podinsp. dr Wojciech Achrem ekspert w Pracowni Genetyki Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Wojewódzkiej Policji w Szczecinie wojciech.achrem@onet.pl Opinia biegłego z zakresu badań genetycznych w świetle badań ankietowych. Preferencje i oczekiwania organów procesu karnego oraz stron postępowania karnego Streszczenie W artykule przedstawiono rezultaty badań ankietowych przeprowadzonych pośród sędziów sądów rejonowych i okręgowych oraz stron postępowania karnego. Zamieszczone rozważania dotyczą następujących aspektów środka dowodowego opartego na polimorfizmie genetycznym: preferencji organów procesowych oraz stron postępowania karnego w odniesieniu do dyskusji statystycznej wyników badania genetycznego, skłonności do podjęcia decyzji procesowej bądź wybraniu taktyki obrony na podstawie wniosków opinii biegłego z badań genetycznych, zdefiniowania czynników uciążliwych opinii genetycznej dla stron postępowania karnego, istotności cech naukowego środka dowodowego dla organu procesowego. W wyniku analizy rezultatów badań stwierdzono, iż zarówno składy orzekające, jak i strony procesowe oczekują przedstawienia ostatecznych wyników analizy statystycznej. Najbardziej przydatnym sposobem wnioskowania jest testowanie prawdopodobieństwa hipotez alternatywnych opartych na ilorazie wiarygodności. Według respondentów informacje uzyskane z opinii genetycznej mają istotne znaczenie w podejmowaniu decyzji procesowych niezależnie od wymowy pozostałych środków dowodowych. Z analizy badań wyłania się także pogląd o racjonalnym traktowaniu rezultatów badań i korelowaniu ich z danymi uzyskanymi z innych środków dowodowych. Najbardziej uciążliwą cechą naukowego środka dowodowego jest długi czas, który mija od chwili wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego do chwili otrzymania opinii. Natomiast stosowanie zróżnicowanych procedur badawczych przez laboratoria oraz konieczność dyskusji statystycznej nie są postrzegane jako czynniki uciążliwe. Według respondentów najbardziej istotną cechą opinii opartej na polimorfizmie DNA jest możliwość identyfikacji osoby nawet w przypadku pokrewieństwa. Słowa kluczowe opinia biegłego, postępowanie karne, badania genetyczne, badania ankietowe, analiza statystyczna, decyzje procesowe, cechy uciążliwe opinii biegłego genetyka Wstęp Opinia biegłego z zakresu badań genetycznych jest powszechnie wykorzystywanym środkiem dowodowym w postępowaniu karnym. Niemalże trzydziestoletnie stosowanie metod biologii molekularnej na potrzeby wymiaru sprawiedliwości jest wystarczająco długim okresem, aby zbadać jakie są preferencje oraz oczekiwania organów procesowych i stron postępowania w odniesieniu do naukowego środka dowodowego. W literaturze przedstawiono wyniki badań ankietowych (przeprowadzonych pośród 76 sędziów orzekających w sprawach karnych i strażaków) dotyczących problematyki poziomu subiektywizmu w ekspertyzach kryminalistycznych, a także tego, która z metod nauk sądowych w ocenie sędziów i prokuratorów może być określona jako dowód naukowy [1, s. 12, 84] oraz odnosić się do identyfikacji kryminalistycznej [2, s. 95 108; 198 219]. Ponadto przedstawiono analizę wyników badań ankietowych (przeprowadzonych pośród sędziów orzekających w sądach rejonowych i okręgowych, prokuratorów z prokuratur rejonowych oraz obrońców ze wszystkich okręgów apelacyjnych, zakończonych w 2012 roku) odnoszących się do problematyki mocy dowodowej, wiarygodności oraz przydatności tego środka dowodowego do dowodzenia kategorii przestępstw stypizowanych w rozdziałach Kodeksu karnego [3, s. 9 17]. Treścią niniejszej publikacji jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, który ze sposobów wnioskowania i opisu rezultatów badania genetycznego jest najbar- PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014 1
dziej przydatny dla osiągnięcia celów organów procesowych i stron postępowania karnego. Dokonano sprawdzenia wpływu wyników badań genetycznych na podejmowanie decyzji procesowych oraz określono oczekiwania sędziów, prokuratorów i adwokatów dotyczących stopnia indywidualizacji. Zwieńczeniem badań ankietowych jest analiza poziomu istotności czynników uciążliwych związanych z tym naukowym środkiem dowodowym. Metodologia badań ankietowych, grupy respondentów oraz ich liczebność zostały przedstawione w części pierwszej publikacji [3, s. 9 17]. Preferencje stron procesu karnego oraz organów procesowych w odniesieniu do dyskusji statystycznej wyników badania genetycznego Metodologia kryminalistycznych badań genetycznych wymaga stosowania testów statystycznych [4]. Bez rzetelnej analizy matematycznej uzyskanego rezultatu badania wnioski są bezwartościowe, a opinia biegłego nie spełnia warunków naukowego środka dowodowego [5]. Nieprzedyskutowanie rezultatów badań genetycznych może pozwalać na twierdzenie, iż konkluzje biegłego oparte są na subiektywnym wrażeniu, a nie na obiektywnym fundamencie matematycznym [6, s. 120]. Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez Moszczyńskiego w 2008 roku pośród 21 ekspertów kryminalistyki pokazują, że wnioski opinii biegłego genetyka nie zawierają elementów decyzji subiektywnych, o ile między innymi są potwierdzone obliczeniami statystycznymi [2, s.107 108]. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, iż istnieje konieczność uzasadniania wyrażonych w opinii poglądów metodami statystycznymi [7]. Pozwala na to znacząca liczba testów, które można zastosować do interpretacji wyników badania opartego na zmienności cech polimorficznych [8]. Testowane są hipotezy alternatywne, obliczany jest parametr prawdopodobieństwa pojawienia się cech u innej niespokrewnionej przypadkowej osoby z populacji, analizowana jest także szansa wykluczenia albo niewykluczenia przypadkowej osoby jako dawcy DNA do badanej próbki substancji [9, s. 206 216]. W jednym z pytań ankiety zweryfikowano przydatność następujących testów: iloraz wiarygodności, prawdopodobieństwo przypadkowej zgodności, częstość występowania danych cech w populacji [10, s. 87 94]. Spośród badanych 44% sędziów z sądów rejonowych, 51% sędziów z sądów okręgowych, 54% prokuratorów i 35% obrońców stwierdziło, iż wnioskowanie oparte na testowaniu dwóch hipotez alternatywnych jest sposobem najbardziej przekonującym w porównaniu do wartości pozostałych algorytmów dyskusji statystycznej. Wyniki badań przedstawiono na rycinie 1. Po analizie statystycznej wyniku badania stwierdzono istnienie istotnych różnic w wyborze odpowiedzi na to pytanie. Wyraźną dominację uzyskał (we wszystkich grupach ankietowanych) pogląd, iż metoda statystyczna opierająca się na wykorzystaniu ilorazu wiarygodności jest najlepszym sposobem interpretacji wyników badań. Ponadto nie zaobserwowano istnienia istotnych różnic w rozkładzie odpowiedzi w obrębie poszczególnych grup respondentów. Można zatem, opierając się na liczebności próby badawczej oraz rezultatach analizy matematycznej, stwierdzić, iż według sędziów, prokuratorów i adwokatów najbardziej przydatnym sposobem analizy wyników badań genetycznych i matematycznego dowodzenia wniosków opinii jest iloraz wiarygodności oparty na testowaniu hipotez alternatywnych. Ryc. 1. Ocena przydatności rodzajów wnioskowania statystycznego do podejmowania decyzji procesowej. 2 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014
Ryc. 2. Odpowiedzi respondentów na pytanie dotyczące sposobów przedstawiania analizy statystycznej w opinii biegłego (profile genetyczne jednej osoby). Dyskusja statystyczna rezultatów badań genetycznych jest podstawą procesu indywidualizacji źródła pochodzenia materiału biologicznego [5]. Przedstawienie w opinii całego algorytmu analizy matematycznej byłoby realizacją postulatu czytelności środka dowodowego [6, s. 77]. Jednakże obszerne obliczenia matematyczne utrudniałyby kontrolę opinii biegłego [11, s. 160]. Z tych powodów sprawdzono, jakie są oczekiwania ankietowanych w odniesieniu do zamieszczania w opinii całej dyskusji matematycznej. Procentowy rozkład odpowiedzi przedstawiono na rycinie 2 (pojedyncze profile DNA) i 3 (mieszaniny DNA). Po analizie statystycznej wyniku badania stwierdzono istotne różnice w wyborze odpowiedzi na to pytanie. Wyraźną dominację (we wszystkich grupach respondentów) uzyskał pogląd, że wystarczającym jest zamieszczanie jedynie ostatecznych wartości prawdopodobieństwa. Nie zaobserwowano występowania różnic w odpowiedziach w obrębie poszczególnych grup ankietowanych. Można zatem, opierając się na liczebności próby badawczej oraz rezultatach Ryc. 3. Odpowiedzi respondentów na pytanie dotyczące sposobów przedstawiania analizy statystycznej w opinii biegłego (mieszaniny DNA). PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014 3
analizy matematycznej, stwierdzić, iż wystarczającym jest zamieszczanie w opinii jedynie końcowych wyników dyskusji statystycznej. Skłonność do podjęcia decyzji procesowej bądź o taktyce obrony na podstawie wniosków opinii biegłego z badań genetycznych Podczas badania ankietowego sprawdzono, jakie decyzje podejmą respondenci badania, gdy biegły dokonał genetycznej identyfikacji indywidualnej i jednocześnie inne środki dowodowe nie wskazują na daną osobę. Podobnie brzmiące pytanie, lecz odnoszące się do taktyki obrony postawiono w formularzach ankiet adresowanych do obrońców. Spośród sędziów orzekających w sądach rejonowych 53% stwierdziło, iż w takiej sytuacji procesowej zdecydowałoby się na dokonanie porównania mocy dowodowej opinii biegłego z badań genetycznych z innym środkami dowodowymi zgromadzonymi podczas postępowania karnego. 40% badanych jest zdania, iż pojęłoby decyzję o powołaniu innego biegłego w celu weryfikacji dokonanych wcześniej ustaleń. Tylko 4,7% ankietowanych wyraża pogląd, że właściwą decyzją będzie zwrócenie materiałów postępowania karnego do prokuratury w celu uzupełnienia materiału dowodowego. Sędziowie orzekający w sądach okręgowych w 65% wybraliby odpowiedź pierwszą (porównanie mocy dowodowej opinii), 32% ankietowanych podjęłoby decyzję o powołaniu innego biegłego w celu weryfikacji uzyskanych badań genetycznych, a 3% respondentów opowiedziało się za uzupełnieniem materiału dowodowego. Większość z prokuratorów uczestniczących w badaniu (64%) stwierdziła, iż w sytuacji potwierdzenia hipotezy oskarżenia przez opinię biegłego z badań genetycznych, gdy inne środki dowodowe tę hipotezę obalają, zdecydowałaby się na przedłużenie postępowania przygotowawczego po to, aby innymi środkami dowodowymi poprzeć ustalenia biegłego genetyka. 22% respondentów podjęłoby decyzję o przekazaniu aktu oskarżenia wraz z materiałami postępowania do sądu, natomiast 13,5% wykazało skłonność do powołania innego biegłego w celu weryfikacji opinii z badań genetycznych. Spośród respondentów ankiet wysłanych do kancelarii adwokackich 46% obrońców stwierdziło, iż starałoby się udowodnić hipotezę, że zgodność profili DNA wynika z innych przyczyn, niż pozostawienie materiału biologicznego przez oskarżonego na miejscu popełnionego przestępstwa. 29% ankietowanych jest zdania, iż w takiej sytuacji konieczne byłoby sprawdzenie, czy instytucja wykonująca badania ma certyfikaty poświadczające kompetencje. W przybliżeniu 3% respondentów wybrało odpowiedź, iż podjęłoby decyzje o konsultacji z ekspertem w celu kontroli zleconej w trybie procesowym opinii biegłego z badań genetycznych. Na podstawie analizy uzyskanych rezultatów badania ankietowego uprawniony jest pogląd, iż respondenci, doceniając wysoki poziom wiarygodności i mocy dowodowej opinii biegłego z zakresu badań genetycznych, wykazują ostrożność w odniesieniu do polimorfizmu DNA. Dostrzegają możliwość popełnienia błędów przedlaboratoryjnych oraz w laboratorium, odnoszą się krytycznie do konkluzji biegłego genetyka. Nie tylko porównują uzyskany środek dowodowy z innymi materiałami zgromadzonymi podczas postępowania, ale i dopuszczają możliwość weryfikacji wniosków przez inny zespół ekspercki. W kolejnym pytaniu ankiety przedstawiono sytuację alternatywną do opisanej powyżej: biegły z zakresu badań genetycznych wykluczył oskarżonego jako osobę pozostawiającą materiał biologiczny na miejscu popełnienia przestępstwa, jednocześnie inne środki dowodowe wskazują na tę osobę. Spośród sędziów orzekających w sądach rejonowych 50% respondentów podjęłoby decyzję o dokonaniu analizy mocy dowodowej innych środków dowodowych, a następnie skonfrontowaniu ich ze sobą. 38% respondentów jest zdania, iż w takiej sytuacji podjęłoby decyzję o powołaniu innego biegłego z zakresu badań genetycznych w celu weryfikacji wcześniej uzyskanej opinii. 12% ankietowanych stwierdziło, iż opinia biegłego z zakresu badań genetycznych, ze względu na kategoryczność wniosków, stałaby się podstawą decyzji procesowej. Podobny rozkład odpowiedzi występuje pośród ankietowanych sędziów z sądów okręgowych. 53% respondentów dokonałoby analizy mocy dowodowych innych opinii i porównałoby uzyskany wynik z dowodem z badań genetycznych. 31% ankietowanych powołałoby innego biegłego w celu weryfikacji uzyskanych wyników, a 16% respondentów uznałoby opinię biegłego z badań genetycznych za podstawę decyzji procesowej. Większość prokuratorów uczestniczących w badaniu (60%) stwierdziła, iż w takiej sytuacji podjęłaby decyzję o przedłużeniu postępowania przygotowawczego w celu weryfikacji innymi środkami dowodowymi wyników opinii biegłego z badań genetycznych. 23% respondentów stwierdziło, iż powołałoby innego biegłego genetyka w celu weryfikacji poczynionych ustaleń, 10% ankietowanych wniosłoby akt oskarżenia do sądu, 8% prokuratorów zakończyłoby postępowanie, nie przedstawiając zarzutów. Spośród respondentów ankiet wysłanych do kancelarii adwokackich 40% obrońców skoncentrowałoby się na wskazaniu poziomu niepewności innych środków dowodowych, potwierdzających hipotezę oskarżenia w stosunku do kategorycznych wniosków opinii biegłego z zakresu badań genetycznych; 27% ankietowanych za podstawę taktyki obrony przyjęłoby założenie, iż niemożliwe jest udowodnienie obecności oskarżonego na miejscu popełnienia przestępstwa, ponieważ materiał biologiczny pozostawiła inna 4 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014
osoba, natomiast 11% respondentów na podstawie wyniku badań genetycznych skoncentrowałoby się na udowodnieniu, iż oskarżony ma wiarygodne alibi. Na podstawie uzyskanych wyników badań ankietowych można stwierdzić, iż reprezentanci organów procesowych postępowania karnego wykazują daleko idącą ostrożność w odniesieniu do opinii biegłego z zakresu badań genetycznych. Sędziowie w większości dokonaliby porównania mocy dowodowej oraz wiarygodności zgromadzonych w postępowaniu środków dowodowych z konkluzjami badań DNA. Ponadto nie wykluczają dokonania weryfikacji ustaleń biegłego przez zlecenie wykonania innej opinii. Prokuratorzy zdecydowani są na przedłużenie postępowania przygotowawczego w celu weryfikacji innymi środkami dowodowymi ustaleń biegłego genetyka oraz sprawdzenie poprawności wykonania badań i wnioskowania na ich podstawie w złożonej opinii. Odmienne stanowisko reprezentują obrońcy. Z udzielonych w badaniu ankietowym odpowiedzi wynika, iż adwokaci w takiej sytuacji procesowej poziom krytycyzmu w stosunku do tego środka dowodowego mają znacznie ograniczony. Niezgodność profili DNA według obrońców nie wynika z możliwego błędu laboratoryjnego, lecz jest domniemaniem, że oskarżonego nie było na miejscu popełnienia przestępstwa. Postrzeganie cech opinii genetycznej przez strony procesu karnego Celem pytania skierowanego do prokuratorów oraz obrońców było określenie poziomu uciążliwości czynników związanych z opinią biegłego z badań genetycznych. Przeanalizowano następujące elementy: czas trwania procedury badawczej, koszty badań genetycznych, wnioskowanie oparte na prawach prawdopodobieństwa oraz stosowanie niejednolitych procedur badawczych przez różne instytucje. Czas trwania procedury badawczej Według 63% prokuratorów i 71% obrońców czynnikiem najbardziej uciążliwym dla postępowania karnego jest długi czas trwania procedury badawczej, co niesie ze sobą ryzyko niedotrzymania terminów procesowych. Koszty opinii biegłego Według 40% prokuratorów koszty opinii biegłego z badań genetycznych są najbardziej uciążliwym czynnikiem (wartość 4), a 37% respondentów wskazało ten czynnik jako istotnie uciążliwy (wartość 3). Według 39% respondentów z kancelarii adwokackich koszty ekspertyzy genetycznej są ważnym czynnikiem (wartość 3), natomiast 15% obrońców uznało tę cechę badań genetycznych jako najbardziej uciążliwą (wartość 4). Prawdopodobne wnioski opinii biegłego z badań genetycznych Według 35% prokuratorów konieczność stosowania dyskusji statystycznej do interpretacji wyników badań genetycznych jest najmniej uciążliwą (wartość 1) cechą opinii biegłego. Także 35% respondentów wskazało na ten czynnik jako na mało uciążliwy (wartość 2). Według 35% respondentów z kancelarii adwokackich wnioski opierające się na prawdopodobieństwie ekspertyzy genetycznej są mało istotnym czynnikiem (wartość 2), 25% obrońców uznało tę cechę badań genetycznych za element najmniej uciążliwy (wartość 1). Stosowanie niejednolitych procedur badawczych przez różne instytucje 41% respondentów z prokuratur rejonowych stwierdziło, iż niejednolite procedury badawcze są czynnikiem najmniej uciążliwym (wartość 1), 27% ankietowanych jest zdania, że niejednolite procedury badawcze to czynnik mało uciążliwy (wartość 2). Ryc. 4. Ocena znaczenia cech opinii genetycznej podczas podejmowania decyzji procesowych bądź o taktyce obrony (4 największe znaczenie, 1 najmniejsze znaczenie). PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014 5
Według 33% obrońców, którzy odpowiedzieli na badanie ankietowe, stosowanie różnych procedur badawczych przez biegłych to czynnik najmniej uciążliwy (wartość 1), a 31% respondentów jest zdania, iż jest to cecha mało uciążliwa (wartość 2). Procentowy rozkład odpowiedzi respondentów ankiet (prokuratorów i obrońców) przedstawiono na rycinie 4. Analiza rozkładu uzyskanych odpowiedzi pokazuje, iż według respondentów najbardziej uciążliwym czynnikiem badań genetycznych jest długi czas od chwili wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii do chwili złożenia naukowego środka dowodowego. Z praktyki wynika, iż czasochłonność procedury badawczej oraz procesu opiniowania i interpretacji wyników powoduje konieczność przedłużania postępowania karnego. Istotność cech opinii genetycznej dla organu procesowego Celem jednego z ostatnich pytań badania ankietowego adresowanego do sędziów orzekających w sądach rejonowych i okręgowych było określenie istotności wymienionych poniżej cech opinii biegłego z badań genetycznych do podejmowania decyzji procesowych. Uzyskanie informacji pozwalających na genetyczną identyfikację osobniczą z wysokim prawdopodobieństwem Spośród respondentów orzekających w sądach rejonowych 86% jest zdania, że to najważniejsza cecha opinii biegłego z badań genetycznych (wartość 4); 5% respondentów stwierdziło, iż jest to istotna cecha opinii (wartość 3). W badaniu ankietowym kierowanym do sądów okręgowych 95% respondentów uznało, iż indywidualizacja osoby z wysoką wartością prawdopodobieństwa jest najważniejszą cechą opinii biegłego z badań genetycznych (wartość 4); 3% respondentów stwierdziło, iż jest to cecha istotna (wartość 3). Określenie stopnia pokrewieństwa i wykluczenie osób spokrewnionych z oskarżonym 43% sędziów z sądów rejonowych jest zdania, że to cecha istotna (wartość 3), a 20% respondentów stwierdziło, iż jest to wyróżnik o największym znaczeniu (wartość 4). 57% sędziów orzekających w sądach okręgowych jest zdania, iż omawiana cecha jest istotna (wartość 3), a 17% respondentów stwierdziło, iż cecha ta ma największe znaczenie (wartość 4). Stosowanie zróżnicowanych procedur badawczych utrudniających porównanie wyników 28% sędziów z sądów rejonowych jest zdania, że to cecha istotna (wartość 3), a 1% respondentów stwierdził, iż cecha ta ma największe znaczenie (wartość 4). Jednocześnie 29% ankietowanych uznało tę właściwość opinii za najmniej istotną (wartość 1), a 42% uczestniczących w badaniu sędziów uznało tę cechę za mało istotną (wartość 2). 12% sędziów orzekających w sądach okręgowych jest zdania, iż omawiana cecha jest istotna (wartość 3), a 4% respondentów stwierdziło, iż jest to właściwość opinii o największym znaczeniu (wartość 4). 36% ankietowanych uznało tę cechę opinii za najmniej istotną (wartość 1), a 48% uczestniczących w badaniu sędziów uznało ją za mało istotną (wartość 2). Stosowanie zbliżonej dyskusji statystycznej w opinii biegłego z badań genetycznych do analizy matematycznej wyników zamieszczonych w innych środkach dowodowych 14% sędziów z sądów rejonowych jest zdania, że to cecha istotna (wartość 3), a 5% respondentów nadało tej właściwości opinii biegłego największe znaczenie (wartość 4). Jednocześnie 38% ankietowanych uznało tę cechę opinii za najmniej istotną (wartość 1), a 42% uczestniczących w badaniu sędziów uznało ją za mało istotną (wartość 2). 7% sędziów orzekających w sądach okręgowych jest zdania, iż omawiana cecha jest istotna (wartość 3), a 9% respondentów stwierdziło, że to właściwość o największym znaczeniu (wartość 4). 48% ankietowanych uznało tę cechę opinii za najmniej istotną (wartość 1), a 36% uczestniczących w badaniu sędziów uznało ją za mało istotną (wartość 2). Procentowy rozkład odpowiedzi sędziów z sądów rejonowych i okręgowych przedstawiono na rycinie 5. Analiza rozkładu uzyskanych odpowiedzi pokazuje, iż według respondentów badania ankietowego najbardziej istotną cechą opinii biegłego genetyka jest możliwość identyfikacji indywidualnej osoby. Wyniki badania ankietowego pokazują, iż stosowanie zróżnicowanych procedur analitycznych przez laboratoria wykonujące badania genetyczne oraz konieczność dyskusji statystycznej nie są postrzegane jako cechy uciążliwe. W ostatnim pytaniu badania ankietowego (o charakterze otwartym) poproszono o zdefiniowanie problemów, z którymi stykają się respondenci podczas zlecania badań genetycznych oraz po uzyskaniu opinii biegłego. W 10 ankietach otrzymanych z sądów okręgowych respondenci zamieścili następujące postulaty: formułowanie opinii w sposób zrozumiały dla sędziów oraz dla stron procesu, zgodnie z zasadami logiki; przyporządkowanie symboli badanych próbek do konkretnych dowodów rzeczowych nadesłanych do badań; skrócenie czasu oczekiwania na sprawozdanie biegłego i obniżenie kosztów ekspertyzy, dążenie do osiągnięcia kategoryczności konkluzji naukowego środka dowodowego. W 25 ankietach odesłanych po wypełnieniu przez sędziów orzekających w sądach rejonowych respondenci zamieścili następujące postulaty: skrócenie 6 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014
Ryc. 5. Ocena znaczenia cech opinii genetycznej podczas podejmowania decyzji procesowych (4 największe znaczenie, 1 najmniejsze znaczenie). czasu wykonywania badań i sporządzenia opinii; obniżenie kosztów badań genetycznych oraz zwiększenie ich dostępności; zwięzłe, jednoznaczne i logiczne sformułowanie wniosków końcowych; włączenie do opinii informacji o potencjalnym zniekształceniu wyniku badań w przypadku nieprawidłowego zabezpieczenia technicznego materiału dowodowego; włączenie do opinii informacji na temat wpływu warunków środowiskowych oraz zjawiska kontaminacji na uzyskane rezultaty badań; wyjaśnianie pojęć specjalistycznych użytych w opiniach; dążenie do kategoryczności opinii albo przedstawianie wartości prawdopodobieństwa; określenie powiązania badanej próbki ze śladem kryminalistycznym zabezpieczonym podczas oględzin miejsca popełnienia przestępstwa; terminowe wywiązywanie się z nałożonych obowiązków przez biegłych, stawiennictwo biegłego w określonym terminie na wezwanie organu procesowego. W 77 ankietach odesłanych po wypełnieniu przez respondentów z prokuratur rejonowych zamieszczono następujące postulaty: skrócenie czasu wykonywania opinii oraz obniżenie kosztów badań; zwięzłe sporządzanie opinii z użyciem języka zrozumiałego dla prawników; jasne stanowisko biegłego w zakresie możliwości separacji poszczególnych profili DNA w przypadku analizy mieszanin; konsultacja organu procesowego z biegłym przed wydaniem postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego w celu weryfikacji dowodów rzeczowych, które będą poddane badaniu, oraz udzielenie pomocy podczas formułowania celu i zakresu badań laboratoryjnych; sugestia ze strony biegłego o konieczności zlecenia innych badań; przedstawienie w części sprawozdawczej opinii całego procesu badania śladu biologicznego (od oględzin rzeczoznawczych i pobrania próbek do analiz, poprzez badania genetyczne, aż do wniosków końcowych). Obrońcy, którzy uczestniczyli w badaniu i zwrócili wypełnione formularze pocztą elektroniczną nie zamieścili dodatkowych uwag, sugestii czy propozycji odnoszących się do opinii biegłego z badań genetycznych. Podsumowanie Opinia biegłego z zakresu badań genetycznych jest środkiem dowodowym ugruntowanym w praktyce postępowania karnego. Dzięki powszechnemu i niemal trzydziestoletniemu stosowaniu badań genetycznych proces dowodzenia popełnienia przestępstwa został w znacznej mierze wzbogacony o informacje o niskim poziomie subiektywizmu. Jak podkreślono w literaturze przedmiotu badania genetyczne są uważane przez respondentów badań ankietowych za naukowy środek dowodowy [1, s. 12], który ponadto charakteryzuje się wysokim poziomem obiektywizmu [2, s. 95 108]. Były to główne przesłanki do zbadania poglądów organów procesowych oraz stron postępowania karnego dotyczących środka dowodowego opartego na polimorfizmie DNA. Jak wynika z analizy wyników badań ankietowych, które zostały wykonane przez autora w 2012 roku, organy procesowe oraz strony postępowania karnego odbierają ten środek dowodowy jako wiarygodny i charakteryzujący się najwyższym poziomem mocy dowodowej pośród innych opinii opartych na cechach biologicznych. Badania pokazały także, iż opinia biegłego genetyka wykazuje zróżnicowaną przydatność do dowodzenia albo do opracowania taktyki obrony oskarżonego o popełnienie rodzaju przestępstw stypizowanych w rozdziałach Kodeksu karnego. Według sędziów orzekających w sądach rejonowych i okręgowych oraz prokuratorów najwyższym poziomem przydatności ten środek PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014 7
dowodowy charakteryzuje się w przypadku dowodzenia przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu oraz wolności seksualnej. Także dla taktyki obrony oskarżonego o popełnienie przestępstw z rozdziałów XIX i XXV Kodeksu karnego opinia biegłego genetyka charakteryzuje się najwyższą przydatnością. Aby ten środek dowodowy spełniał warunki metodologicznej poprawności, a także był zgodny z zaleceniami Sądu Najwyższego, konieczne jest zamieszczenie dyskusji statystycznej uzyskanych wyników badań [12]. Według respondentów najbardziej przydatnym sposobem analizy matematycznej wyników jest przedstawienie ostatecznej wartości ilorazu wiarygodności polegającego na określeniu prawdopodobieństwa dwóch hipotez alternatywnych. Informacje uzyskane z opinii biegłego genetyka mają znaczenie przy podejmowaniu decyzji procesowych w zróżnicowanych sytuacjach toczącego się postępowania. Z badań wyłania się pogląd o racjonalnym traktowaniu rezultatów badań i korelowaniu ich z innymi uzyskanymi w postępowaniu środkami dowodowymi. Postępowanie respondentów ankiet podczas analizy opinii biegłych z zakresu badań genetycznych jest zgodne z treścią orzecznictwa Sądu Najwyższego, które wskazuje na konieczność analizy całokształtu materiału dowodowego [13]. Najbardziej uciążliwą cechą opinii biegłego genetyka jest czas procedury badawczej oraz koszty badań, a największe znaczenie mają możliwości identyfikacyjne nawet w przypadku pokrewieństwa. Wyniki badań ankietowych pokazują, iż zarówno decydenci procesowi, jak i strony postępowania karnego dalekie są od bezkrytycznego przyjmowania wyników opartych na biologicznych metodach naukowych. Podejmowane decyzje procesowe czy opracowanie taktyki obrony bazują na obiektywnym narzędziu naukowym. Źródła rycin Ryciny 1 5: autor Bibliografia: 1. Wójcikiewicz J.: Dowód naukowy w procesie sądowym, Instytut Ekspertyz Sądowych, Kraków 2000, s. 12, 84. 2. Moszczyński J.: Subiektywizm w badaniach kryminalistycznych. Przyczyny i zakres stosowania subiektywnych ocen w wybranych metodach identyfikacji człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego, Olsztyn 2011, s. 95 108, 198 219. 3. Achrem W.: Opinia biegłego z zakresu badań genetycznych w świetle analizy rezultatów badania ankietowego. Moc dowodowa, wiarygodność i przydatność naukowego środka dowodowego do dowodzenia wybranych rodzajów przestępstw, Problemy Kryminalistyki 2013, nr 282, s. 9 17. 4. Buckelton J., Trigss Ch.M., Walsh S.J.: Forensic DNA evidence interpretation, CRC Press 2005, rozdz. 2. 5. Berent J.A., Czarny J., Woźniak M., Miścicka-Śliwka D.: Statystyczna ocena wyników badań DNA w identyfikacji śladów biologicznych, Problemy Współczesnej Kryminalistyki 2000, t. 3. 6. Tomaszewski T.: Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Instytut Ekspertyz Sądowych, Kraków 2000, s. 120. 7. Wyrok Sadu Najwyższego z dnia 09.01.2001 roku SN II CKN 1140/00 OSNC 2001/10/152. 8. Butler J.M.: Forensic DNA typing. Biology, Technology and Genetics of STR markers, Elsevier Academic Press, Amsterdam 2005, rozdz.19. 9. Evett I.W., Weir B.S.: Interpreting DNA evidence, Sinauer Associates, Inc. Sunderland, Massachusetts 1998, s. 206 216. 10. Goodwin W., Lincare A., Hadi S.: An introduction to forensic genetics, John Willey & Sons Ltd., 2008, s. 87 94. 11. P. Gill, C.H. Brenner, J.S. Buckleton, A. Carracedo, M. Krawczak, W.R. Mayr, N. Morling, M. Prinz, P.M. Schneider, B.S. Weir: DNA commission of the International Society of Forensic Genetics: Recommendations on the interpretation of mixtures, Forensic Science International 2006, s. 160. 12. Wyrok Sadu Najwyższego z dnia 09.01.2001 roku SN II CKN 1140/00 OSNC 2001/10/152. 13. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2004 r., sygn. II KK 141/03, LEX nr 83741 8 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 285(3) 2014