Ignacy Łukasiewicz ojciec światowego przemysłu naftowego, działacz polityczny i patriota, fi lantrop i społecznik, przede wszystkim CZŁOWIEK opracowała Magdalena Puda-Blokesz strona 1/6 [ ] stąpał po tej ziemi człowiek, który czynem stworzył poezję, a pieniądze zamienił na ideały [ ] Ludwik Tomanek 1 Fot. 1. Ignacy Łukasiewicz (1822 1882) W niewielkiej wsi Zaduszniki, położonej w województwie podkarpackim, koło Mielca, 8 marca 1822 roku na świat przyszedł Jan Józef Ignacy Łukasiewicz (fot. 1). Nikt pewnie wtedy się nie domyślał, że nowo narodzone dziecko zapisze się na trwałe w dziejach światowego przemysłu. Dla ojca Ignacego losy kraju nie były obojętne. Ten ormiański szlachcic herbu Łada walczył w szeregach Tadeusza Kościuszki. O jego żonie, Apolonii z Świetlików, niewiele się mówi. Warto pamiętać, że najbliżsi mają ogromny wpływ na kształtowanie naszych zamiłowań i światopoglądu, więc można się spodziewać, że synkowi wychowywanemu w szlacheckiej rodzinie inteligenckiej o patriotycznej przeszłości zaszczepiono potrzebę kształcenia się i samorozwoju, miłość do Ojczyzny i niezgodę na społeczną niesprawiedliwość. W Rzeszowie Ignacy ukończył 4 klasy gimnazjum, gdzie torował sobie drogę do przyszłości. W ciągu tego czasu opanował łacinę i język niemiecki niezbędne do studiowania interesujących chłopca lektur. Niestety, brak środków fi nansowych w rodzinie oraz śmierć ojca skłoniły dorastającego Łukasiewicza do przerwania edukacji i rozpoczęcia przedwczesnej pracy. Właściwie było to szczęście w nieszczęściu wprawdzie naukę ogólną zakończył, ale zaczął bardziej specjalistycznie zgłębiać tajniki wiedzy w zakresie chemii i farmacji w czasie praktyki w aptece Antoniego Swobody w Łańcucie. Mniej więcej w tym samym czasie (lata 1837 1840) w Ignacym odezwała się dusza patriotyczna, czynnie działał w organizacjach demokratyczno-niepodległościowych, co doprowadziło do tego, że zarejestrowano go jako człowieka politycznie podejrzanego. To jednak nie przeszkodziło mu dalej rozwijać się zawodowo. W 1840 roku nie tylko zdał pomyślnie niezbędne egzaminy, ale awansował również na pomocnika aptekarskiego. Od tego czasu, przy boku aptekarza Edwarda Hübla, aktywnie poświęcił się nauce zawodu. Nie zerwał jednak z działalnością konspiracyjno-polityczną, którą z dnia na dzień traktował coraz poważniej. Warto przypomnieć, że Polski nie było wówczas na mapach, a tereny, gdzie konspirował zaledwie 23-letni Łukasiewicz od 1845 roku agent Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego na Rzeszów były pod zaborem austriackim i nazywano je Galicją (fot. 2). Wagę przedsięwzięć Ignacego podkreśla fakt, że założone w 1832 roku TDP należało do najważniejszych i najliczniejszych demokratycznych stronnictw politycznych tzw. Wielkiej Emigracji, które programowo wierzyło w to, że zagarniętą Rzeczpospolitą uda się odzyskać siłami samych Polaków. Krótka, ale dynamiczna działalność patriotyczno-spiskowa młodzieńca, która miała prowadzić do wybuchu powstańczego w Rzeszowie, zakończyła się aresztowaniem, a następnie osadzeniem w lwowskim więzieniu. 1 L. Tomanek, Ignacy Łukasiewicz twórca przemysłu naftowego w Polsce, wielki inicjator wielki jałmużnik: w 75-tą rocznicę zapalenia pierwszej lampy naftowej, Miejsce Piastowe 1928, s. 17.
W 1847 z powodu braku dowodów Ignacego zwolniono z więzienia, jednak nadal pozostawał pod nieustanną obserwacją władz. Objęto go też zakazem opuszczania Lwowa. Można wnioskować, że był to znaczący przełom w osobowości młodego człowieka. Łukasiewicz postanowił ograniczyć działalność konspiracyjną i poświęcić się bardziej wybranej wcześniej drodze zawodowej. Miejscem jego naukowego rozwoju stała się lwowska apteka Piotra Mikolascha o ciekawej nazwie Pod Złotą Gwiazdą. Ignacy rzetelną pracą popartą potrzebnymi umiejętnościami pozyskał zaufanie pracodawcy, który przez wstawiennictwo zdobył dla swego ucznia zgodę na opuszczenie Lwowa. Wyjazd wiązał się z rozpoczęciem w Krakowie studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim. Tam właśnie na bogactwo naftowe w Galicji zwrócił uwagę młodego studenta prof. Zeuschner, inspirując myśl wykorzystania tych zasobów dla dobra ludzkości 2. W tym także czasie Łukasiewicz pracował Fot. 2. Zabór austriacki Galicja (1772 1918) Źródło: Wikipedia strona 2/6 w fabryce ałunu 3 w Dąbrowie koło Chrzanowa. Dyplom magistra farmacji otrzymał jednak dopiero na wydziale medyczno-chirurgicznym Uniwersytetu Wiedeńskiego w 1852 roku, ponieważ w Krakowie na drodze do tego stanął mu niezdany egzamin z jednego z przedmiotów. W życiu świeżo upieczonego magistra farmacji nastąpił przełom. Zupełnie niespodziewanie z aptekarza stał się nafciarzem. Jak się później okazało, przełom w życiu Łukasiewicza oznaczał rewolucję w przemyśle naftowym. Ale od początku Ignacy wrócił z Wiednia do apteki Mikolascha, gdzie skrupulatnie wykonywał codzienne prace aptekarskie. Któregoś dnia do apteki zgłosił się pewien Żyd (właściciel szynku, czyli gospody). Podzielił się pewnym spostrzeżeniem, iż lwowscy chłopi w dużych naczyniach gotują ropę naftową w celu jej zagęszczenia. Jednym z produktów podgrzewania ropy był żółtawy płyn zbierający się na pokrywce naczyń. Szynkarz zastanawiał się, czy nie da się z niego wytworzyć... spirytusu. Przyniósł do apteki próbkę ropy i owego tajemniczego płynu (oleju skalnego). To natchnęło Łukasiewicza i bez wahania postanowił zająć się destylacją. Kierowały nim jednak pobudki pozyskania produktów do użytku praktycznego. W przyaptecznym laboratorium, z innym chemikiem Janem Zehem, prowadził bardzo intensywne badania nad destylacją ropy naftowej, które miały doprowadzić do wynalezienia m.in. nowych lekarstw zbudowanych na bazie otrzymanych destylatów. Badania jednak nie przynosiły oczekiwanych rezultatów, stąd właściciel apteki fi nansowo wycofał się z tego przedsięwzięcia. Asystenci zostali sami, niezłomni w swych chęciach dokonania odkrycia. Opłaciło się! Naukowcy na przełomie lat 1852/1853 metodą frakcjonowanej destylacji otrzymali naftę palną ciecz. Nie wystarczy jednak wynalazek. Jego istnienie dla świata jest bezużyteczne do momentu znalezienia przynależnego mu zastosowania praktycznego. Ignacy, zważając na właściwości nafty (przede wszystkim na jej palność), po licznych eksplozjach skonstruował w 1853 roku pierwszą lampę naftową 4 : Lampa ta kształtem była dość podobna do lamp oliwnych, lecz posiadała zbiornik zrobiony z bardzo grubej blachy, aby oprzeć się ewentualnemu wybuchowi 5. Praktyczne 2 Por. L. Tomanek, Ignacy Łukasiewicz, dz. cyt., s. 20. 3 Ałuny związki nieorganiczne, sole uwodnione, podwójne. 4 Niezależnie od Łukasiewicza ten rodzaj lampy prawdopodobnie odkrył również amerykański chemik Benjamin Silliman (1779 1864), ale dopiero w 1855 roku. 5 Por. L. Tomanek, Ignacy Łukasiewicz, dz. cyt., s. 23.
Fot. 3. Pierwsza uliczna lampa naftowa w Gorlicach strona 3/6 zastosowanie jest oświetlenie, teraz trzeba było znaleźć nabywców. Okazało się to dość trudne. Wynalazca chodził od instytucji do instytucji, jednak często spotykał się z niechęcią warunkowaną niedowierzaniem i lękiem przed ewentualną eksplozją. Ostatecznie w szpitalu lwowskim w lipcu 1853 roku zastosowano wreszcie oświetlenie naftowe, a w Pradze lampami Łukasiewicza oświetlono ratusz i jedną z ulic (też w Gorlicach, fot. 3). Odkrycie to ukierunkowało dalsze życie człowieka, który, poczynając od otrzymania nafty, stworzył podwaliny przemysłu naftowego na ziemiach polskich i zainicjował doniosły przewrót gospodarczy. Datę zapalenia lamp naftowych w lwowskim szpitalu przyjmuje się dzisiaj za symbolizującą początek krajowego przemysłu naftowego. W tym to czasie zrodził się program obalenia różnych funkcjonujących ówcześnie mitów na temat nafty, która była wykorzystywana lokalnie, natomiast ogólnie w sferach gospodarczych panowała opinia o nieprzydatności ropy w celach przemysłowych. Olej skalny zarówno w postaci surowej, jak i destylowanej uznawano za substancję łatwopalną, wybuchową, a tym samym niebezpieczną. Wynaleziona przez Łukasiewicza lampa znajdowała coraz więcej zwolenników, a on sam wiedziony ambicjami wyruszył tam, gdzie ropę naftową eksploatuje się od dawna, gdzie wykorzystuje się ją w różnych celach gospodarczych (lekarstwa dla zwierząt hodowlanych, smary). W okolicach Gorlic, Jasła i Krosna z właścicielami roponośnych terenów zakładał spółki i kopalnie ropy. Powstała w 1854 roku pierwsza kopalnia ropy naftowej w Bóbrce koło Krosna funkcjonuje do dzisiaj. Koło Nowego Sącza w Klęczanach Łukasiewicz otworzył pierwszą na świecie rafi nerię, w której produkowano z ropy naftę, oleje smarne, smary i asfalt. Podjęcie się wydobywania ropy naftowej na szerszą skalę metodami górniczymi z zastosowaniem opracowanych metod technologicznych prowadziło do uzyskania produktu konkurencyjnego względem istniejących już na rynku materiałów oświetleniowych. Działania te Łukasiewicz wspierał rozpowszechnianiem i dystrybucją tanich i bezpiecznych w użyciu lamp naftowych oraz poszukiwaniem nowych źródeł ropy i zawiązywaniem nowych spółek prowadzących prace wiertnicze. Gorliwie poświęcił się również kwestii przetwórstwa ropy. Budował na Podkarpaciu destylarnie i rafi nerie, w których doskonalił poziom technologiczny. W 1858 roku Ignacy osiadł w Jaśle, gdzie prowadził aptekę w domu na północnej pierzei Rynku. Po jakimś czasie przeniósł się do Polanki pod Krosnem. Tam, w miejscu zniszczonej pożarem rafi nerii, założył kopalnię. Krótko skomentował tę z pozoru dramatyczną sytuację: Na nafcie straciłem mienie, na nafcie je zdobędę 6. I tak też zrobił! Wraz ze współpracownikiem Jabłońskim, który skończył w Ameryce studia nafciarskie, cały czas udoskonalał metody pracy. Za najważniejsze cele renowacji i unowocześniania technicy naftowi uznali: szybsze i tańsze wydobywanie ropy oraz zabezpieczanie robotników przed wypadkami. W związku z tym od 1862 roku wprowadzili amerykańską metodę wydobywania ropy naftowej opartą na wierceniu szybów to było rewolucyjne dla całego kopalnictwa naftowego w Galicji. Łukasiewicz podnosił poziom gospodarczy głównie na terenach zaboru austriackiego. Nie przeszkodziło mu to jednak w poczuciu solidarności i patriotyzmu wspierać fi nansowo (z dochodów rafi - nerii w Chorkówce i kopalni w Bóbrce) powstanie styczniowe skierowane przeciw Imperium Rosyjskiemu. Ten zryw narodowy o niepodległość wybuchł w 1863 roku i był próbą wyzwolenia ziem polskich spod władzy zaborców. Objął swoim zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę i Białoruś oraz część Ukrainy. Niestety, zryw został stłumiony. Uchodźcy jednak zawsze mogli liczyć na pomoc Ignacego. 6 Por. cyt. za L. Tomanek, Ignacy Łukasiewicz, dz. cyt., s. 26.
strona 4/6 W latach 1865 1881 Łukasiewicz zainicjował powstanie wielu przedsięwzięć naftowych. W zakupionej wraz z przyległym folwarkiem wsi Chorkówka pod Krosnem założył rafi nerię. Sam folwark był na prawdziwie europejskim poziomie (hodowla zwierząt, sadzenie i pielęgnacja drzew owocowych). Dzięki przedsiębiorcy powstały kopalnie nafty w Beskidzie Dukielskim (Ropianka, Wilsznia, Smereczne) i w Gorlicach (Ropa, Wójtowa). Na uwagę zasługuje Bóbrka, w której otworzył on zakład kąpielowy jodowo-bromowy. W 1877 roku zorganizował we Lwowie kongres naftowy, nieco później w Gorlicach z jego inicjatywy powstało Krajowe Towarzystwo Naftowe. KTN była to organizacja zrzeszająca osoby zawodowo zajmujące się wydobywaniem ropy naftowej w Galicji. Miała ona chronić interesy przedsiębiorstw naftowych. Łukasiewicz zainicjował wydawanie pierwszego czasopisma naftowego dwutygodnika Górnik. Jako aktywny działacz Komisji Naftowej Sejmu Krajowego czuwał nad sytuacją prawną przemysłu naftowego. Produkty przemysłu naftowego eksponował na wystawach gospodarczych w Jaśle, we Lwowie i w Wiedniu, czego efektem były wyróżnienia i coraz większy rozgłos przedsiębiorcy. Nie robił tajemnicy ze swoich odkryć i chętnie dzielił się wiedzą z tymi, którzy budowali kopalnie i rafi nerie. Podjął nawet starania o założenie szkoły górniczej w Bóbrce. Szkoła powstała najpierw w Ropiance koło Dukli, a następnie została przeniesiona do Wietrzna i Borysławia. Jej wychowankowie wiertacze i nadzorcy kopalń rozsławiali naród polski w innych krajach jako wybitni specjaliści. Niezwykła była postawa społeczna Ignacego Łukasiewicza. Jako gorliwy katolik w Chorkówce, w której osiadł, nie odmówił ludności sfi nansowania kaplicy. Podobne przedsięwzięcie miało miejsce w sąsiedniej miejscowości, w Zręcinie, gdzie ze swoim wspólnikiem Klobassą ufundował kościół w stylu neogotyckim. Wszystkie klasztory galicyjskie zaopatrywał w naftę. Nazywano go ojcem Łukasiewiczem, zawsze służył radą, był przemysłowcem idealistą o głębokiej wartości moralnej 7. Po nieudanych zrywach powstańczych wcielał w życie hasła pozytywistyczne: podniesienie poziomu oświaty i kultury, wiedzy i umiejętności zawodowej, rozwoju życia gospodarczego i dobrobytu. Wszędzie, gdzie się znalazł, można było spotkać się z jego aktywnością i życzliwością dla otoczenia. W czasie szalejącej w Gorlicach epidemii cholery ratował ludzi bez względu na ich status i wyznanie. Za zasługi dla Jasła otrzymał dyplom Honorowego Obywatela miasta. W Krośnie działał w Radzie Powiatowej, która zajmowała się budową dróg i mostów. Mówiło się wręcz, że drogi są brukowane guldenami Łukasiewicza. Ufundował szkoły powszechne w Bóbrce, Chorkówce, Zręcinie i Żegicach. Założoną przez niego szkołę koronkarską dla dziewczyn prowadziła jego żona, Honorata Stacherska, z którą ożenił się tuż po tym, jak osiadł w Chorkówce pod Krosnem. Dla wielu chłopskich synów odgrywał rolę mecenasa i opiekuna, umożliwiając im tym samym kształcenie się i rozwój. Mało tego wszystkim potrzebującym udzielał pomocy materialnej. Chłopów przed lichwą miały bronić założone i fi nansowane przez niego kasy gminne, udzielające bezprocentowych pożyczek losowych. Łukasiewicz nie tolerował pijaństwa. Dobro robotników szczególnie leżało mu na sercu, założył tzw. bracką kasę, która pełniła funkcję współczesnego ubezpieczenia społecznego. Dbał o wszystkich, o sobie zapominał dowodem na to jest anegdotyczny fakt, że nie dbał o zakup nowego ubrania, dlatego też jego żona co jakiś czas musiała mu je kupować i potajemnie podkładać. Ten jednak dopiero po kilku dniach się orientował, że to przecież nowsza wersja jego starego ubrania. Nie można mu też odmówić dowcipu i bystrości umysłu. Pochłonięty pracą nie zawsze spełniał towarzyskie oczekiwania żony. Kiedy nawiedził go pewien szlachcic, Łukasiewicz wprost z rafi nerii udał się go przywitać. Wtedy usłyszał od żony: Fe! Ignasiu, jakże ty śmierdzisz, na co sarkastycznie odrzekł: Gdybym ja nie śmierdział, to byś ty nie pachła 8. Ta niezwykle barwna postać zapisała się na stałe w dziejach nie tylko światowego przemysłu naftowego, ale także w dziejach polskiego narodu. Czasem może się wydawać niezbyt doceniana i znana głównie ze swej działalności zawodowej. A przecież, gdyby jego Ojczyzna wówczas istniała fi zycznie, nazwalibyśmy go wzorowym obywatelem kraju, który nie tylko zasłużył się w zakresie gospodarczym, 7 Por. L. Tomanek, Ignacy Łukasiewicz, dz. cyt., s. 15. 8 Tamże, s. 66 67.
strona 5/6 ale również politycznym i publicznym (rok przed jego śmiercią wybrano go do Sejmu Galicyjskiego), a przede wszystkim społecznym. Za działalność charytatywną Łukasiewicz w 1873 roku otrzymał od papieża Piusa IX tytuł Szambelana Papieskiego i został odznaczony Orderem św. Grzegorza. Aktywny do samego końca i oddany swym ideałom Łukasiewicz na przełomie lat 1881 i 1882 zachorował na ciężkie zapalenie płuc, które stało się głównym powodem śmierci człowieka bezustannie zapracowanego i zmieniającego owoce swej pracy na publiczne dobro. Jego grób znajduje się w Zręcinie w gminie Chorkówka (fot. 4). Trudno przecenić zasługi Łukasiewicza. Na jednej z kart pierwszego monografi cznego dzieła na temat jego osiągnięć autor tak tłumaczy potrzebę przywołania w pamięci zbiorowej tej ważnej postaci: Znamienity ten mąż położył tak wielkie zasługi na polu obudzenia tego przemysłu, był w tylu Fot. 4. Grób Ignacego Łukasiewicza na cmentarzu w Zręcinie w gminie Chorkówka gałęziach wybitnym inicjatorem, a równocześnie obywatelem o tak wyśmienitych zasługach, iż godzi się, ażeby potomność wydobyła to imię z zapomnienia, w które niesłusznie popadło, aby odzyskało dla polskiego ucha należyty swój walor i dźwięk 9. Starania te muszą być nad wyraz konkretne i wzmożone, ponieważ Łukasiewicz, jako człowiek cichy i skromny, działający bez żądzy bogactwa i sławy, nie pozostawił po sobie udokumentowanej spuścizny zarówno w obszarze naukowym, jak i społecznym. W jego archiwum odnaleziono jedynie plik papierów o dość pokaźnej wadze, składający się z podziękowań i pokwitowań od obdarowanych przez niego ludzi i instytucji. Do dzisiaj w wielu miastach można oglądać pomniki, popiersia, tablice pamiątkowe (fot. 5), znaczki, plakaty z wizerunkiem Ignacego Łukasiewicza oddające mu cześć i wyrażające wdzięczność za jego wszechstronną działalność. Łukasiewicz jest patronem Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego i Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Naftowego. Za wybitne osiągnięcia w polskiej farmacji nadawany jest medal z jego podobizną. Jego imię nosi Politechnika Rzeszowska. W 1983 roku wyemitowano wykonaną z miedzioniklu monetę obiegową o nominale 50 zł. Na jej rewersie zamieszczono wizerunek Łukasiewicza (fot. 6). W roku 2003 wizerunek przemysłowca znalazł się na monetach kolekcjonerskich (złotej i srebrnej) z napisem 150-lecie narodzin przemysłu naftowego i gazowniczego (fot. 7). Fot. 5. Tablica pamiątkowa w Jaśle 9 L. Tomanek, Ignacy Łukasiewicz, dz. cyt., s. 13. Fot. 6. Moneta o nominale 50 zł z wizerunkiem Ignacego Łukasiewicza Źródło: Wikipedia
strona 6/6 Fot. 7. Złota moneta kolekcjonerska wybita z okazji 150-lecia narodzin przemysłu naftowego i gazowniczego Źródło: www.nbp.pl Fot. 8. Kopanka Franek (szyb), Bóbrka Źródło: http://www.bobrka.pl/pl/o_muzeum/ Jego osobie i działalności poświęcono Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce. Warto odwiedzić to muzeum, które jest jedynym tego typu obiektem położonym na terenie czynnej do dzisiaj kopalni ropy naftowej. Można tam zobaczyć ropę naftową w jej naturalnym stanie oraz XIX-wieczne szyby naftowe (fot. 8). Za najcenniejsze i najstarsze obiekty muzealne upamiętniające początki przemysłu naftowego w Polsce uznaje się: obelisk ufundowany w 1872 przez samego Ignacego Łukasiewicza, dwa XIX-wieczne szyby (tzw. kopanki), warsztat mechaniczny z 1860 roku, drewnianą kuźnię kopalnianą oraz zrekonstruowaną wiertnicę ręczną. Osobnym budynkiem jest tzw. Dom Łukasiewicza z 1865 roku, gdzie skompletowano pamiątki po ojcu przemysłu naftowego, lampy naftowe i fotografi e. Znajduje się tam również ekspozycja geologiczna oraz plan kopalni w Bóbrce z 1879 roku wykonany przez Adolfa Jabłońskiego współpracownika Ignacego Łukasiewicza. Muzeum dysponuje stroną internetową, z którą warto się zapoznać przed udaniem się na miejsce: www.bobrka.pl. Opracowanie powstało na podstawie następujących źródeł: Brock William H., Historia chemii, przeł. Jerzy Kuryłowicz, Warszawa 1999. Bóbrka naftowe dziedzictwo, red. Józef Sozański, pr. zb., Krosno 1996. Ignacy Łukasiewicz (online), Bóbrka: Skansen Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowego im. Ignacego Łukasiewicza: http://www.geo.uw.edu.pl/bobrka/lukasiewicz/lukasiewicz.htm [data dostępu: 18.02.2011]. Patron (online), Zespół Szkół Miejskich nr 3 im. Ignacego Łukasiewicza w Jaśle: http://www.gim2jaslo.edu.pl/patron/zyciorys.php [data dostępu: 27.02.2011]. Tomanek L., Ignacy Łukasiewicz twórca przemysłu naftowego w Polsce, wielki inicjator wielki jałmużnik: w 75-tą rocznicę zapalenia pierwszej lampy naftowej, Miejsce Piastowe 1928: http://www.kbc.krosno.pl/dlibra/docmetadata?id=74&from=publication& wersja elektroniczna Krośnieńskiej Biblioteki Cyfrowej: [data dostępu: 18.02.2011]. Wikipedia. Wolna encyklopedia (hasło: Ignacy Łukasiewicz) [data dostępu: 18.02.2011].