowski, wyd. A. Bielowski [w:] MPH, t. II, s Nekrolog opactwa św. Wincentego we Wrocławiu, wyd. K. Maleczyński, [w:] MPH n.s., t. IX, cz. 1, s Katalogi biskupów krakowskich, wyd. J. Szymański, [w:] MPH n.s., t. X, cz. 2, Warszawa 1974, s. 56 (redakcja świętokrzyska): Huius eciam temporibus Jax a nobilisfundauit duo monasteria vnum in Mechow, aliud in Swyerzinecz; s. 87 (redakcja dominikańska): Huius temporibus Jax a nobilis de domo Griffonum fundat duo monasteria, vnum in Myechow, aliud in Zwyerzinyecz; s. 111 (redakcja lubelska): Huius etiam temporibus Iaxa nobilis de domo Grffonum funaduit duo monasteria vnum in Myechow, aliud in Zwyerzynyecz; s. 157 (katalog Jana Długosza): Monasterio Miechouiensi ordinis Sacri Sepulchri domum Ieroslimitaniper Jaxam militem in predio suo Miechow sub pontificacio ego er recto, decimas mense episcopalis mani pulares in Miechow, Zagorzicae, Comorowo et Chodcza, Skarzessow, Modrzelancz, Wierzbicza, Sdnyechowicz et Crampa donauit. 64 Kronika wielkopolska, oprac. B. Kürbis, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1965, s Ibidem, s. 61, przyp. 35. Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 145

146 Własne zdanie na temat jego pochodzenia prezentowali dawni dziejopisowie: Jan Długosz 66, Marcin Kromer 67, Samuel Nakielski 68 i Adam Naruszewicz 69, jednak obecnie nie przywiązuje się zbyt wielkiej uwagi do głoszonych przez nich poglądów na ten temat 70. Długosza dzieliło bowiem trzysta, Kromera czterysta, Nakielskiego pięćset, a Naruszewicza sześćset lat od opisywanych wydarzeń, cóż więc pewnego mogli oni na ten temat wiedzieć! Zdaniem niektórych badaczy, matką Jaksy była siostra księcia Stodoran (plemię zamieszkujące tereny nad rzeką Hawelą) Przybysława Henryka, której na imię było rzekomo Przybysława 71. Świadczyć ma o tym wzmianka znajdująca się w Nekrologu doksańskim: Pribislavafundatrix ecclesie Zwerensis 72. Kwestię tej Przybysławy przeanalizował już szczegółowo K. Mosingiewicz 73. Uzasadniony sprzeciw budzi pogląd części historyków, jakoby już około 1140 roku Jaksa panował nad plemieniem Sprewian 74, rozsiedlonym po obu brzegach rzeki Sprewy (dolnej). 66 HistoriaePolonice, s. 59, 60 (Liber Quintus, A.D. 1162). 67 Kronika Marcina Kromera biskupa Warmińskiego, ksiąg XXX. Dotąd w trzech językach, a mianowicie w łacińskim, polskim i niemieckim wydana, na język polski z łacińskiego przełożona przez Marcina z Błażowa Błażowskiego i wydana w Krakowie w drukarni M. Loba r. 1611, t I, Sanok 1868, s. 287: Trafunkiem Piotr córkę swą za Jaxę książę serbskie albo windeńskie wydając we Wrocławiu kosztownym dostatkiem i powagą znamienitą sprawował wesele, tam Dobiesz z wielkim ludzi orszakiem przyjechawszy ubespieczonego i nic się nie obawiającego Piotra, samego jednego upasłszy, gdy słudzy zlecenie i powinności odprawując swoje, jedni początku przestrzegają, drudzy około przyjmowania i ochotnego uraczenia gości pracują, nagle porywa na koniach gotowych i na to rozsadzonych unosi, i przed książęciem stawia i 301: Z tym Henrykiem rozumiałbym że jechał był, znaczny i majętny człowiek Jaksa herbu Gryfów, albo Swiebody, który doniekąd żołd w Azyej wiódł, a ztamtąd wracając się, jednego z kanoników bożogrobskich regułę Augustyna świętego trzymających, i dwoisty krzyż czerwony, piętno powołania swego, na kapie noszących z sobą wywiósł był, i tenże potym zakon w Polscze osadził, założywszy mu klasztor, i kościół we wsi własnej Miechowie, który teraz miasteczkiem jest, i pięć mil od Krakowa leży; ten tedy Miechów, dwie insze wsie nad to przyłożywszy, nadał Jaksa klasztorowi. Na tenże potym klasztor Gedeon biskup krakowski dziesięciny niektóre obrócił. Zbudował do tego pomieniony Jaksa, i ubogacił klasztor panom reguły premonstrateńskiej, w majętności swej na przedmieściu krakowskim nad rzeką Wisłą, co teraz Zwierzyńcem zowią, które nazwisko snadź stąd otrzymał, że wtóry Kazimierz ogród zwierzęcy tam był postawił. Tenże Jaksa u Bolesława kędzierzawego wolność od ciężarów, podatków, i od wszelkich powinności, które jedno książęciu i rzeczyposp. należały, poddanym, do klasztoru przyległym, wiecznym prawem wyjednał. 68 S. Nakielski, Miechovia sive promptuarium antiquitatum monasterii miechoviensis, Cracoviae 1634, s A. Naruszewicz, Historya narodu polskiego, t. II, wyd. J. Turowski, Kraków 1859, s. 270, przyp. 1: Rozumiem, że z cesarzem jeździł Jaxa herbu Gryf, Polak, idący z książąt Syrbii dawnej, jako świadczy Długosz na kracie 501, lub o roku nie wymienia. Nakielski in Miechowia powiada także o wyprawie tego Jaxy do Palestyny, lubo jego podróż fałszywie kładnie z Henrykiem sandomierskim w roku 1154, cytując Długosza, który mówiąc o Henryku nie wspomina o Jaxie, więc Jax a musiał jeździć pierwej z rozkazu Władysława z Konradem. 70 S. Piwowarski, op. cit., s Ibidem. 72 Necrologium Doxanense, ed. J. Emler, [w:] Sitzungsberichte der Königl.-Böhmischen Gesselschaft der Wissenschaften in Prag. Vorträge in den Sitzungen der Classe fü r Philosophie, Geschichte und Philologie, Praha 1884, s K. Mosingiewicz, op. cit., s Jaksa jest jedynym znanym z imienia księciem Sprewian. J. Strzelczyk, Sprewianie, [w:] SSS, t. V, s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

147 Był to obszar leżący na granicy między plemionami serbskimi, a wieleckimi; krzyżowały się tam wówczas wpływy niemieckie z polskimi 75. Rezydować miał on w grodzie zwanym Kopnikiem, Kopanikiem lub Kopanicą, leżącym u zbiegu rzek Dahme i Sprewy 76. Pojawiają się również zdania, iż Jaksa panował tam z nadania książąt polskich. Wydaje się jednak, że tytuł księcia kopanickiego uzyskał on dopiero po utracie Brenny w 1157 roku, jako swoistą rekompensatę. Powszechnie przyjmuje się, iż w 1145 roku (według Kroniki wielkopolskiej) Jaksa ożenił się z córką palatyna Piotra Włostowica, o niespotykanym imieniu Agapia (może Agata 77, jest to bowiem właściwy przekład formy wschodniej imienia Agapeja), w innej wersji zwanej Beatryczą 78 (być może posługiwała się ona dwoma imionami 79, lub też, idąc za liczną grupą uczonych, uznać należy, iż Piotr Włostowic miał dwie córki, z których jedna, właśnie Agapia, została żoną Jaksy). Wniosła mu ona wiano w postaci licznych posiadłości rozrzuconych po kilku ówczesnych dzielnicach: na Śląsku, w Wielkopolsce oraz Małopolsce 80. Nie posiadamy wzmianek odnośnie jakichś wcześniejszych żon Jaksy, wydaje się zatem, że była ona jedyną. Przeżyła męża o kilkanaście lat i to dopiero ona ukończyła budowę kościoła pod wezwaniem św. Michała na wrocławskim Ołbinie. Mieli oni zapewne kilkoro dzieci, wbrew licznym domysłom o bezdzietności Jaksy (czego skutkiem miała być jego działalność fundacyjna). Jeden z synów zmarł ok roku jako zakładnik na dworze króla czeskiego Władysława II, o czym informuje kronika Wincentego z Pragi. Jego pożegnanie dało możliwość odwiedzenia przez Jaksę klasztoru norbertanek w Doksanach, co zaowocowało późniejszą jego komemoracją w nekrologu klasztornym K. Myśliński, Polska wobec Słowian połabskich do końca wiekuxii, Lublin 1993, s ; K. Wachowski, Słowiańszczyzna zachodnia, posłowie G. Labuda, Poznań 2000 (wyd. 3), s A. Wędzki, Kopnik, [w:] SSS, t. II, s D. Piwowarczyk, op. cit., s Taką właśnie formę przyjmuje chociażby K. Maleczyński, Historia Śląska, t. I, Wrocław 1960, s S. Trawkowski, op. cit., s M. Friedberg, Ród Łabędziów w wiekach średnich, Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, Kraków 1926, t. VII ( ), s. 27: Piotr miał także córkę Beatryczę, jako to poświadcza Kronika opatów klasztoru P. Maryji. Beatrycza wyszła za Jaksę. Rycerz ten, jak się dziś naogół przyjmuje, przodek potężnego rodu Gryfitów, miał być księciem Sorabów, jednego z plemion zachodnio-słowiańskich. Zmuszony opuścić ojczyznę udał się do Polski, gdzie szczęście sprzyjało mu więcej, gdyż potrafił sobie pozyskać rękę najbogatszej dziedziczki wśród córek magnackich. Jak przypuszcza prof. Zakrzewski, otrzymał on od Piotra dobra miechowskie, Miechów bowiem do niego należał; w każdym razie wysunął się między pierwszych panów. Jaksa zasłynął również fundacjami, jak klasztoru Bożogrobców w Miechowie i premonstrantek na Zwierzyńcu pod Krakowem. Przed rokiem 1162 wyruszył do Ziemi świętej. Po śmierci Piotr prowadził wspólną politykę z synem jego Świętosławem: obaj byli, zdaje się, pierwszymi panami w Małopolsce. 81 Necrologium Doxanense, s. 96. Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 147

148 Spośród córek, jedną wydano za wójta z Saltzwedel Fryderyka 82, drugą za wojewodę Mikołaja (dyskusyjny pogląd podbudowany jedynie pośrednimi wskazówkami, czyli ofiarowaniem przez Mikołaja klasztorowi miechowskiemu wsi 83 zwanej Jaksice) 84, a trzecia, znana z imienia, Anna obrana została ksienią w założonym przez ojca klasztorze Panien Norbertanek na Zwierzyńcu 85, powstałym w wyniku jego dobrych relacji z klasztorem w Doksanach, któremu ofiarował on sumę dwunastu grzywien srebra, za co został przyjęty do tamtejszej konfraterni. Po śmierci Henryka Przybysława, Jaksa wplątany został w walkę o spadek po nim. Głównym jego rywalem był margrabia Albrecht Niedźwiedź z Ballenstedt, uzasadniający swe roszczenia wcześniejszymi umowami z Hernrykiem, a także wdową po nim Petryssą. Ostatecznie, 11 czerwca 1157 roku Brenna została zdobyta przez margrabiego, m.in. dzięki posiłkom dostarczonym mu przez arcybiskupa magdeburskiego Wichmana. Oznaczało to dla Jaksy utratę wszystkich ziem Stodoran. Musiał on zatem zadowolić się ziemiami nadsprewiańskimi, leżącymi wokół Kopanika. Zły obrót spraw na Połabiu wpłynął na wzrost zainteresowania Jaksy wewnętrzną polityką polską. Był on obecny na kilku wielkich zjazdach dostojników: w Jędrzejowie i Łęczycy (1153 rok), ponownie w Łęczycy (1161 rok), Jędrzejowie i Wkryujściu (1168 rok), a także Milicy (1172 rok) E. Rymar, Wójtowie z Saltzwedel i hrabiowie Chockowa oraz ich pokrewieństwo z dynastią Gryfitów pomorskich, Materiały Zachodniopomorskie, 1981, t. XXVII, s. 235 i n.; J. Bieniak, op. cit., s Wieś ta (1198 de Iacsic, 1230 de Iaczit, 1262 de Iacsiz, 1354 Iaxice, Jacxycz), położona 4 km na południowy zachód od Miechowa, należła początkowo zapewne do Jaksy z Miechowa (od jego imienia pochodzi nazwa), rzekomego protoplasty rodu rycerskiego Gryfitów (czego jednoznacznie stwierdzić się nie da), mogła trafić do Mikołaja na kilka sposobów: drogą kupna, dziedziczenia, nadania. Trudno więc z faktu jej posiadania wyciągać jakieś jednoznaczne wnioski, chociażby o jego pokrewieństwie z Jaksą, mogła być przecież ta wieś wniesiona przez żonę wojewody, ale tego też tak naprawdę nie wiemy.jaksice, [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 2, z. 2: Iwanowice - Kaczorowy, oprac. A. Gąsiorowski, J. Kurtyka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1989, s KDMp, t. II, nr 375 i 376. Dyplom nr 375, w którym patriarcha kościoła Zmartwychwstania w Jerozolimie poświadcza, wraz z kapitułą, założenie przez Jaksę kościoła i klasztoru Bożogrobców w Miechowie, oraz aż trzydzieści nadań w przywilejach immunitetowych, ziemi, kościołach, targach i soli, dokonanych przez różne osoby na rzecz tego klasztoru. Posiadamy oryginał tego dokumentu, znajdujący się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, nr 4. Z. Kozłowska- -Budkowa nie ma żadnych wątpliwości co do jego autentyczności, jedynie podkreśla, że jest to świadectwo odbiorcy, wobec czego ścisłość informacji może być dyskusyjna, eadem, Repertorjum polskich dokumentów doby piastowskiej, z. I: do końca wieku XII, Kraków 1937, s Archiwum Klasztoru Zwierzynieckiego, rkps. 75, s ; rkps. 39 niepag., cyt. za: J. Rajman, Dominus Comes Princeps..., s S. Piwowarski, op. cit., s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

149 W 1167 roku brał Jaksa udział w próbie dokonania przewrotu na tronie krakowskim. Wraz ze Świętosławem, synem Piotra Włostowica, opowiedział się wówczas przeciwko Bolesławowi Kędzierzawemu, wysuwając przeciwko niemu kandydaturę Kazimierza Sprawiedliwego 87. Zakończyło się to wystąpienie jedynie połowicznym sukcesem, gdyż Kazimierzowi wydzielona została ziemia wiślicka, należąca wcześniej do Henryka Sandomierskiego 88. Jaksa niewątpliwie najbardziej zasłynął swoim udziałem w wyprawie do Ziemi Świętej. W jego czasach ideały krucjatowe stawały się coraz bardziej popularne 89, do czego przyczynił się w dużym stopniu gorący ich orędownik, św. Bernard z Clairvaux 90. Piękną kartę w dwunastowiecznych wyprawach krzyżowych zapisali Czesi. W drugiej krucjacie wzięli bowiem udział: książę (późniejszy król) Władysław II oraz jego brat Henryk a także książę Spitygniew 91. Jeszcze wcześniej nawet (w latach 1123 i 1137) do Ziemi Świętej udał się biskup ołomuniecki Henryk Zdfk, który w 1147 roku wyruszył na krucjatę połabską 92. Do Jerozolimy udał się także wielki protagonista Jaksy margrabia Albrecht Niedźwiedź (zapewne już po odzyskaniu przez niego Brenny, około 1158 roku) 93. Również Polacy zaznaczyli w nich swój udział. 87 M. Biniaś-Szkopek, Bolesław Kędzierzawy książę Mazowsza i princeps, Poznań 2009, s Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, op. cit., ks. IV, rozdz. 6: Wszyscy przeto przekonani tymi słowami, zarówno z życzliwości dla Kazimierza, jak z chęci uzyskania wolności, wzdychają do Kazimierza, schodzą się, proszą, namawiają, aby jeśli nie nęci go królewska godność, dał się wzruszyć [ich] błaganiem o litość: jeśli nie chce panować, niech się przynajmniej ulituje. [A] on do nich: Dawne rzecze co więcej, zadawnione jest u was to zwodzicielskie kuszenie, gdyż nie mogło tak szybko wypaść z waszej pamięci, jak to pierwsi z książąt, Jaksa mianowicie oraz ów sławny Świętosław, którego chwalebne kwitnie dziś potomstwo i prawie wszyscy dostojnicy nakłaniali mnie usilnie, chociaż się opierałem, do tego panowania, abym wygnawszy najmiłościwszego księcia, brata mego Bolesława, po nieszczęsnym przywłaszczeniu [sobie tronu] bezpieczniej panował. 88 Analizę zagadnienia podziału i zjednoczenia księstwa sandomierskiego w latach przeprowadził T. Giergiel, Rycerstwo ziemi sandomierskiej. Podstawy kształtowanie się rycerstwa sandomierskiego do połowy XIII wieku, Warszawa 2004, s Zob. też W. Ptakówna, Kazimierz Sprawiedliwy ( ), PSB, t. XII, Wrocław , s Zwięzłe przedstawienie ruchu krucjatowego prezentuje J. Riley-Smith, The crusades, , [w:] The New Cambridge Medieval History, vol. IV: c c. 1198, part I, wyd. D. Luscombe, J. Riley-Smith, Cambridge 2008, s Warto zapoznać się również z artykułem M. Parisse, Pielgrzymi i krzyżowcy w Ziemi Świętej w średniowieczu, [w:] Historia chrześcijaństwa. Religia-Kultura-Polityka, red. J.M. Mayer, L. Pietri, A. Vauchez, M. Venard, red. wyd. pol. J. Kłoczowski, t. V: Ekspansja Kościoła rzymskiego , Warszawa 2001, s H.H. Milman, History o f Latin Christianity, vol. IV, New York 1861, s. 250 i n.; A. Zieliński, Opat krzyżowców święty Bernard, Warszawa 2005 (praca popularnonaukowa). 91 W. Iwańczak, Udział Czechów w krucjatach do Ziemi Świętej, [w:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s M. Wojciechowska, Henryk Zdik, [w:] SSS, t. II, s H. Ludat, A(lbrecht) d. Bär, [w:] Lexikon des Mittelalters, b. I, München-Zürich 1980, szp Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 149

150 W tamtym okresie, w XII wieku, uczestniczyli w nich chociażby książęta z dynastii piastowskiej: Władysław II Wygnaniec (?) lub jego syn Bolesław Wysoki (?) i Henryk I Sandomierski 94. Część uczonych stoi na stanowisku, że Jaksa brał udział w kilku wyprawach krzyżowych, co najmniej w dwóch. Uważają oni bowiem, iż uczestniczył w krucjacie połabskiej przeciwko Obodrzycom, zorganizowanej w 1147 roku Marcin Kromer wyprawił go natomiast do Jerozolimy w 1154 roku, kiedy to udał się tam książę Henryk Sandomierski. Udział Jaksy w tej wyprawie wydaje się jednak nie do pogodzenia z wypadkami zachodzącymi wówczas na Połabiu, w które niewątpliwie był on bezpośrednio zaangażowany (ważyły się wtedy przecież losy jego własnego władztwa). Wobec czego informację M. Kromera należy uznać za nieprawdziwą, co przychodzi tym łatwiej, jeśli weźmie się pod uwagę, iż tworzył on w XVI wieku, czyli przeszło czterysta lat później. Podana przez niego informacja spotyka się jednak często z akceptacją historyków. Ostatnio opowiedziała się za nią chociażby Agnieszka Teterycz-Puzio, która zapisała: Bardzo prawdopodobna jest obecność w orszaku księcia Jaksy, któremu informacje źródłowe przypisują dwie pielgrzymki do Ziemi Świętej, według roczników wyprawił się w 1162 roku Organizacja podróży była trudnym i kosztownym przedsięwzięciem, więc Jaksa, pielgrzymując pierwszy raz mógł przyłączyć się do oddziału Henryka 95. Nie budzi natomiast zastrzeżeń udział Jaksy w wyprawie do Ziemi Świętej w 1162 roku. Potwierdzają go następujące źródła rocznikarskie: Rocznik kapituły krakowskiej 96, Rocznik 94 K. Benyskiewicz, Rycerstwo polskie wobec pogan i pogaństwa w XI-XIII w., [w:] Rycerstwo Europy środkowo-wschodniej wobec idei krucjat, red. W. Peltz, J. Dudek, Zielona Góra 2001, s ; J.S. Bystroń, Polacy w Ziemi Świętej, Syrii i Egipcie , Kraków 1930, s. 2-3; M. Gładysz, O zapomnianych polskich krzyżowcach kilka uwag na marginesie wyprawjerozolimskich księcia Henryka sandomierskiego i Jaksy z Miechowa [w:] Książęta, urzędnicy, złoczyńcy, red. B. Śliwiński, Gdańsk 1999, s ; idem, W sprawie udziału polskiego księcia w II krucjacie jerozolimskiej ( ), [w:] Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci, red. B. Śliwiński, Koszalin 1997, s ; idem, Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII-XIII wieku, Warszawa 2004; J. Grygiel, Jaksa z Miechowa i inni. Udział Polaków w wyprawach krzyżowych, [w:] Ziemia Miechowska w dziejach Polski. Dziedzictwo i perspektywy, red. A. Waśko, Kraków 2006, s ; M. Mendys, Udział Władysława II w drugiej krucjacie 1147 r., Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, , t. I-II, s ; A. Teterycz-Puzio, Henryk Sandomierski (1126/ X 1166), Kraków 2009, s ; B. Zientara, Bolesław Wysoki - tułacz, repatriant, malkontent, Kraków A. Teterycz-Puzio, op. cit., s Rocznik kapituły krakowskiej, [w:] M PH s.n., t. V: Najdawniejsze roczniki krakowskie i kalendarz, wyd. Z. Kozłowska- -Budkowa, Warszawa 1978, s. 61: MCLX II Jazko Jerosolimam ivit. 150 Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

151 miechowski 97, a także dokumenty (z 1198 roku 98 ) patriarchy jerozolimskiego Aymara, kryjącego się pod nazwą mnicha (Monacha) oraz tzw. album miechowskie 99. Przebywając w Jerozolimie, Jaksa poznał niewątpliwie ówczesnego patriarchę jerozolimskiego Amalryka z Nesle 100, który to zapewne wyraził zgodę na fundację klasztoru Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Bożogrobców) 101 w należącym do rycerza-pielgrzyma Miechowie 102. M. Gładysz sceptycznie odniósł się do możliwości udziału Jaksy w jakichświększych walkach w Ziemi Świętej Rocznik miechowski, [w:] MPH, t. II, s. 882: Anno Domini Iaxa ivit Ierosolimam et Fratrem dominici sepulchri venerunt Mechoviam cum uno canonico misso a Monacho patriarcha. Nowsze wydanie, przygotowane przez Zofię Budkową: SŹ, t. V, 1960, s KDMp, t. II, nr 375, s : Cum labilis sit memoria hominum, cui non suffragaturperpetuitas litterarum, vniuersitati uestre presentibus litteris innotescat, quod cum dominus Iaczo uir bone memorie dominicum adiret Sepulchrum, et in loco, ubi steteruntpedes Domini, adoraret, inter alia deuocionis sue insygnia rogauit, ut ecclesia sancti Sepulcri unum de canonicis suis secum in Polonia mitteret, quatinus ad soluendum uotum, quodfe cerat, eum quibusdam hereditatibus inuestiret; quia cum esset uir christianissimus etprecipue circa dominicum Sepulchrum deuotus, ecclesiam nos tram suis uolebat dotare patrimonijs et apud remotas illius prouincie genteks Christi patrimonium ampliare, ut dum eius patrymonium amplificaret in terris, eterne ciuitatis heres a Christo conscribetur in celis. Cum ergo quendam canonicum secum in Polonia perduxisset, egregij ducis Bolezlaui consensu ac uoluntate omnimoda tres ullas, uidelicet Mechou, Zagoriz, Commarouo in perpetuam helemosinam canonico et suis successoribus assignauit; et ne aliquis successorum quorum donationes eius posset in irritum ducere, seu villas prenominatas a Iherosolimitane ecclesie dominio reuocare, futuro rum paci prouidens et quieti, predictum ducem Bolezlaum dominum suum familiter adijt et eius confirmationem familiari precum instancia requisiuit. 99 KDMp, t. II, nr 376, s. 16: Dominus Iaczo cum uxore sua dederunt Deo et sancto Sepulchro Mechou et Zagoriz et Comarouo. 100 D. Gerish, Amalric of Nesle (d. 1180), [w:] The Crusades: an encyclopedia, vol. I: A-C, wyd. A.V. Murray, Santa Barbara (California)-Denver (Colorado)-Oxford (England) 2006, s Początki istnienia zakonu Bożogrobców związane są z założeniem przez Gotfryda z Bouillon (bądź też króla jerozolimskiego Baldwina I) wspólnoty złożonej z dwóch kategorii członków: duchownych i rycerzy. Ci drudzy, noszący czerwony krzyż na białym płaszczu, zajmowali się obroną miejsc świętych, stanowili swoisty zakon rycerski, przynależność do którego była też honorowym wyróżnieniem dla zasłużonych rycerzy-pielgrzymów. Duchowni natomiast, zajmujący się posługą duszpasterską przy Grobie Chrystusa (najważniejszym sanktuarium w Jerozolimie), charakteryzowali się czarną szatą. W 1114 r. patriarcha jerozolimski Arnulf z Rohez nadał im regułę świętego Augustyna. Oficjalnie istnienie zakonu zostało zatwierdzone przez papieża Kaliksta II w 1122 r. (ponownie w 1128 r. przez Honoriusza II i w 1143 r. przez Celestyna II). Po utracie Jerozolimy w 1187 r. ich siedzibę przeniesiono do Akki, a po 1291 r. musieli oni udać się do italskiej Perugii, gdzie w klasztorze św. Łukasza rezydował przeor generalny. W 1489 r. papież Innocenty VIII inkorporował ich do joannitów. J. Duchniewski, Bożogrobcy, [w:] Encyklopedia katolicka, t. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1976, szp Wybitnym znawcą dziejów kongregacji był kanonik miechowski z XVII wieku, Samuel Nakielski, autor dzieła: Miechovia sive promptuarium antiquitatum monasterii miechoviensis. Zob. H. Wyczawski, Nakielski Andrzej, PSB, t. XXII, Wrocław 1976, s ; Z. Perzanowski, Polska historiografia w polskich siedemnastowiecznych edycjach dokumentów, Miscellanea historio-archivistica, t. I, Warszawa-Łódź 1985, s. 215 i n. Do ważniejszych prac poświęconych działalności zakonu Bożogrobców na ziemiach polskich należy zaliczyć: P. Pękalski, op. cit., Kraków 1867; M. Tobiasz, Bożogrobcy w Miechowie (w 800-lecie sprowadzenia zakonu do Polski), NP, 1963, t. XVII, s. 5 i n.; M. Affek, Długie a chwalebne dzieje zakonu Bożogrobców w Ziemi Świętej i w Europie, [w:] Jerozolima w kulturze europejskiej, red. P. Paszkiewicz, T. Zadrożny, Warszawa 1997, s ; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 73 i n., 166 i n.; Bożogrobcy w Polsce, red. M. Affek, Miechów-Warszawa M. Gładysz, Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII-XIII wieku, s. 109: Faktem jest natomiast, iż nie posiadamy wiadomości o poważniejszych działaniach zbrojnych w Palestynie w latach W lutym 1162 r. umarł król Baldwin III, zaś jego następca Amalryk hrabia Jaffy i Askalonu zajęty był aż do września 1163 r. sprawami wewnętrznymi. Jeżeli więc polscy krzyżowcy istotnie stoczyli jakieś walki z niewiernymi, w grę wchodzić mogły jedynie drobniejsze potyczki w rodzaju ataku na karawanę. Dla porównania, przebywający w Ziemi Świętej najprawdopodobniej współcześnie z Jaksą Hugon hrabia Lusignan oraz Gotfryd Martel z Angoulême zdążyli w drodze powrotnej, jesienią 1163 r., wziąć udział w odsieczy twierdzy Krak de Chevaliers. Być może więc także Jaksa z towarzyszami mieli okazję wpleść w swoją podróż jakiś epizod militarny. Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 151

152 Okres jego pobytu przypadał bowiem na krótkotrwały czas pokoju w dziejach Królestwa Jerozolimskiego. Nastąpiła wówczas zmiana na tronie królewskim, kiedy to po śmierci Baldwina III 104 w 1163 roku, na tron wstąpił jego młodszy brat Amalryk 105. Według tradycji, Jaksa przywiózł ze sobą z Ziemi Świętej kilka pamiątek: ułomek Drzewa Krzyża Świętego oraz cztery worki tamtejszej ziemi (w innej wersji kasetkę relikwiarzową z ziemią, po której stąpał Jezus Chrystus), a także mnicha pochodzenia francuskiego Marcina Gallusa o przydomku Wielbłąd 106. Duże zasługi odniósł Jaksa na niwie fundacyjnej. Bywa wobec tego porównywany przez historyków z ojcem żony, Piotrem Włostowicem, który miał zgodnie z tradycją wybudować aż 70 kościołów 107. Według Jana Długosza, Jaksa był głównym fundatorem klasztorów: w Miechowie (Bożogrobców) 108 i na Zwierzyńcu w Krakowie (norbertanek) 109. Wiele zastrzeżeń budzą daty fundacji, Długosz wspomina o nich pod 1162 roku (co jest raczej niemożliwe). Warto dodać, że konsekracja obu świątyń nastąpiła za czasów biskupa krakowskiego Gedki 110, czyli dużo później niż pierwotna fundacja, może nawet już po śmierci Jaksy. Kontrowersyjna jest także kwestia założenia przez niego klasztoru norbertanek w Krzyżanowicach 111. Poza tym obdarował on licznymi wsiami (łącznie piętnastoma) klasztor benedyktynów w Sieciechowie 112. Rozpoczął również budowę (lub przebudowę) kościoła św. Michała we Wrocławiu, jednak nie dane mu było jej ukończyć przed śmiercią ze względu na konflikt 104 D. Gerish, Baldwin III of Jerusalem ( ), [w:] The Crusades: an encyclopedia, s Eadem, Amalric ofjerusalem ( ), [w:] The Crusades: an encyclopedia, s S. Nakielski, op. cit., s. 63: Ibi Iaxa Gryphius interalia deuotionissuae insignia, unum de Sacro Collegio Cannonicorum SS. Sepulchri Martinum nomie (Sicut Długossus confer gerenre Gallum, Virum nobilem, acsingulari deuotione & religionefulgentem, qui Camelumgrifaei coloris humi procumbentem pros insigni (vt traditione accepimus) gestabat, apud Almericum pro eo tempore Patriarcham Hieroslymitanum impertat, fecumque in Poloniam ire obtinet. 107 T.H. Orłowski, Czy Piotr Włost zbudował 70 kościołów? Z początków mecenatu artystycznego w dwunastowiecznej Polsce, [w:] Mecenas - kolekcjoner - odbiorca. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Katowice, listopad 1981, Warszawa 1984, s Autor ten jest przekonany, że Piotr nie mógł ufundować aż 70 kościołów: Nigdy bowiem nie będzie można przystać na twierdzenie, że w całej dwunastowiecznej Europie znalazła się osoba, która wzniosłaby ich 70 (s. 49). 108 Z. Piłat, op. cit., s J. Rajman, Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków R. Grodecki, Gedko, PSB, t. VII, Kraków , s E. Wiśniowski, W sprawie początków klasztoru norbertanek w Krzyżanowicach, Rocznik Humanistyczny (dalej: RH), 1960, t. VIII, z. 2, s ; C. Deptuła, Dwie fundacje klasztoru norbertańskiego w Krzyżanowicach, RH, 1962, t. XI, z. 2, s ; J. Rajman, The Orgins o f the Polish Praemonstratensian Circary, Analecta Praemonstratensia, 1990, t. LXVI, z. 3-4, s E. Wiśniowski, Z dziejów opactwa benedyktyńskiego w Sieciechowie, RH, t. VII, 1958, z. 2, s ; M. Derwich, Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa 1992, s. 383, Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

153 z książętami śląskimi (potomkami Władysława II Wygnańca), wobec czego została ona dokończona dzięki wysiłkom wdowy po nim Agapii 113. Zdaniem M. Gumowskiego miał on również patronować założeniu komandorii templariuszy w Tempelhof (w pobliżu Brenny-Brandenburga) 114. Znane są liczne przykłady monet bitych przez Jaksę. Warto od razu zauważyć, że prawo do bicia własnej monety w średniowieczu zarezerwowane było dla władcy (tzw. regale mennicze). Jak przedstawił to R. Kiersnowski: Podstawową zasadą, przyjętą w całej Europie średniowiecznej od czasów karolińskich wraz z innymi zasadami organizacji państwa feudalnego, było pojęcie zwierzchności menniczej jako atrybutu panującego władcy. Zwierzchność ta wyrażała się w wyłącznym uprawnieniu władcy do ustalania jakości monet bitych na podległym mu terytorium pod względem ich tworzywa, stopy menniczej i stempla oraz do normowania warunków ich obiegu. Konsekwencją tej zasady było wyłączne prawo władcy do bicia monety, które przybrało rychło postać regale menniczego, stanowiącego, podobnie jak inne iura regalia, przede wszystkim źródło dochodu panującego. Te dwa pojęcia, zwierzchności i regale, acz sobie pokrewne, wyrażały treść odmienną i podlegały niejednakowej ewolucji. Prawo zwierzchności, jako bardziej generalne, było w zasadzie niezmienne i nie ulegało automatycznemu uszczupleniu wraz z rozwojem immunitetu i przywilejów wyrażających rezygnację władcy z menniczych uprawnień fiskalnych. 113 Świadczy o tym odnaleziony w 1962 r. tympanon (wcześniej znany z miedziorytu z około 1727 r.) przedstawiający Chrystusa w mandorli na majestacie w otoczeniu dwóch fundatorów (pierwszy kościoła w Bytomiu a drugi kościoła we Wrocławiu) z osobami towarzyszącymi: Bolesława Kędzierzawego z synem Leszkiem oraz Jaksę z jego żoną Agapeją (AGAnH.3). W dolnym uskoku zachował się napis: FERT SUA DONA CAPEL/1/AM QUE FERT IAXO D/eu/S SVSCIPE TEMPLA PI.... Natomiast na podprożu kościoła św. Michała na wrocławskim Ołbinie wykuta miała być inskrypcja znana obecnie na podstawie przekazu proboszcza kościoła Św. Ducha we Wrocławiu Benedykta z Poznania (pierwsza połowa XVI w., przed 1529 r., kiedy to w obawie przed najazdem tureckim kościół ten został rozebrany), Cronica Petri Comitis Poloniae wraz z tzw. Carmen Mauri [w:] MPHn.s., t. III, wyd. M. Plezia, Kraków 1951, s. 30: VERUS SCULPTI IN SUPERLUMINARI ECLESIE DIVI MICHAELIS ANTE ECLESIAM S(ANCTI) VINCENCII EXTRA przecivitatem WRATISLAVIE: Jaxa principium templi fuit huius et autor, Post obitum eius operi finem dedit uxor. Presbiter eiusdem fuit Otto Primus et idem Est bis Jherusalem peregre progressus ad urbem. Jaxa decus morum, recti via, forma honorum, Assit pax Cristi tibi, bus tum cuius adisti. Zob. też K. Ciechanowski, Epigrafia romańska i wczesnogotycka w Polsce, Wrocław 1965, s ; K. Pilch, Tympanon romański z Ołbina, Biuletyn Historii Sztuki, 1963, t. XXV, nr 1, s ; K. Mączewska-Pilch, Tympanon fundacyjny z Ołbina na tle przedstawień o charakterze donacyjnym, Wrocław 1973, s ; M. Cetwiński, [rec.:] K. Mączewska-Pilch, Tympanonfundacyjny z Ołbina na tle przedstawień o charakterze donacyjnym, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, 1975, t. X X X, s ; U. Świderska, Kultura rycerska w średniowiecznej Polsce, Zielona Góra 2001, s. 205; Z. Świechowski, Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław 1963, s M. Gumowski, op. cit., cz. 2, s. 215; P. Stożyk, Fundacjapreceptorii templariuszy w Tempelhof, Rocznik Historyczny, 1992, t. LXVIII, s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 153

154 Niemniej jednak w praktyce średniowiecznej, gdy zysk menniczy był głównym celem produkcji monet, całkowite jego wyrzeczenie się na rzecz osób lub instytucji prywatnych prowadziło niejednokrotnie do rzeczywistego odstąpienia przez władcę od wykonywania praw zwierzchnich w tym zakresie. Czynnik fiskalny jest przez prawie całe średniowiecze dominującym motywem produkcji menniczej, warunkującym w znacznym stopniu jej oprawę prawną 115. W innym miejscu, ten sam badacz, stwierdził: Prestiżowa funkcja monet przewija się przez niemal całą wielowiekową ich historię, także i dziś czynnik ten jest widoczny w podtekście wielu decyzji dotyczących formy i treści stempli, a niekiedy także tworzywa produkowanych aktualnie monet. Tym silniej występował on w wiekach średnich, gdy moneta bywała nośnikiem wyższych wartości materialnych oraz gdy stanowiła stosunkowo eksponowany środek przekazu propagandy państwowej. Funkcja ta w nielicznych wypadkach stanowiła może nawet główną rację istnienia danych monet, a na pewno niejednokrotnie bywała wykorzystywana przez władców jako instrument działalności politycznej 116. Wszystko to świadczy zatem o wysokiej randze człowieka, który mógł sobie pozwolić na bicie własnej monety. Problematyką numizmatów związanych z Jaksą zajął się bardziej szczegółowo R. Kiersnowski 117, który rozwinął poglądy na ten temat głoszone wcześniejprzez M. Cetwińskiego 118 i J. Bieniaka 119. Wyróżnić można kilka typów omawianych monet. Były to złote i srebrne brakteaty (monety jednostronne) z inskrypcjami: JACZA DE COPNIC, IACZO DE COPNIC, IAKZA COPTNIK CNE, IACKES, IACZO DE COPNINC DENARII 120. Najstarsze z nich pochodzą z końca lat pięćdziesiątych XII w., pozostałe z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Znajdował się na nich wizerunek władcy wyposażonego w różne atrybuty: miecz, włócznię, proporzec, podwójny krzyż (patriarchalny) 121 i gałązkę (być może palmową) R. Kiersnowski, Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, Warszawa 1964, s Idem, Moneta w kulturze wieków średnich, Warszawa 1988, s Idem, Jaksa i jego monety..., s M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII wieku. Biogramy i Rodowody, s J. Bieniak, op. cit., s. 67 i n. 120 R. Kiersnowski, Jaksa i jego monety, s Przykłady różnych rodzajów krzyży, w tym i patriarchalnego, podaje E. Post, Saints, Signs and Symbols, London 1974 (second edition), s R. Kiersnowski, Jaksa i jego monety, s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

155 Najczęściej wjednej ręce przedstawionej postaci znajdował się miecz, a w drugiej zaś jakiś inny przedmiot. Zdaniem części badaczy gałązka palmowa na omawianych monetach nawiązuje symbolicznie do odbytej przez Jaksę pielgrzymki do Ziemi Świętej. Można by jednak odnieść ją także do ogólnego jej znaczenia jako symbolu zwycięstwa, chrześcijańskiego zbawienia 123. W Niemczech symbol ten występował dość często w związku ze świętym Wawrzyńcem, męczennikiem i patronem miasta Magdeburga. Na dwóch monetach Jaksy występuje podwójny krzyż tzw. patriarchalny. Część historyków uważa, że książę wszedł do konfraterni kanoników Grobu Świętego po sprowadzeniu ich do Miechowa i wobec tego posługiwał się tym znakiem, właściwym dla Bożogrobców. Ewentualność taką może jeszcze potwierdzić przedstawianie Jaksy na monetach z odkrytą głową oraz długą brodą, czyli atrybutami mniszymi, a nie książęcymi 124. Na niektórych monetach występują również inskrypcje w języku słowiańskim: cne (cnes, cnens) i kes (knes, knens), czyli kniaź lub książę. Jaksa zmarł zapewne w latach siedemdziesiątych XII w. Kilka nekrologów przekazało różne daty dzienne tego wydarzenia. Doksański podaje datę 26 lutego 125, ołbiński 27 lutego 126, zwierzyniecki zaś 20 marca 127. Należy jednak ostrożnie podchodzić do wszystkich wymienionych wyżej datacji. Można jedynie uznać, iż do śmierci Jaksy doszło późną zimą, między lutym a marcem. Nadal pozostaje jeszcze do ustalenia właściwa data roczna. Najczęściej wymienia się w tym przypadku 1176 roku (za sugestią Rocznika kapituły krakowskiej) 128, ale istnieją także argumenty pozwalające przedłużyć życie omawianego dostojnika o kilka lat 129. Trudno jest również ustalić, gdzie został on pochowany. 123 J.E. Cirlot, Dictionary o f Symbols, trans. J. Sage, London 1971 (second edition), s. 248: A classic emblem of fecundity and of victory. For Jung, it is also symbolic of the anima : D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachciarek i R. Turzyński, Warszawa 2001, s ; L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman III, Słownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym, Warszawa 2004, s M. Gładysz, Zapomniani krzyżowcy..., s Necrologium Doxanense, s Nekrolog opactwa św. Wincentego we Wrocławiu, wyd. K. Maleczyński, [w:] MPHn.s., t. IX, cz. 1, Warszawa 1971, s J. Rajman, Średniowieczne zapiski w nekrologu klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu, NP, 1982, t. LXXVII, s. 42. Czesław Deptuła wykazał, że obecna redakcja tego nekrologu, pochodząca z XVIII wieku, zawiera bardzo wiele pomyłek, powstałych w wyniku jego uzupełniana (dopisywano nowe imiona, stare zaś w ogóle usuwano lub przemieszczano w inne miejsce). Idem, O niektórych źródłach do historii zakonupremonstrateńskiego w Polsce w XII i XIII wieku, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 1971, t. XXII, s Rocznik kapituły krakowskiej, s. 63 i przyp Zachodzi bowiem trudność z precyzyjną datacją kilku dokumentów. Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 155

156 Bierze się najczęściej pod uwagę dwie lokalizacje: kościół św. Michała we Wrocławiu lub klasztor w Miechowie 130. Pomimo drobiazgowej analizy przekazów źródłowych, nadal pozostaje wiele niejasności związanych z życiem i działalnością księcia Jaksy. Przed laty trafnie ujął to Z. Pęckowski: Mimo tego wszystkiego, co o nim napisano, postać Jaksy z Miechowa pozostaje nadal osłonięta mgłą tajemniczości: mało wiadomości źródłowych, trochę tradycji, dużo fantazji, różne koncepcje i hipotezy 131. Kwestię trudności związanych z poprawną interpretacją przekazów podniósł także G. Labuda uznając, iż przyczyną tego jest dość zawikłana i ambiwalentna podstawa źródłowa 132. Wydaje się zatem, że bez nowych materiałów źródłowych pochodzących bezpośrednio z czasów Jaksy, nie uda się bezsprzecznie ustalić, kim on właściwie był i czego dokonał. Możliwe jest jednak ciągłe falsyfikowanie dotychczas przypisywanych mu przez uczonych czynów (w zasadzie to cała nauka historyczna opiera się na nieustannym procesie falsyfikacji) 133. Summary PRINCE JAKSA OF THE TWELFTH CENTURY - SOURCES AND HISTORIOGRAPHY. This article presents the analysis of sources on the character of prince Jaksa. The main objective was to answer the question about the validity of these sources and therefore the scientific information obtained on their basis. One of the most important tasks of the historian is to include the review of popular opinion about the functioning of the past, taking the public consciousness as something indisputably certain. In this particular case, many opinions (generally not supported nor credible) transformed, over time, into so-called scientific truth, e.g. for years the scientists believed that in the twelfth century two Jaksa s lived. Today, most scholars recognize that these sources do not give rise to the formation of several entities, where there might have been just one. Furthermore, the difficulties 130 Z. Piłat, op. cit., s Z. Pęckowski, op. cit., s G. Labuda, Około datacji dokumentów..., s Zob. K. Popper, The Logic o f Scientific Discovery, London-New York 2002, s Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

157 associated with correct identification of individuals from the Middle Ages are often insurmountable, mainly due to the scarce and not always valid data. Therefore, the historian must critically analyze the source and draw the right conclusions. The sources for this article consist of documents, narrative and numismatic associated with Jaksa. КНЯЗЬ ЯКСА (XII ВЕКА) - СМЫСЛИСТОЧНИКОВ И ИСТОРИОГРАФИЯ Резюме Настоящая статья посвящена анализу источников, касающихся загадочному персонажу, Яксе, которого по-разному указывают в польской историографии. Одной из важнейших задачей историка является проверка общепринятых взглядов, касающихся прошлого, которые воспринимаются в общественном сознании в качестве бесспорных фактов. В этом случае, много обыкновенных догадок (которые обычно не основаны на достоверных доказательствах) со временем превратились в, так называемые «научные п ра вды», исключительно благодаря всеобщему согласию общественности с исследователями. Например, на протяжении длительного времени существовало мнение о том, что в XII веке на польских землях проживали два человека называющихся Якса, но не связанных друг с другом: князь из Копаницы и рыцарь из Мехува. На сегодняшний день большинство исследователей признает, что источники, находящиеся в распоряжении ученых не позволяет «создавать» несколько персонажей, если существует возможность того, что это мог быть один человек. Автор настоящей статьи придерживается данного мнения. Часто не возможно преодолеть сложности, связанные с правильной идентификацией лиц эпохи средневековья, прежде всего из-за скудной и не всегда сходящейся информации в источниках. Учитывая это, историк должен критически анализировать агиографические данные (каждый отдельно, по аутентичностии достоверности) и только на их основе делать выводы. Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia 157

158 Материалом для анализа будут в данном случае как документы, как и монетные памятники связанные с Яксой. Исходя из этого, автор смог проверить информацию, касающуюся деятельности обсуждаемого Яксы, которая существует в историографии (главным образом в польской). 158 Książę Jaksa z XII wieku wymowa źródeł, a historiografia

159 ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski Socjolog, politolog, znawca katolickiej nauki społecznej, salezjanin. W 1968 roku wstąpił do Zgromadzenia Salezjańskiego. W latach studiował w Wyższym Seminarium Duchownym Księży Salezjanów w Czerwińsku nad Wisłą i w Lądzie nad Wartą. W 1974 roku złożył śluby wieczyste. W Lublinie w 1976 roku przyjął święcenia kapłańskie i uzyskał stopień magistra teologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Pracę doktorską obronił w 1982 roku na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (ATK). W 1990 roku habilitował się z socjologii i chrześcijańskich nauk społecznych. W 1995 roku został profesorem nadzwyczajnym, a w 1997 roku uzyskał tytuł profesora nauk humanistycznych. W roku 2000 roku został profesorem zwyczajnym ATK. Kierował Katedrą Historii Doktryn Społecznych oraz Studium Caritas przy ATK, wykładał w Wyższym Seminarium Duchownym Księży Salezjanów w Lądzie nad Wartą, prowadził zajęcia w Akademii Obrony Narodowej w Rembertowie, na Politechnice Rzeszowskiej i w Instytucie Teologiczno- -Pastoralnym w Rzeszowie. W latach był dziekanem Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych UKSW, a od 2005 do 2010 prorektorem ds. Ogólnych i Badań Naukowych. W latach pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Prezes Towarzystwa Naukowego Franciszka Salezego. Koordynator Międzynarodowego Centrum Dialogu Międzykulturowego i Międzyreligijnego UKSW. Autor wielu publikacji. W 2009 roku odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Od 2015 roku Przewodniczący Kapituły Narodowego Komitetu Seniora. 159

160 JAN (JANIK) JAKSA JAKSA Z MIECHOWA Jeden z najwybitniejszych obywateli średniowiecznej Polski. Wszechstronnie wykształcony duchowny. W latach biskup wrocławski, od czerwca 1149 roku arcybiskup gnieźnieński. Fundator pierwszego na ziemiach polskich klasztoru Cystersów. Możnowładca posiadający liczne dobra na Śląsku, w Wielkopolsce, ziemi krakowskiej i ziemi sandomierskiej. Odgrywał znaczącą rolę w życiu politycznym państwa polskiego. W 1163 roku założył w Miechowie pierwszy w Europie klasztor Bożogrobców.