8.1.1 System obszarów chronionych w regionie sudeckim Sudety, wraz z ich Pogórzem i Przedgórzem, odznaczają się wieloma specyficznymi cechami przyrody ożywionej, silnie odróżniającymi je od przyległych regionów niżowych. Zasięg i rozmiar antropopresji w ciągu ubiegłych wieków był tu znacznie niższy, mniejsza część ziem była i jest zagospodarowana rolniczo, zaś osadnictwo koncentrowało się głównie w kotlinach śródgórskich, dolinach rzek oraz w miejscach występowania kopalin. Możliwości rozbudowy miejscowości wyznaczają tu warunki środowiska przyrodniczego, które limitują nadmierny ich rozwój oraz zagęszczenie ludności. Dlatego mimo istnienia wielu miast i ich długiego historycznego rozwoju, presja człowieka na przyrodę nigdy nie osiągnęła tu takiego wymiaru jak na terenach nizinnych i, mimo znacznych przekształceń, przyroda zachowała się tu w znacznie lepszym stopniu. Nic też dziwnego, że większość terenów objętych ochroną obszarową znajduje się właśnie w regionie sudeckim oba parki narodowe, aż 8 z 12 istniejących parków krajobrazowych, oraz 33 rezerwaty przyrody. System ten jest jeszcze daleki od doskonałości, ponieważ obejmuje ochroną tylko część zasobów przyrody i krajobrazu w regionie o tak ogromnych zasobach, w którym koncentruje się większość stanowisk rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz rzadkich typów siedlisk przyrodniczych. Do specyficznych cech przyrody Sudetów, odróżniających je od przyrody części niżowej, zaliczyć należy przede wszystkim piętrowe rozmieszczenie siedlisk górskich, wpływające na znacznie zwiększenie różnorodności biologicznej nawet w niewielkich, lokalnych skalach. Najważniejsze zagrożenia dla różnorodności biologicznej regionu Intensywne zagospodarowanie regionu sudeckiego w okresie historycznym zaowocowało zmniejszeniem jego bioróżnorodności. Przejawiało się to początkowo poprzez stopniowe zmniejszanie powierzchni naturalnych dla Sudetów siedlisk, tworzących charakterystyczną mozaikę środowiskową. Dominującą rolę grały w niej, właściwe dla danych pięter wysokościowych, zbiorowiska roślinne, jednak liczne cieki, drobne zbiorniki wodne, terasy zalewowe rzek górskich i większych potoków, wychodnie skalne, piargi i torfowiska tworzyły pełną gamę dostępnych do zasiedlania biotopów. Te właśnie, rozproszone i o niewielkich powierzchniach siedliska, należą do najbardziej zagrożonych. Często są (lub były) siedliskiem izolowanych, nielicznych populacji roślin lub zwierząt ich zniszczenie wskutek działalności człowieka pociągnęło za sobą nieodwracalne zamieranie takich populacji (np. budowa wieży telewizyjnej na wzgórzu Miłek czy eksploatacja bazaltów w Wilczej Górze). Równie groźne w skutkach stało się powolne zanikanie całych typów siedlisk. Dotyczyło ono w pierwszym rzędzie naturalnych zbiorowisk leśnych regla dolnego i pogórza, które zastępowane były bądź to przez pola uprawne, pastwiska i zbiorowiska synantropijne, bądź też przez zastępcze zbiorowiska leśne. Obecny stopień różnorodności biologicznej Sudetów jest więc konsekwencją ich położenia oraz historii gospodarczej. (fot. 8.1.1)
Stan obecny Obecny stan różnorodności biologicznej w Sudetach można oceniać dwojako. Z całą pewnością nie odpowiada on dziś stanowi potencjalnemu. Wiele biotopów oraz poszczególnych populacji roślinnych i zwierzęcych zginęło bezpowrotnie (w samych Karkonoszach w ciągu ostatnich 200 lat wymarło 20 gatunków roślin). Często były to jedyne ich populacje w skali kraju (np. Allium strictum na Ostrzycy Proboszczowickiej lub lokalna populacja Parnasius apollo na Śnieżniku Kłodzkim). Znacznie zmniejszył się areał lasów liściastych, wilgotnych łąk i torfowisk. Powoduje to izolację pojedynczych stanowisk i populacji, co w efekcie grozi ich powolnym zanikaniem (Fabiszewski, Kwiatkowski 1997, 2002). W porównaniu z rozwiniętymi gospodarczo krajami Europy Zachodniej, stopień różnorodności biologicznej w Sudetach jest jednak stosunkowo wysoki. Dzięki silnemu rozdrobnieniu gospodarstw wiejskich zachowało się tu wiele miedz, zakrzaczeń i zalesień śródpolnych. Stanowią one bardzo charakterystyczny element tego górskiego krajobrazu. Zachowały się też liczne, lokalne oczka wodne o powierzchniach od 1 a do 1 ha oraz kilka większych kompleksów stawów w kotlinach śródgórskich. Rolnictwo jest umiarkowanie ekstensywne: zużywa ok. 120 kg NPK na 1 ha użytków rolnych oraz ok. 0,4 kg substancji aktywnej środków ochrony roślin. Wiele łąk do tej pory posiada charakter półnaturalny koszone są raz lub dwa razy w roku, a ich różnorodność gatunkowa jest bardzo wysoka. Gwałtownie zmniejszyła się ilość wypasanego bydła i owiec. Wskutek przemian gospodarczych w Polsce, liczne grunty użytkowane leżą obecnie odłogiem i następuje na nich naturalna sukcesja roślinna. Wielokrotnie niższe niż w rozwiniętych krajach Europy jest zagęszczenie przesyłowej sieci energetycznej oraz dróg komunikacyjnych. Duże natężenie ruchu notowane jest tylko na dwóch głównych drogach biegnących w kierunku południkowym (Wrocław-Praga) i równoleżnikowym (Wrocław-Jelenia Góra-Zgorzelec). Regionalny system ochrony - W Sudetach znajdują się: - Park Narodowy Gór Stołowych (PNGS) (6 280,3 ha z otuliną 10 575 ha), - Karkonoski Park Narodowy (KPN) (5 562,4 ha), - 33 rezerwaty przyrody, - 8 Parków Krajobrazowych (PK) (łącznia powierzchnia 88 604ha, z otuliną 69 894 ha), - 9 Obszarów Chronionego Krajobrazu (OCK) o powierzchni łącznej 101 730 ha. System ochrony zbiorowisk wysokogórskich
Karkonoski Park Narodowy (1959, 5562,4 ha) (w nawiasach podano rok założenia oraz powierzchni objęte ochroną) obejmuje ochroną szczytowe partie masywu karkonoskiego, ze szczególnym uwzględnieniem piętra regla górnego, kosodrzewiny i siedlisk subalpejskich. Tu właśnie koncentrują się stanowiska reliktów polodowcowych oraz najcenniejszych, choć zajmujących niewielkie powierzchnie, reliktowych siedlisk takich jak murawy subalpejskie, ziołorośla trzcinnikowe, subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej i czeremchy skalnej (fot. 8.1.2), formacje kosodrzewiny, torfowiska wysokogórskie oraz najlepiej zachowane stanowiska borów górnoreglowych. Swoistym uzupełnieniem Karkonoskiego Parku Narodowego w ochronie tych typów siedlisk i związanych z nimi reliktowych gatunków są inne rezerwaty przyrody obejmujące najwyższe partie Sudetów: - rezerwaty chroniące wysokogórskie torfowiska z brzozą karłowatą i kosodrzewiną w Górach Izerskich (Torfowiska Doliny Izery, 2000; 484,73 ha oraz Torfowisko Izerskie, 1969; 44,72 ha) i Bystrzyckich (Torfowisko pod Zieleńcem, 1954; 156,8 ha, planowane poszerzenie do 208,6 ha), - rezerwaty powołane dla ochrony muraw subalpejskich i borów górnoreglowych w Masywie Śnieżnika (Śnieżnik Kłodzki, 1965; 181,24 ha oraz Puszcza Śnieżnej Białki, 1963; 124,68 ha). Najwyższe partie Gór Stołowych, noszące pewne cechy regla górnego, chronione były niegdyś w rezerwatach Błędne Skały oraz Szczeliniec obecnie weszły w skład Parku Narodowego Gór Stołowych. Szczytowe partie Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich objęte są ponadto przez Śnieżnicki Park Krajobrazowy. System obszarów chroniących najwyższe partie górskie w obrębie pięter regla dolnego, kosodrzewiny i subalpejskim, należy oceniać jako w miarę pełny, jednak istotnym zagrożeniem jest dla niego nadmierny rozwój turystyki masowej (obserwowany już w Karkonoszach i szczytowej partii Śnieżnika), jak i dalsze plany jej rozwoju, łącznie z powtarzającymi się próbami wprowadzania w szczytowe partie Sudetów infrastruktury turystycznej oraz zmniejszania powierzchni już istniejących obszarów chronionych. System ochrony siedlisk regla dolnego Park Narodowy Gór Stołowych (1993; 6 280,3 ha) obejmuje ochroną obszary leżące pomiędzy 500 a 920 m n.p.m., co czyni z niego główny obiekt, w którym chronione są walory przyrodnicze związane z piętrem regla dolnego (Zgorzelski, 1999). Mimo znacznego przekształcenia zbiorowisk leśnych Gór Stołowych, zachowały się tu znaczne powierzchnie pólnaturalnych lub naturalnych siedlisk leśnych, takich jak kwaśne i żyzne buczyny górskie, jaworzyny oraz górskie łęgi
nadpotokowe. Ponadto ochronie podlegają tu także siedliska półnaturalne: konietlicowe, świeże łąki górskie, łąki wilgotne, pastwiska z bliźniczką psią trawką oraz wiele innych (Świerkosz, 2002). Ze względu na znaczną powierzchnię oraz założone cele ochrony, bez wątpienia PNGS stanowi najważniejszy tego typu obiekt w Sudetach, jednak nie obejmuje całej zmienności siedlisk regla dolnego. Jego uzupełnieniem są w poszczególnych pasmach rezerwaty obejmujące inne typy siedlisk (niestety głównie leśnych i na zbyt małych powierzchniach dla zapewnienia skutecznej ochrony siedlisk): - Góry Izerskie: Krokusy w Górzyńcu (1992; 3,9 ha), - Masyw Śnieżnika: Jaskinia Niedźwiedzia (1977; 89,05 ha); Nowa Morawa (1971; 22,16 ha); Wodospad Wilczki (1958; 2,75 ha), - Góry Krucze: Kruczy Kamień (1954; 10,21 ha); Głazy Krasnoludków (1970; 9,04 ha), - Góry Bardzkie: Cisowa Góra (1953; 18,56 ha); Cisy (1954; 20,86 ha), - Góry Sowie: Góra Choina (1957; 19,13 ha); Bukowa Kalenica w Górach Sowich (1962; 27,96 ha); - Góry Kaczawskie (zbiorowiska buczyn storczykowych i żyznych w dolnej części regla dolnego): Buki Sudeckie (1993; 174,42 ha), Góra Miłek (1994; 141,36 ha); Buczyna Storczykowa na Białych Skałach (2001; 8,76 ha). Zbiorowiska regla dolnego reprezentowane są także w parkach krajobrazowych: - Rudawskim Parku Krajobrazowym (1989; 15 705 ha, z otuliną 5 933 ha), gdzie znajdziemy głównie cenne zbiorowiska łąkowe i liczne formy geologiczne z charakterystyczną dla nich fauną i florą, gdyż siedliska leśne tego obszaru są bardzo silnie zniekształcone, - Parku Krajobrazowym Sudetów Wałbrzyskich (1998; 6 493 ha, z otuliną 2 894,6 ha) o bardzo interesującym, powulkanicznym krajobrazie z wieloma cennymi formami geomorfologicznymi i fragmentami bardzo dobrze zachowanych lasów bukowych i jaworowych, - Parku Krajobrazowym Gór Sowich (1991; 8 140,7 ha) z fragmentami leśnych siedlisk buczyn, jaworzyn i górskich łęgów przypotokowych, a nawet (na najwyższym szczycie pasma Wielkiej Sowie) fragmentów górnoreglowego boru świerkowego, - Śnieżnickim Parku Krajobrazowym (1981; 28 800 ha, z otuliną 14 900 ha) na terenie Masywu Śnieżnika, Gór Bialskich i Złotych, w którym zaznacza się bardzo duży udział borów świerkowych sztucznego pochodzenia, z zachowanymi niewielkimi fragmentami naturalnych lub półnaturalnych lasów liściastych; bogata flora naczyniowa liczy ponad 1 000 gatunków (Szeląg, 2000).
W obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego dla ochrony siedlisk tego piętra wydzielono specjalne enklawy: Chojnik i Szklarka. System uzupełniają Obszary Chronionego Krajobrazu: Karkonosze Góry Izerskie, Masyw Trójgarbu, Chełmiec, Zawory, Góry Sowie i Bardzkie oraz Góry Bystrzyckie i Orlickie. System ochrony siedlisk w piętrze regla dolnego jest bardzo niekompletny obejmuje ochroną zaledwie niewielką część obiektów cennych przyrodniczo (Świerkosz, 1995). Praktycznie rzecz biorąc są to wyłącznie rezerwaty leśne niewielki fragment zbiorowisk łąkowych chroniony jest w rezerwacie Krokusy w Górzyńcu, zaś ekosystemy naskalne w rezerwatach Kruczy Kamień i Głazy Krasnoludków jednak nawet siedliska leśne nie są tu chronione w stopniu wystarczającym do zachowania ich zasobów przyrodniczych. Znajdujące się tu Obszary Chronionego Krajobrazu powinny zostać przekształcone bądź to w Parki Krajobrazowe, bądź też rezerwaty. System ochrony siedlisk piętra pogórza System ten w całości oparty jest na sieci rezerwatów i parków krajobrazowych, które w tym piętrze wysokościowym spełniają znacznie istotniejszą rolę niż na terenach górskich. Obszary Pogórza i Przedgórza Sudetów należą do silnie przekształconych, dlatego znaczna część ich różnorodności biologicznej związana jest z siedliskami półantropogenicznymi, wymagającymi stosowania tradycyjnych zabiegów gospodarczych (koszenia łąk, wypasu), które na obszarach parków krajobrazowych powinny być szczególnie promowanymi sposobami zagospodarowania. Właśnie tu znajduje się większość parków krajobrazowych regionu: - Park Krajobrazowy Chełmy (1992; 15 990,76 ha, z otuliną 12 470,83 ha) obejmujący wschodnią część Pogórza Kaczawskiego, z bogatymi i dobrze zachowanymi zbiorowiskami leśnymi (Kwiatkowski 2001b), florą naskalną i wieloma unikalnymi formami geologicznymi wynikającymi ze specyficznej budowy i historii tego terenu, - Książański Park Krajobrazowy (1981; 3 155,4 ha, z otuliną 6 490 ha) na Pogórzu Wałbrzyskim, o dużej różnorodności flory i fauny, - Ślężański Park Krajobrazowy (1988; 8 200 ha, z otuliną 7 400 ha), obejmujący ochroną Masyw Ślęży oraz towarzyszące mu od południa i wschodu pasma wzgórz serpentynitowych z wieloma gatunkami krytycznie zagrożonymi wymarciem w Polsce, - Park Krajobrazowy Doliny Bobru (1989; 13 270 ha, z otuliną 10 490 ha), na granicy Pogórza Kaczawskiego i Pogórza Izerskiego, obejmujący przełomową dolinę Bobru z dobrze zachowanymi siedliskami leśnymi i półnaturalnymi (łąki kośne, murawy kserotermiczne i pastwiska bliźniczkowe). Najcenniejsze obiekty są chronione w sieci rezerwatów, głównie powołanych dla ochrony różnych typów zbiorowisk leśnych, wraz z towarzyszącymi im siedliskami nieleśnymi:
- Góry i Pogórze Kaczawskie: Ostrzyca Proboszczowicka (1962; 2,49 ha); Nad Groblą (2001; 87,84 ha); Wąwóz Lipa (1996; 101 ha); Wąwóz Siedmicki (2001; 68 ha); Wąwóz Myśliborski koło Jawora (1962; 9,6 ha); Wilcza Góra (1959; 1,69 ha, rezerwat przyrody nieożywionej); Góra Zamkowa (1994; 21 ha), - Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie: Przełomy pod Książem k. Wałbrzycha (2000; 231,41 ha); Jeziorko Daisy (1998; 7,11 ha, rez. przyrody nieożywionej), - Masyw Ślęży: Góra Sobótka (1954; 142,7 ha); Góra Radunia (1958; 42,32 ha); Łąka Sulistrowicka (1958, 26,37 ha), - Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie: Skałki Stoleckie (1965; 2,03 ha) oraz Muszkowicki Las Bukowy (1966; 16,43 ha), - Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie: Grądy koło Posady (2002; 5,27 ha). System ten uzupełniony jest przez Obszary Chronionego Krajobrazu: Grodziec, Ostrzyca Proboszczowicka, Góra Krzyżowa oraz Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie. Podkreślić jednak należy, że szczególnie na obszarze Pogórza i Przedgórza, tylko nieliczne zasługujące na ochronę obiekty zostały nią już objęte. Propozycja przedstawiona tylko dla Gór i Pogórza Kaczawskiego (Kwiatkowski, 2001a) wymienia aż 59 obiektów, które powinny zostać rezerwatami lub użytkami ekologicznymi; podobna dla lasów północnej części Pogórza Izerskiego (Świerkosz, 2000) 3 rezerwaty i blisko 30 mniejszych, cennych fragmentów leśnych. Prowadzone sukcesywnie w ciągu ostatnich jedenastu lat inwentaryzacje przyrodnicze gmin województwa dolnośląskiego, wykazują konieczność powoływania nowych rezerwatów, w średniej liczbie około jednego na gminę. Jeszcze większa liczba obiektów (od 10 do 25) jest proponowana dla każdej z gmin do objęcia ich ochroną w ramach użytków ekologicznych. Niektóre z nich jak utworzone na początku roku 2004 użytki powołane dla ochrony paproci serpentynitowych (występujących w Polsce wyłącznie na Dolnym Śląsku w skrajnie już nielicznych populacjach) pełnią rolę kluczową w ochronie niektórych elementów różnorodności biologicznej Dolnego Śląska. (fot. 8.1.3)