Niebezpieczne substancje w miejscu pracy sposoby ochrony

Niebezpieczne substancje w miejscu pracy sposoby ochrony Niebezpieczne substancje chemiczne sà jednymi z najpowszechniejszych w Êrodowisku pracy czynników szkodliwych dla zdrowia. Wyst pujà w procesie produkcji, przetwarzania, stosowania, stajàc si êród em zanieczyszczenia powietrza na stanowiskach pracy i zagro eniem dla pracowników. W warunkach nara enia zawodowego wch anianie substancji zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, ale równie przez skór i z przewodu pokarmowego, stàd tak istotne sà sposoby ochrony przed niekorzystnymi skutkami dzia ania tych substancji. Reakcja organizmu na dzia anie substancji i preparatów chemicznych zale y od ich w aêciwoêci fizykochemicznych, drogi wch aniania, wielkoêci dawki i okresu nara enia, a tak e od takich cech organizmu, jak p eç, wiek, ogólny stan zdrowia czy te indywidualnych predyspozycji organizmu. Substancje chemiczne to pierwiastki chemiczne i ich zwiàzki w stanie, w jakim wyst pujà w przyrodzie lub zostajà uzyskane za pomocà procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwa oêci, oprócz rozpuszczalników, które mo na oddzieliç bez wp ywu na stabilnoêç i sk ad substancji, i wszystkimi zanieczyszczeniami powsta ymi w wyniku zastosowanego procesu produkcyjnego. Natomiast preparaty chemiczne to mieszaniny lub roztwory sk adajàce si co najmniej z dwóch substancji. Identyfikacja niebezpiecznych substancji chemicznych W celu ochrony pracowników przed dzia- aniem niebezpiecznych substancji chemicznych pracodawca jest zobowiàzany do ustalenia w pierwszej kolejnoêci, czy w Êrodowisku pracy wyst puje czynnik chemiczny stwarzajàcy zagro enie oraz do dokonania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez ten czynnik. W celu przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego, w pierwszym etapie konieczne jest dokonanie przeglàdu stosowanych substancji i preparatów niebezpiecznych w procesie pracy. Zgodnie z przepisami ustawy z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych, do kategorii niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych klasyfikuje si nast pujàce substancje i preparaty: o w aêciwoêciach wybuchowych, o w aêciwoêciach utleniajàcych, skrajnie atwopalne, wysoce atwopalne, atwopalne, bardzo toksyczne, toksyczne, szkodliwe, ràce, dra niàce, uczulajàce, rakotwórcze, mutagenne, dzia ajàce szkodliwie na rozrodczoêç, praca i zdrowie 15

niebezpieczne dla Êrodowiska 1. Bioràc pod uwag kategorie niebezpieczeƒstwa i klasyfikacj posiadanych przez pracodawc substancji i preparatów niebezpiecznych, zobowiàzany jest on sporzàdziç spis substancji i preparatów niebezpiecznych stosowanych w dzia alnoêci zawodowej. Pracodawca w ten sposób spe nia obowiàzek na- o ony przez Kodeks pracy w art. 221 par. 2., który stanowi m.in., i niedopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów chemicznych bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i preparatów 2. Informowanie o zagro eniach niesionych przez niebezpieczne substancje chemiczne Podstawà bezpiecznego post powania z substancjami niebezpiecznymi jest znajomoêç w aêciwoêci fizycznych i chemicznych substancji, z którymi kontakt ma pracownik. Warunkiem koniecznym ochrony pracowników przed niebezpiecznym dzia aniem substancji chemicznych jest w aêciwe przekazanie pracownikom informacji o w aêciwo- Êciach stosowanych substancji i preparatów niebezpiecznych oraz sposobach przeciwdzia ania niesionym przez nie zagro eniom. èród ami informacji o zagro eniach sà przede wszystkim: napisy i znaki ostrzegawcze na oznakowaniu opakowaƒ, znaki ostrzegawcze w magazynach i na rurociàgach, instrukcje bhp post powania z substancjami i preparatami niebezpiecznymi, w tym o dzia aniu rakotwórczym, instrukcje bhp post powania na wypadek awarii, karty charakterystyki, uwzgl dnianie tematyki niebezpiecznych chemikaliów w szkoleniach bhp, w szczególnoêci zagadnieƒ dotyczàcych zagro eƒ powodowanych substancjami lub preparatami o dzia aniu rakotwórczym. Napisy i znaki ostrzegawcze sà podstawowà formà informowania o zagro eniach, stàd zgodnie z par. 1. art. 221 Kodeksu pracy, niedopuszczalne jest stosowanie substancji i preparatów chemicznych nieoznakowanych w sposób widoczny, umo liwiajàcy ich identyfikacj 2. Niedopuszczalne te jest stosowanie niebezpiecznej substancji lub niebezpiecznego preparatu chemicznego bez posiadania karty charakterystyki, z którà bezwzgl dnie powinien byç zapoznany pracownik. Karta umo liwia u ytkownikowi danej substancji prowadzàcemu dzia alnoêç zawodowà podj cie koniecznych Êrodków w celu zapewnienia bezpieczeƒstwa oraz ochrony zdrowia. Ponadto, bezpoêrednio dost pne dla pracownika informacje znajdujà si na etykiecie opakowania, informujàc go o ryzyku niesionym przez danà substancj czy preparat niebezpieczny poprzez odpowiednie zastosowanie zwrotów ryzyka R oraz informacje na temat zasad bezpiecznego post powania (stosowania, przechowywania, magazynowania) poprzez zastosowanie zwrotów S. Ocena ryzyka zawodowego Ryzyko zawodowe to prawdopodobieƒstwo wystàpienia niepo àdanych zdarzeƒ zwiàzanych z wykonywanà pracà powodujàcà straty, w szczególnoêci wystàpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku wyst pujàcych w Êrodowisku W zwiàzku z nara eniem pracowników na dzia anie czynników rakotwórczych lub mutagennych, pracodawca musi podjàç szczególne dzia ania majàce na celu skutki nara enia na te czynniki pracy zagro eƒ zawodowych lub sposobu wykonywania pracy 3. Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy, pracodawca ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe zwiàzane z wykonywanà pracà oraz stosuje niezb dne Êrodki profilaktyczne zmniejszajàce ryzyko. Zobowiàzany jest równie poinformowaç pracowników o ryzyku zawodowym, które wià e si z wykonywanà pracà, jak i o zasadach ochrony przed zagro eniami 2. Podobnie, zgodnie z par. 39a. rozporzàdzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 wrze- Ênia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeƒstwa i higieny pracy, pracodawca ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe wyst pujàce przy wykonywanych pracach, w szczególnoêci zapewnia organizacj pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczajàcy pracowników przed zagro eniami wypadkowymi oraz oddzia ywaniem szkodliwych czynników biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz stosowanych substancji i preparatów chemicznych 4. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzgl dnia si wszystkie czynniki Êrodowiska pracy wyst pujàce przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania tych prac. W zwiàzku z nara eniem pracowników na czynniki chemiczne pracodawca jest obowiàzany sporzàdziç ocen ryzyka zawodowego uwzgl dniajàcà: 1) niebezpieczne w aêciwoêci czynnika chemicznego, 2) otrzymane od dostawcy informacje dotyczàce zagro enia czynnikiem chemicznym oraz zalecenia jego bezpiecznego stosowania, w szczególnoêci zawarte w karcie charakterystyki, o których mowa w odr bnych przepisach, 3) rodzaj, poziom i czas trwania nara enia, 4) wartoêci najwy szych dopuszczalnych st eƒ w Êrodowisku pracy, je eli zosta y ustalone, 5) wartoêci dopuszczalnych st eƒ w materiale biologicznym, je eli zosta y ustalone, 6) efekty dzia aƒ zapobiegawczych, 7) wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, je eli zosta a przeprowadzona, 16 praca i zdrowie

praca i zdrowie 17

8) warunki pracy przy u ytkowaniu czynników chemicznych, z uwzgl dnieniem iloêci tych czynników. Pracodawca jest obowiàzany do uzyskania dodatkowej informacji od dostawcy czynnika chemicznego lub z innych dost pnych mu êróde, je eli jest to niezb dne w celu dokonania oceny. W przypadkach, w których wyst puje nara enie na kilka czynników chemicznych, nale y oceniç ryzyko stwarzane przez wszystkie czynniki chemiczne àcznie. Ocena ryzyka zawodowego musi zawieraç ocen tak e tych rodzajów prac, w czasie których mo e wystàpiç istotny wzrost nara enia, w szczególnoêci: 1) podczas remontów i napraw urzàdzeƒ, 2) innych dzia aƒ, które mogà mieç szkodliwy wp yw na bezpieczeƒstwo lub zdrowie pracowników, tak e w przypadkach, gdy podj to wszelkie niezb dne Êrodki zapobiegawcze. Ocen ryzyka zawodowego sporzàdza si w formie pisemnej i udost pnia lekarzowi sprawujàcemu profilaktycznà opiek zdrowotnà nad pracownikami 5. Ryzyko zwiàzane z nara eniem na czynnik chemiczny powinno zostaç uwzgl dnione w przypadku oceny przygotowywanej dla pracowników ekip remontowych instalacji chemicznych, gdzie istnieje wysokie ryzyko wystàpienia poparzeƒ chemikaliami, np. kwasem siarkowym, wodorotlenkiem sodu czy amoniakiem. Nale y zwróciç uwag, e w przypadku zmiany w sk adzie czynnika chemicznego w procesie technologicznym lub w zwiàzku z post pem wiedzy medycznej dotyczàcej oddzia ywania tego czynnika na zdrowie ludzi, pracodawca obowiàzany jest do ponownej oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny. Ponowna ocena ryzyka mo e zostaç przeprowadzona tak e na wniosek lekarza prowadzàcego profilaktycznà opiek zdrowotnà w przypadkach uzasadnionych ocenà zdrowia pracowników 5. Pracodawca, podejmujàc na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego techniczne lub organizacyjne dzia ania i Êrodki zmierzajàce do bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego stwarzajàcego zagro enie, powinien zapewniç ochron pracowników przed zagro eniami wynikajàcymi z fizykochemicznych w aêciwoêci czynnika chemicznego. Ârodki te, w kolejnoêci okreêlonej poni ej, powinny zmierzaç do: 1) zapobie enia obecnoêci w miejscu pracy substancji palnych w st eniu stwarzajàcym zagro enie lub substancji chemicznie niestabilnych, w iloêciach stwarzajàcych zagro enie wybuchem lub po arem, 2) usuni cia êróde zap onu, które mogà spowodowaç po ar lub wybuch, oraz wyeliminowania warunków, które mogà powodowaç, e substancje chemicznie niestabilne mogà wywo aç szkodliwe skutki fizyczne, 3) ograniczenia skutków dla bezpieczeƒstwa i zdrowia pracowników w przypadku po aru lub wybuchu substancji palnych, substancji chemicznie niestabilnych lub ich mieszanin 5. Tabela 1. Zagro one cz Êci cia a przy stosowaniu czynników chemicznych, dla których wymagane jest stosowanie Êrodków ochrony indywidualnej 6. Chemiczne zagro enia aerozole p yny gazy i pary py y, dymy mg a zanurzenie chlapanie, w ókna pryskanie oczy, drogi oczy, drogi oczy, drogi d onie, twarz, oczy, twarz, oddechowe oddechowe oddechowe, d onie stopy, nogi d onie, r ce, oczy, drogi stopy, nogi, oddechowe skóra, tu ów w tym brzuch Sposoby ochrony i system pierwszej pomocy Je eli charakter prowadzonej przez pracodawc dzia alnoêci nie pozwala na podj cie dzia aƒ eliminujàcych zagro enie, pracodawca jest obowiàzany do ograniczenia ryzyka do minimum przez zastosowanie Êrodków oraz dzia aƒ ochronnych i zapobiegawczych, odpowiednich do wyników oceny ryzyka zawodowego. Dzia ania i Êrodki s u àce wyeliminowaniu ryzyka zawodowego lub jego ograniczeniu do minimum podejmuje si w nast pujàcej kolejnoêci poprzez: 1) wyeliminowanie uwalniania do Êrodowiska pracy stwarzajàcego zagro enie czynnika chemicznego poprzez w aêciwe projektowanie procesów pracy i kontrol technicznà oraz stosowanie odpowiedniego wyposa- enia i materia ów, 2) ograniczenie uwalniania do Êrodowiska pracy stwarzajàcego zagro enie czynnika chemicznego poprzez w aêciwe projektowanie i w aêciwà organizacj procesów pracy, stosowanie odpowiedniego wyposa enia i materia ów oraz systematyczne kontrole stanu bhp, ze szczególnym uwzgl dnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urzàdzeƒ technicznych oraz ustalenie sposobów rejestracji nieprawid owoêci i metod ich usuwania, 3) stosowanie Êrodków ochrony zbiorowej u êród a powstawania zagro enia, takich jak np. odpowiednia wentylacja, i odpowiednie dzia ania organizacyjne, 4) stosowanie Êrodków ochrony indywidualnej, je eli zagro eniu nie mo na przeciwdzia aç w inny sposób 5. Wyeliminowanie uwalniania czynnika chemicznego do Êrodowiska pracy mo e zostaç osiàgni te poprzez hermetyzacj, a ograniczenie poprzez automatyzacj procesu, stosowanie roztworów rozcieƒczonych w miejsce st onych, czy te zainstalowanie odpowiedniej wentylacji. Ârodki ochrony indywidualnej powinny zostaç odpowiednio dobrane, bioràc pod uwag ró norodne w aêciwo- Êci substancji i zagro enia, jakie te substancje mogà powodowaç. èród em informacji na temat zastosowania w aêciwych Êrodków ochrony indywidualnej mo e byç punkt 8 karty charakterystyki pt. Kontrola nara enia i Êrodki ochrony indywidualnej. W sytuacji wyst powania w miejscu pracy zagro eƒ chemicznych wymagane jest stosowanie Êrodków ochrony indywidualnej zgodnie z tabelà 1. Istotne z punktu widzenia zapewnienia ograniczenia nara enia jest w aêciwe stosowanie Êrodków ochrony indywidualnej, jak równie w aêciwa ich eksploatacja. Na- 18 praca i zdrowie

le y np. zwróciç uwag, czy Êrodki ochrony indywidualnej wykonane z materia ów powlekanych nie zosta y uszkodzone mechanicznie lub stosowany filtropoch aniacz przy pracy z rozpuszczalnikami organicznymi nie jest stosowany po up ywie okresu wa noêci. Ponadto wa nym elementem jest odpowiednie wyposa anie stanowisk pracy w sytuacji niespodziewanego kontaktu z substancjà lub preparatem niebezpiecznym. Nale y pami taç o koniecznoêci zapewnienia natrysków ratunkowych i myjek do przemywania oczu, w sytuacjach gdy istnieje niebezpieczeƒstwo oblania Êrodkami ràcymi lub zapalenia si odzie y na pracowniku. Natryski powinny byç usytuowane nie dalej ni 20 m w linii poziomej od stanowisk, na których wykonywane sà prace z czynnikami ràcymi. Powinny byç zainstalowane natryski ratunkowe (prysznice bezpieczeƒstwa) do obmycia ca ego cia a oraz oddzielne natryski (prysznice) do przemywania oczu. Natryski powinny w razie potrzeby umo liwiaç ich natychmiastowe uruchomienie samoczynne lub w inny sposób z uwzgl dnieniem ograniczonej sprawnoêci osób z nich korzystajàcych. Natryski powinny byç zasilane wodà nieogrzewanà i dzia aç niezawodnie bez wzgl du na warunki atmosferyczne. Pracodawca jest ponadto obowiàzany zapewniç pracownikom sprawnie funkcjonujàcy system pierwszej pomocy w razie wypadku oraz Êrodki do udzielania pierwszej pomocy. W szczególnoêci Êrodki te obejmujà: 1) punkty pierwszej pomocy w wydzia ach (oddzia ach), w których wykonywane sà prace powodujàce du e ryzyko wypadku lub zwiàzane z wydzielaniem si par, gazów albo py ów substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne ze wzgl du na ostre dzia anie toksyczne, 2) apteczki w poszczególnych wydzia ach (oddzia ach) zak adu pracy. IloÊç, usytuowanie i wyposa enie punktów pierwszej pomocy i apteczek powinny byç ustalone w porozumieniu z lekarzem sprawujàcym profilaktycznà opiek zdrowotnà nad pracownikami, z uwzgl dnieniem rodzajów i nasilenia wyst pujàcych zagro eƒ. Obs uga punktów i apteczek powinna byç powierzana wyznaczonym pracownikom, przeszkolonym w udzielaniu pierwszej pomocy. W punktach pierwszej pomocy i przy apteczkach, w widocznych miejscach, powinny byç wywieszone instrukcje o udzielaniu pierwszej pomocy w razie wypadku oraz wykazy pracowników przeszkolonych w udzielaniu pierwszej pomocy. Punkty pierwszej pomocy i miejsca usytuowania apteczek powinny byç odpowiednio oznakowane, zgodnie z Polskà Normà, i atwo dost pne 4. Dzia ania profilaktyczne Dzia ania profilaktyczne majà na celu ograniczenie bàdê eliminacj zagro enia zwiàzanego z wyst pujàcymi w Êrodowisku pracy czynnikami chemicznymi. Dzia ania te mogà mieç charakter organizacyjny zwiàzany z ograniczeniem liczby nara onych pracowników, czy te czasu nara enia na dzia anie czynników chemicznych oraz techniczny. Techniczne rozwiàzania zapobiegajàce ograniczeniu lub eliminacji nara enia na czynnik chemiczny to m.in. instalacje wyciàgowe miejscowe, izolacja stanowiska pracy ograniczajàca liczb nara onych pracowników, hermetyzacja procesów, zast powanie r cznych prac mechanicznymi. Ryzyko zawodowe wynikajàce z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzajàcym zagro enie nale y eliminowaç lub ograniczaç do minimum zgodnie z ogólnymi przepisami bezpieczeƒstwa i higieny pracy, a w szczególnoêci przez: 1) w aêciwe zaprojektowanie i organizacj pracy, 2) dostarczenie odpowiedniego wyposa enia dla prac z czynnikami chemicznymi oraz stosowanie procedur utrzymania ruchu, które praca i zdrowie 19

zapewniajà ochron zdrowia i bezpieczeƒstwo pracowników w miejscu pracy, 3) zmniejszanie do minimum liczby pracowników nara onych lub którzy mogà byç nara eni na czynniki chemiczne w miejscu pracy, 4) zmniejszanie do minimum czasu i poziomu nara enia na czynnik chemiczny, 5) odpowiednià higien miejsca pracy, 6) zmniejszanie do minimum iloêci czynnika chemicznego wymaganego w procesie pracy, 7) stosowanie w aêciwych procedur pracy, w tym procedur lub instrukcji bezpiecznego obchodzenia si z czynnikiem chemicznym stwarzajàcym zagro enie i odpadami zawierajàcymi taki czynnik oraz procedur ich przechowywania i transportu w miejscu pracy, 8) w aêciwe stosowanie urzàdzeƒ i sprz tu w pracach z czynnikiem chemicznym, zapewniajàce bezpieczeƒstwo i ochron zdrowia pracowników. Dzia ania i Êrodki, powinny uwzgl dniaç zmieniajàce si warunki pracy, a ich celem powinna byç ciàg a poprawa warunków pracy 5. PodkreÊliç nale y, e w zwiàzku z nara eniem pracowników na dzia anie czynników rakotwórczych lub mutagennych, pracodawca musi podjàç szczególne dzia ania majàce na celu skutki nara enia na te czynniki. W myêl art. 222 par.1 Kodeksu pracy, w razie zatrudniania pracownika w warunkach nara enia na dzia anie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o dzia aniu rakotwórczym lub mutagennym, pracodawca zast puje te substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia lub stosuje inne dost pne Êrodki ograniczajàce stopieƒ tego nara enia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiàgni ç nauki i techniki 2. W celu podj cia odpowiednich dzia aƒ profilaktycznych pracodawca zatrudniajàcy pracownika w warunkach nara enia na dzia anie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o dzia- aniu rakotwórczym lub mutagennym, zwany dalej pracodawcà, jest obowiàzany wykonywaç ich pomiary, a w szczególnoêci stosowaç metody wczesnego wykrywania nara- enia podczas awarii lub w przypadku wystàpienia innych nieprzewidzianych okolicznoêci 7. Zgodnie z par. 9 rozporzàdzenia w sprawie bezpieczeƒstwa i higieny pracy zwiàzanej z wyst powaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, w przypadku gdy pomiary st - eƒ czynnika chemicznego wyka à przekroczenie wartoêci najwy szych dopuszczalnych st eƒ (NDS), pracodawca niezw ocznie podejmuje dzia ania i Êrodki zmierzajàce do zlikwidowania przekroczeƒ zgodnie z ogólnymi przepisami bhp i przepisami niniejszego rozporzàdzenia 5. W przypadku wyst powania w Êrodowisku pracy czynnika o dzia aniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary przeprowadza si : 1) co najmniej raz na trzy miesiàce przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze st enia czynnika rakotwórczego lub mutagennego powy ej 0,5 wartoêci NDS, 2) co najmniej raz na szeêç miesi cy przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze st enia czynnika rakotwórczego lub mutagennego powy ej 0,1 do 0,5 wartoêci NDS, 3) w ka dym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach wyst powania tego czynnika. Gdy w Êrodowisku pracy obecny jest czynnik chemiczny szkodliwy dla zdrowia, badania i pomiary przeprowadza si : 1) co najmniej raz w roku przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze st enia powy ej 0,5 NDS, 2) co najmniej raz na dwa lata przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze st enia powy ej 0,1 do 0,5 wartoêci NDS, 3) w ka dym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach wyst powania tego czynnika. Nale y przeprowadzaç pomiary ciàg e st - enia czynnika wyst pujàcego w Êrodowisku pracy, dla którego okreêlono wartoêç najwy szego dopuszczalnego st enia pu apowego 8. Jednym z elementów dzia aƒ profilaktycznych jest koniecznoêç prowadzenia monitoringu biologicznego w zwiàzku z nara eniem wyst pujàcym w Êrodowisku pracy na o ów i jego zwiàzki nieorganiczne, w ramach kontroli stanu zdrowia. Obowiàzkowy monitoring biologiczny obejmuje pomiar st enia o owiu we krwi (PbB) z zastosowaniem absorpcyjnej spektrometrii atomowej lub metody dajàcej równowa ne wyniki 5. Katarzyna Kitajewska Magdalena Nogaƒska G ówny Inspektorat Sanitarny 1 ustawa z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. z 2001 r., Nr 11, poz. 84 z póên. zm.) 2 ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z póên. zm.) 3 PN-N-18002 System zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. 4 rozporzàdzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 wrzeênia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeƒstwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r., Nr 169, poz. 1650 z póên. zm.) 5 rozporzàdzenie ministra zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeƒstwa i higieny pracy zwiàzanej z wyst powaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz.U. z 2005 r., Nr 11, poz. 86) 6 opracowanie w asne na podstawie: rozporzàdzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 wrzeênia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeƒstwa i higieny pracy. (Dz.U. z 2003 r., Nr 169, poz. 1650 z póên. zm.) 7 rozporzàdzenie ministra zdrowia z 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o dzia aniu rakotwórczym lub mutagennym w Êrodowisku pracy (Dz.U. z 2004 r., Nr 280, poz. 2771 z póên. zm.) 8 rozporzàdzenie ministra zdrowia z 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badaƒ i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w Êrodowisku pracy (Dz.U. Nr 73, poz. 645 z póên. zm.) 20 praca i zdrowie