Wpływ natężenia światła i czasu naświetlania na wytrzymałość materiałów kompozytowych

Wpływ natężenia światła i czasu naświetlania na wytrzymałość materiałów kompozytowych The influence of the intensity of light and time exposure on the durability of dental composites Zakład Stomatologii Ogólnej Katedry Stomatologii Odtwórczej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Streszczenie Wstęp. Użycie do polimeryzacji materiałów kompozytowych lamp o niskim natężeniu światła, szczególnie w trudno dostępnych ubytkach, pociąga za sobą niską jakość wypełnień. Przedłużenie czasu polimeryzacji materiałów kompozytowych światłem o niskim natężeniu zwiększa stopień konwersji żywicy i jakość materiału kompozytowego, w tym jego wytrzymałość mechaniczną. Cel pracy. Podjęte badania miały na celu wyjaśnienie, czy natężenie światła lampy polimeryzacyjnej i czas naświetlania materiałów kompozytowych będą miały zasadniczy wpływ na ich wytrzymałość mechaniczną. Materiał i metody. Do badań użyto materiałów kompozytowych Herculite XRV Enamel/Kerr i Spectrum TPH3/Dentsply. Próbki do badań przygotowano polimeryzując materiały, w silikonowych matrycach, światłem diodowej lampy polimeryzacyjnej (Demi/Kerr) o natężeniu 300 mw/cm 2 przez 40, 60, 80, 160 sekund, a próbki kontrolne światłem o natężeniu 1400 mw/cm 2 przez 20 i 40 sekund. Wytrzymałość próbek badano po 24 godz. od naświetlania w urządzeniu do badań wytrzymałościowych Zwick-Roell Z005, wykorzystując test średnicowej wytrzymałości na rozciąganie DTS (Diametral Tensile Strengths). Prędkość przesuwu belki poprzecznej wynosiła 2 mm/min. Wyniki. Wraz z wydłużeniem czasu naświetlania do 160 sekund istotnie wzrosła wytrzymałość próbek materiału kompozytowego Herculite XRV, do wartości odpowiadających wytrzymałości próbek polimeryzowanych światłem o wysokim natężeniu. W przypadku materiału Spectrum TPH3 uzyskano bardzo zbliżone średnie wartości wytrzymałości próbek w każdej z grup badanych i grupach kontrolnych, niezależnie od natężenia i czasu naświetlania. Słowa kluczowe: materiały kompozytowe, natężenie światła, czas naświetlania, średnicowa wytrzymałość na rozciąganie. Abstract Introduction. Use of low-intense light curing unit for polymerization of dental composites, especially in cavities with problematic access, carries low quality of restorations. Elongation of curing time with low-intense light increases the degree of resin conversion and quality of restoration, including mechanical strength. Objectives. The aim of his research was to explain if light intensity of curing unit and time of exposure of dental composites have major influence on mechanical strength. Material and methods. Herculite XRV Enamel/Ker rand Spectrum TPH3/Dentsply dental composites were used in this study. Samples were light-cured with LED curing unit (Demi/Kerr) in silicone matrix, with light intensity of 300mW/cm 2 for 40, 60, 80 and 160 seconds, control samples were light-cured with light intensity of 1400mW/cm 2 for 20 and 40 seconds. Mechanical strength of samples was examined after 24hrs in Zwick-Roell Z005 device, using DTS test (Diametral Tensile Strengths). Cross-bar velocity was set on 2mm/min. Results. Elongation of light-curing time up to 160 s significantly increases mechanical strength of Herculite XRV dental composite, matching with the values characteristic for high-intense curing light. In case of Spectrum TPH3 dental composite, similar averages of mechanical strength were acquired in all groups, including test samples, with no connection with intensity and curing time. Key words: dental composites, light intensity, light-curing time, diametral tensile strength. Wstęp Wieloletni rozwój materiałów kompozytowych pozwolił na uzyskanie materiałów kompozytowych do wypełnień, które różnią się znacznie właściwościami [1]. Współcześnie zasadniczym sposobem utwardzania materiałów kompozytowych jest polimeryzacja inicjowana światłem lamp polimeryzacyjnych, a wraz ze wzrostem natężenia światła i czasu naświetlania zwiększa się stopień konwersji materiałów kompozytowych i ich twardość, wytrzymałość oraz odporność na ścieranie [2, 3]. W warunkach klinicznych obserwujemy jednak powikłania wynikające ze skutków niedostatecznej polimeryzacji materiałów kompozytowych, szczególnie przy złej jakości lamp polimeryzacyjnych, emitujących światło o zbyt niskim natężeniu, jak i przy dużej odległości końcówki światło- 27

wodu od powierzchni materiału kompozytowego. Dla aktywacji procesu sieciowania materiału niezbędne jest dostarczenie określonej ilości energii, tzw. całkowitej gęstości energii, co przy niskim natężeniu światła można osiągnąć wydłużając czas naświetlania [4]. Jednak nie rozstrzygnięto dotąd jaki wpływ na proces sieciowania i wytrzymałość mechaniczną ma zmiana natężenia światła i czasu naświetlania kompozytu. Cel pracy Celem pracy było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy natężenie światła lampy polimeryzacyjnej i czas naświetlania materiałów kompozytowych będą miały istotny wpływ na ich wytrzymałość mechaniczną? Materiał i metody Do badań użyto materiałów kompozytowych Herculite XRV Enamel A3/Kerr, oraz Spectrum TPH3 A3/Dentsplay. Z tych materiałów przygotowano próbki w kształcie krążków o średnicy 5 mm i wysokości 3 mm, polimeryzując materiał w silikonowych formach światłem diodowej lampy polimeryzacyjnej (Demi/Kerr) o natężeniu 300 mw/cm 2. Natężenie światła lampy polimeryzacyjnej określono przy pomocy radiometru Cure Rite/Dentsply-Caulk, oddalając końcówkę światłowodu pola testowego radiometru. Z ww. materiałów kompozytowych wykonano po 4 serie (po 10 próbek) polimeryzowane w czasie: 40, 60 80 i 160 s przy natężeniu światła 300 mw/cm 2 oraz 3 serie próbek kontrolnych z materiałów: Herculite XRV 1 serię próbek polimeryzowanych w czasie 40 s; Spectrum TPH3 2 serie próbek polimeryzowanych w czasie 20 i 40 s, światłem o natężeniu 1400 mw/cm 2, w bezpośrednim kontakcie światłowodu z powierzchnią materiału pokrytego paseczkiem celuloidowym. Łącznie wykonano 110 próbek. Wytrzymałość próbek badano po 24 godz. w urządzeniu do badań wytrzymałościowych Zwick-Roell Z005/Zwick-Roell, wykorzystując test średnicowej wytrzymałości na rozciąganie DTS (Diametral Tensile Strengths). Prędkość przesuwu belki poprzecznej wynosiła 2 mm/min. Wartości maksymalnych naprężeń, powodujących pęknięcie materiału, były obliczane i notowane automatycznie przez komputer, sprzężony z urządzeniem testującym i wyposażony w oprogramowanie do badań wytrzymałościowych TestXpert/Zwick-Roell GmbH. Wyniki Wyniki badań średnicowej wytrzymałości na rozciąganie materiałów kompozytowych Herculite XRV oraz Spectrum TPH3, w zależności od natężenia światła użytego do polimeryzacji oraz czasu naświetlania, zestawiono w tabeli I i na rycinie 1. Uzyskane średnie wartości wytrzymałości 38,4 MPa, dla próbek materiału kompozytowego Herculite XRV naświetlanych przez 40 s i 60 s światłem o natężeniu 300 mw/cm 2, wzrosły po przedłużeniu czasu naświetlania do 80 s i 160 s do odpowiednio: 44,7 MPa i 51,4 MPa. Wartości uzyskane w grupie porównawczej odpowiadały wartościom wytrzymałości próbek naświetlanych 160 s światłem o natężeniu 300 mw/cm 2 i wynosiły 50,9 MPa. Dla każdej z grup badanych i kontrolnych materiału Spectrum TPH3 uzyskano zbliżone średnie wartości wytrzymałości próbek, jednak najwyższe wartości odnotowano dla próbek naświetlanych przez 40 sek. światłem o natężeniu 300 mw/cm 2, a wraz z przedłużaniem czasu naświetlania próbek uzyskano nieznacznie niższe średnie wartości wytrzymałości. Najniższe średnie wartości wytrzymałości uzyskano dla próbek Tabela I. Wyniki badania wytrzymałości materiałów kompozytowych Herculite XRV i Spectrum TPH3 w zależności od czasu naświetlania i natężenia światła lampy polimeryzacyjnej Tabela I. Results of research on durability of Herculite XRV and Spectrum TPH3 dental composites according to light- -curing time and light intensity of curing unit Materiał Herculite XRV A3 Spectrum TPH3 A3 Natężenie światła Ilość Wytrzymałość DTS Odchylenie standardowe Czas naświetlania [s] [mw/cm 2 ] próbek [MPa] [MPa] 40 300 10 34,8 6,02 60 300 10 34,8 5,01 80 300 10 44,7 4,18 160 300 10 51,4 9,48 40 1400 10 50,9 5,81 40 300 10 44 8,01 60 300 10 43,3 7,57 80 300 10 43,4 8,01 160 300 10 42,9 8,66 20 1400 10 41,5 8,26 40 1400 10 41,9 7,65 28

Wpływ natężenia światła i czasu naświetlania na wytrzymałość materiałów kompozytowych Rycina 1. Wytrzymałość materiałów kompozytowych Herculite XRV i Spectrum TPH3 w zależności od czasu naświetlania i natężenia światła lampy polimeryzacyjnej. Figure 1. Durability of Herculite XRV and Spectrum TPH3 dental composites according to light-curing time and light intensity of curing unit. grup porównawczych, w których materiał kompozytowy Spectrum TPH3 naświetlano światłem o natężeniu 1400 mw/cm 2 w czasie 20 i 40 s 41,5 MPa i 41,9 MPa odpowiednio. Analiza statystyczna wykazała, że w przypadku obu materiałów kompozytowych (pomijając na tym etapie analizy pomiar kontrolny przy natężeniu świata 1400 mw/cm 2 ) wytrzymałość na rozciąganie ulegała zmianie wraz ze wzrostem czasu naświetlania światłem o natężeniu 300 mw/cm 2. Mianowicie: dla materiału Herculite XRV wytrzymałość na rozciąganie zwiększała się wraz z wydłużaniem czasu naświetlania (r = 0,93; p < 0,001); dla materiału Spectrum TPH3 wytrzymałość na rozciąganie zmniejszała się wraz z wydłużaniem czasu naświetlania (r = -0,86; p < 0,001). Testy porównań wielokrotnych post hoc w stosunku do pomiaru kontrolnego przy natężeniu światła 1400 mw/cm 2, padającego na wybrany materiał kompozytowy w czasie 40 sekund: dla materiału Herculite XRV wynik pomiaru kontrolnego różnił się znamiennie (był większy!) od pomiaru dla światła o natężeniu 300 mw/cm 2 działającego w czasie 40 s (p < 0,001), 60 s (p < 0,001) i 80 s (p = 0,014); nie różnił się dla pomiaru dotyczącego naświetlania przez 160 s; dla materiału Spectrum TPH3 wynik pomiaru kontrolnego (uwzględniono tutaj wariant 20 i 40 s) nie różnił się istotnie od żadnego z pomiarów dla światła o natężeniu 300 mw/cm 2, działającego w czasie 40 do 160 s. Omówienie wyników Jakość polimeryzacji materiału kompozytowego w warunkach klinicznych zależy od wielu czynników, m.in. natężenia i charakterystyki światła lampy polimeryzacyjnej, odległości światłowodu od naświetlanej powierzchni, kształtu ubytku, grubości warstwy, odcienia i rodzaju materiału [5]. Dla zapewnienia materiałowi kompozytowemu optymalnej wytrzymałości mechanicznej zaleca się m.in. przestrzeganie czasu naświetlania, określonego przez producenta, co ma zapewnić aplikację odpowiedniej ilości energii, niezbędnej dla prawidłowej polimeryzacji kompozytu; wytrzymałość mechaniczna materiałów kompozytowych zależy bowiem od stopnia konwersji żywicy kompozytu [2]. Podczas rekonstrukcji twardych tkanek zębów dochodzi jednak czasem do niedostatecznej polimeryzacji kompozytu. Przyczyną jest najczęściej aplikacja zbyt małej ilości energii dla aktywacji układu katalitycznego w materiale kompozytowym podczas jego naświetlania, co prowadzi do zmniejszenia ilości monomerów związanych w sieci polimerowej naświetlanego materiału kompozytowego i zaburza proces polimeryzacji, czego efektem jest niejednorodny stopień usieciowania matrycy i pogorszenie jakości materiału [6], ale także wzrost cytotoksyczności materiału i zmniejszenie jego wytrzymałości mechanicznej [7, 8]. Trzeba bowiem pamiętać, że wraz ze zwiększeniem odległości światłowodu od naświetlanego materiału zmniejsza się drastycznie natężenie światła dochodzącego do materiału [9] i maleje również głębokość polimeryzacji materiału kompozytowego, proporcjonalnie do odległości końcówki światłowodu od naświetlanej powierzchni [10]. Zmniejszenie natężenia światła może być także skutkiem zużycia lub uszkodzenia lamp polimeryzacyjnych [9]. Dlatego dla określenia warunków prawidłowej polimeryzacji mate- 29

30 riałów kompozytowych przy obniżeniu natężenia światła zaleca się przedłużenie czasu naświetlania materiałów w oparciu o ocenę gęstości dostarczonej energii, wyrażoną w mj/cm 2, będącą iloczynem natężenia światła i czasu naświetlania [4], bowiem jak wykazały badania przy przedłużeniu czasu naświetlania rośnie twardość materiału kompozytowego [11] i głębokość polimeryzacji, proporcjonalnie do czasu jego naświetlania [9]. Podjęte badania miały na celu wyjaśnienie, czy natężenie światła lampy polimeryzacyjnej i czas naświetlania materiałów kompozytowych będą miały zasadniczy wpływ na stopień ich polimeryzacji oceniany przez wartość ich wytrzymałości mechanicznej. Wyniki własnych badań pokazują jednak duże różnice w wytrzymałości materiałów kompozytowych Herculite XRV i Spectrum TPH3 utwardzanych w tych samych warunkach światłem lampy polimeryzacyjnej. Nie ulega wątpliwości, że minimalna ilość energii 300 mw/cm 2, zgodna ze standardem ISO określonym dla kompozytów dentystycznych [12, 13], aplikowana przy 40 s w czasie naświetlania, pozwoliła na prawidłowe sieciowanie materiału Spectrum TPH3 i była zbyt niska w przypadku materiału Herculite XRV, który dla osiągnięcia wytrzymałości prezentowanej przez próbki grupy porównawczej wymagał aż 4-krotnego przedłużenia czasu naświetlania. Wyniki badań własnych można odnieść do wyników badań innych autorów tylko w zakresie jakościowej oceny badanych zjawisk, albowiem metody prowadzonych badań różnią się między sobą. Rueggeberg i wsp. [14] oraz Lovell i wsp. [15], oceniając wytrzymałość materiałów kompozytowych testem dwupunktowego zginania dowiedli, że czas naświetlania kompozytów zalecany przez producentów jest zbyt krótki i optymalną wytrzymałość materiału można osiągnąć przez wydłużenie czasu naświetlania, niezależnie od rodzaju użytego światła. Fan i wsp. [16], którzy oceniając, za pomocą scraping testu, głębokość polimeryzacji materiałów kompozytowych, naświetlanych światłem lampy halogenowej o mocy 300 mw/cm 2, dowiedli, że tylko 16, czyli 62% spośród 21 materiałów użytych w badaniach zostało spolimeryzowanych prawidłowo. Dwukrotne przedłużenie czasu naświetlania pozwoliło spolimeryzować dalszych 6 materiałów, zaś 2 materiały w ciemnych kolorach (B3 i A3,5) nie osiągnęły zakładanej 1,5 mm głębokości polimeryzacji nawet przy 2-krotnym przedłużeniu czasu naświetlania. Wielu autorów zgodnie podkreśla, że stopień konwersji żywicy w materiale kompozytowym [17, 18] oraz profil konwersji [18] zależą bezpośrednio od natężenia światła użytego do polimeryzacji i czasu jego naświetlania, co potwierdzają także wyniki badań profilu twardości materiałów kompozytowych, które dowodzą o spadku twardości materiału w kierunku od naświetlanej powierzchni w głąb materiału [9, 19, 20]. Właśnie różnice w twardości wykorzystuje się często w ocenie jakości polimeryzacji materiałów kompozytowych, badając różnice w twardości powierzchni naświetlanej i przeciwległej dysków o grubości 2 3,5 mm. Cavalcante i wsp. [21] stosując tę metodę ocenili twardość materiałów kompozytowych (Heliomolar, Herculite XRV) w zależności od czasu naświetlania (20 100 s), wskazując na zbyt krótki czas naświetlania zalecany przez producentów dla prawidłowej polimeryzacji, szczególnie w przypadku kompozytu Herculite XRV, którego prawidłowa polimeryzacja wymagała 80 s naświetlania światłem o dużej mocy, niezależnie od rodzaju użytej lampy polimeryzacyjnej (halogenowa i diodowe). Badania innych autorów w zakresie zależności twardości materiałów kompozytowych od intensywności światła i czasu naświetlania także wskazują na konieczność przedłużenia czasu naświetlania dla prawidłowej polimeryzacji 2 mm warstwy materiału do co najmniej 75 s światłem o natężeniu 280 mw/cm 2 [22, 23] lub do minimum 120 s przy natężeniu 200 300 mw/cm 2 [8]. Z kolei w badaniach zależności twardości lub stopnia konwersji materiałów kompozytowych od odległości końcówki światłowodu od naświetlanej powierzchni dowiedziono prawidłowej polimeryzacji materiałów wyłącznie w warstwie 1 mm przy maksymalnym oddaleniu światłowodu różnych lamp polimeryzacyjnych o 2,0 4,0 mm [24, 25]. Podkreśla się jednocześnie istotnie niższe wartości twardości w przypadku stosowania warstw o grubości 2 mm i ciemnych odcieni materiałów kompozytowych [25]. Wyniki badań własnych jak i badań innych autorów wskazują na konieczność z jednej strony oceny jakości (natężenia światła) źródeł światła stosowanych w pracy klinicznej, a z drugiej na bezwzględną konieczność przedłużania czasu naświetlania, tak by możliwe było dostarczenie odpowiedniej ilości energii dla aktywacji układu katalitycznego materiału kompozytowego i jego prawidłowej polimeryzacji. Należy również pamiętać o stopniu transmisji światła przez materiał kompozytowy, która to cecha materiału może w zasadniczy sposób wpływać na warunki polimeryzacji oraz konieczność dostarczenia zróżnicowanej ilości energii dla prawidłowej polimeryzacji różnych materiałów kompozytowych. Prawdopodobnie to właśnie poziom transmisji światła przez materiał kompozytowy Spectrum TPH3 zadecydował o pełnej polimeryzacji materiału po aplikacji niewielkiej ilości energii, która z kolei była dalece niewystarczająca w przypadku materiału Herculite XRV. Wyjaśnienie tych zagadnień wymaga prowadzenia dalszych badań, ale wydaje się, że dla ustalenia warunków prawidłowej polimeryzacji konieczny jest indywidualny dobór sposobu naświetlania różnych materiałów

Wpływ natężenia światła i czasu naświetlania na wytrzymałość materiałów kompozytowych kompozytowych, ustalony w oparciu o badania empiryczne nie tylko wytrzymałości materiałów, ale także i ich stopnia transmisji światła lamp polimeryzacyjnych. Wnioski 1. Wytrzymałość materiałów kompozytowych zależy od rodzaju materiału oraz natężenia światła użytego do polimeryzacji i czasu naświetlania materiału. 2. Wytrzymałość materiału kompozytowego Herculite XRV naświetlanego światłem o niskim natężeniu (300 mw/cm 2 ) rośnie istotnie wraz z przedłużeniem czasu naświetlania do 160 s, kiedy to materiał uzyskuje wytrzymałość odpowiadającą wytrzymałości próbek naświetlanych intensywnym światłem (1400 mw/cm 2 ) przez 40 s. 3. Materiał kompozytowy Spectrum TPH3 uzyskuje porównywalną wytrzymałość mechaniczną niezależnie od natężenia aplikowanego światła lampy polimeryzacyjnej i czasu naświetlania. 4. Najkorzystniejsze warunki dla utwardzania materiału kompozytowego Spectrum TPH3 występują przy naświetlaniu go światłem o niskim natężeniu (300 mw/cm 2 ) przez 40 s, a dla materiału Herculite XRV przy przedłużeniu czasu naświetlania do 160 s światłem o niskim natężeniu lub aplikacja światła o wysokim natężeniu (1400 mw/cm 2 ) przez 40 s. Piśmiennictwo [1] Moszner N., Salz U.: New developments of polymeric dental composites. Prog. Polym. Sci., 2001; 26, 4: 535 576. [2] Peutzfeldt A., Asmussen E.: Resin Composite Properties and Energy Density of Light Cure. J. Dent. Res., 2005, 84, 7: 659-662. [3] Knežević A., Tarle Z., Meniga A., Šutalo J., Pichler G., Ristić M.: Degree of conversion and temperature measurement of composite polymerised with halogen and LED-curing unit. Acta Stomat. Croat., 2003; 37, 2: 165 168. [4] Halvorson R.H., Erickson R.L., Davidson C.L.: Energy dependent polymerization of resin-based composite. Dent. Mater., 2002; 18, 6: 463-469. [5] Hervás-García A., Martínez-Lozano M.A., Cabanes- -Vila J., Barjau-Escribano A., Fos-Galve P.: Composite resins. A review of the materials and clinical indications. Med. Oral Patol. Oral Cir. Bucal., 2006; 11, 2: E215-220. [6] Bieliński D.M., Głąb P., Ślusarski L.: FT-IR ATR spectra and nanohardness measurements as used to follow the progress in photocuring of polyester resins. Polimery., 2001; 46, 7/8: 494-500. [7] Emami N., Söderholm K.J.: How light irradiance and curing time affect monomer conversion in light-cured resin composites. Eur. J. Oral Sci., 2003; 111, 6: 536 542. [8] Yap A.U., Seneviratne C.: Influence of light energy density on effectiveness of composite cure. Oper. Dent., 2001; 26, 5: 460-466. [9] Wichrowska K.: Wpływ warunków polimeryzacji materiałów kompozytowych na stopień ich twardości. Praca doktorska. UM Łódź, 2009. [10] Dunne S.M., Millar B.J.: Effect of Distance from Curing Light Tip to Restoration Surface on Depth of Cure of Composite Resin. Prim. Dent. Care., 2008; 15, 4: 147 152. [11] Baek Ch.J., Hyun S.H., Lee S.K., Seol H.J., Kim H.J., Kwon Y.H.: The Effects of Light Intensity and Light-curing Time on the Degree of Polymerization of Dental Composite Resins. Dent. Mater., 2008; 27, 4: 523-533. [12] Pries J.A., Cvitko E., Denehy G.E., Swift Jr. E.J.: Effects of curing tip distance on light intensity and composite resin microhardness. Quintessence Int., 1993; 24, 7: 517-521. [13] Polski Komitet Normalizacyjny. Polska norma PN-EN ISO 4049:2003, Stomatologia, Polimerowe materiały do wypełnień, odbudowy i cementowania. Warszawa 2003. [14] Rueggeberg F.A., Cole M.A., Looney S.W., Vickers A., Swift E.J.: Comparison of manufacturer-recommended exposure durations with those determined using biaxial flexure strength and scraped composite thickness among a variety of light-curing units. J. Esthet. Restor. Dent., 2009; 21, 1: 43-61. [15] Lovell L.G., Newman S.M., Donaldson M.M., Bowman C.N.: The effect of light intensity on double bond conversion and flexural strength of a model, unfilled dental resin. Dent. Mater., 2003; 19, 6: 458 465. [16] Fan P.L., Schumacher R.M., Azzolin K., Geary R., Eichmiller F.C.: Curing-light intensity and depth of cure of resin-based composites tested according to international standards. J. Am. Dent. Assoc., 2002; 133, 4: 429-434. [17] Filipov I.A., Vladimirom S.B.: Residual Monomer in a Composite Resin After Light-Curing with Different Sources, Light Intensities and Spectra of Radiation. Braz. Dent. J., 2006; 17, 1: 34-38. [18] Nomoto R., Uchida K., Hirasawa T.: Effect f light intensity on polymerization of light-cured composite resins. Dent. Mater. J., 1994; 13, 2: 198-205. [19] Hansen E.K., Asmussen E.: Correlation between depth of cure and surface hardness of a light-activated resin. Scand. J. Dent. Res., 1993; 101, 1: 62-64. [20] Hansen E.K., Asmussen E.: Visible-light curing units: correlation between depth of cure and distance between exit window and resin surface. Acta Odontol. Scand., 1997; 55, 3: 162-166. [21] Cavalcante L.M.A., Valentino T.A., Carlini Jr B., Silikas N., Pimenta L.A.F.: Influence of different exposure time required to stabilize hardness values of composite resin restorations. J. Contemp. Dent. Pract., 2009; 10, 2: 42-50. [22] Sobrinho L.C., De Goes M.F., Consani S., Sinhoreti M.A.C., Knowles J.C.: Correlation between light intensity and exposure time on the hardness of composite resin. J. Mater. Sci. Mater. Med., 2000; 11, 6: 361-364. [23] Sobrinho L.C., de Lima A.A., Consani S., Sinhoreti M.A., Knowles J.C.: Influence of Curing Tip Distance on Composite Knoop Hardness Values. Braz. Dent. J., 2000; 11, 1: 11-17. [24] Rode K.M., Kawano Y., Turbino M. L.: Evaluation of Curing Light Distance on Resin Composite Microhardness and Polymerization. Oper. Dent., 2007; 32, 6: 571-578. [25] Aguiar F.H., Lazzari C.R., Lima D.A., Ambrosano G.M., Lovadino J.R.: Effect of light curing tip distance and resin shade on microhardness of a hybrid resin composite. Braz. Oral Res., 2005; 19, 4: 302-306. Adres do korespondencji: 92-213, Łódź, ul. Pomorska 251 tel.: 42 675 74 61, kom. 601 303 420; e-mail: jerzy.sokolowski@umed.lodz.pl 31