Średniowieczne grodzisko w Słupnie w świetle badań archeologicznych. Michał Korwin-Szymanowski Nieopodal miejscowości Słupno na zalewowym tarasie Wisły znajduje się porośnięty malowniczą dąbrową wał. Nawet niewprawne oko, turysty dostrzeże owalny kształt z obniżeniem z jednej ze stron. Po środku otoczona wałem znajduje się polana o wielkości około 2 arów porośnięta młodą brzeziną. Miejsce to intrygowało mieszkańców okolicznych wsi od stuleci. W XIX wieku miejsce to nazywano okopem szwedzkim lub okopem słupieńskim, błędnie łącząc jego powstanie z Potopem szwedzkim z XVII wieku. Pierwszą osobą, która pokusiła się o bardziej naukowy opis grodziska, bo miejsce o którym mówimy jest grodziskiem z czasów piastowskim, był R. Jakimowicz. Dokonał tego w 1874 r. a następnie w 1921 r. Na kolejne badania terenu przyszło czekać do 1966 r., kiedy to Ekipa Polskiego Atlasu Archeologicznego prowadząca badania w Szeligach, przebadała także szereg innych miejscowości na terenie współczesnej gminy Słupno, takich jak Miszewko Strzałkowskie, Cekanowo, Mijakowo. Ostatnie badania na grodzisku były prowadzone w 1995 roku przez M. Dulinicza z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Grodzisko znajduje się w dolnym biegu rzeki Słupianki na terenie wsi Borowiczki - Pieńki około 1, 5 kilometra na północny zachód od kościoła parafialnego w Słupnie. W literaturze przedmiotu gród występuje jako umiejscowiony w Słupnie. Możemy go zaliczyć do grupy tak zwanych pierścieniowatych. Cechą charakterystyczna tego typu obiektów jest wał zamykający wewnętrzną kotlinkę, która swoim poziomem jest mniej lub bardziej zagłębiona, zazwyczaj od 1 do 3 m. Inna nazwa stosowana dla omawianego typu, to grodzisko wklęsłe, choć ta nazwa ma szersze znaczenie niż pierścieniowate 1. Typ pierścieniowaty ma kilka odmian. Najczęściej zarys wałów jest zbliżony do koła, owalu lub czworoboku, czasami do pięcioboku, kwadratu lub trójkąta. W wypadku Słupna mamy do czynienia z kształtem owalnym. Konstrukcja wałów była rusztowa, co oznacza układ złożony z bali drewnianych układanych zazwyczaj w niewielkiej odległości od siebie (bądź ściśle przy sobie) poprzecznie do kierunku biegu wału, wspartych na legarach, podwyższających całość. W konstrukcji wału wykorzystano naturalne ukształtowanie terenu piaszczyste wydmy. Grodzisko, jak wskazuje rzeźba terenu, otoczone było częściowo mokrą fosą zasilaną od strony południowej i wschodniej przez wody Słupianki. W miejscu, widocznego do dzisiaj obniżenia wału znajdowała się brama grodu, do której prowadziła droga po drewnianym moście nad fosą. Obecny wygląd gródka jest jedynie cieniem jego dawnej świetności. W wyniku naturalnych procesów erozji oraz eksploatacji rolniczej terenu wał uległ obniżeniu i niwelacji. 1 Wł. Kowalenko Grody i osadnictwo grodowe. Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII w.). Biblioteka Prehistoryczna, 3, s. 52. 1
Obecnie ma wysokość około 6 metrów a pierwotnie był nie tylko znacznie wyższy, (około 8 m.) ale i bardziej stromy. Jego szczyt prawdopodobnie wieńczyła palisada. Wnętrze grodu, majdan (mały bo o powierzchni około 200 m2), składało się zapewne z budynków połączonych ściśle z wałem. Znajdowało się tam prawdopodobnie kilka chat konstrukcji zrębowej oraz palenisko. Grodzisko słupieńskie było zbyt małe i zbyt małoznaczące aby wewnątrz znajdowały się budynki murowane 2. Na terenach Mazowsza płockiego gdzie nie występują formy skalne, kamień - ciosy kamienne stanowiły zbyt drogi materiał budowlany aby był powszechnie wykorzystywany, cegła zaś pojawiła się na Mazowszu dopiero w XIV wieku 3. Zdarzało się pokrywanie lica wału kamieniami polnymi, jednak nie było to zjawisko powszechne, przykłady takiej praktyki znajdziemy w pobliskich Szeligach na grodzisku o VII wiecznej proweniencji, nie ma natomiast śladów takiego zabezpieczenia wałów w omawianej budowli. W trakcie badań archeologicznych, prowadzanych w latach 60, przekopano łącznie 100 m2, przecinając majdan oraz wewnętrzne lico wału. Znaleziono szereg fragmentów ceramiki, które pomogły wydatować okres powstania grodu na XI wiek. Datowanie to udało się zweryfikować dopiero w 1995 dzięki badaniom M. Dulinicza. Analizy dendrochronologiczne pozwoliły określić moment ścięcia dębów użytych do budowy wałów na lata po 925/6 r., 4 co oznacza iż gród był budowany w pierwszej połowie X wieku a zatem w czasach poprzedzające chrzest Polski, włączenie Mazowsza do domeny piastowskiej. Nieznana pozostaje motywacja założycieli ośrodka wyboru takiej a nie innej lokalizacji. Z racji czasu powstania należy wziąć pod uwagę kontynuację wcześniejszego obiektu z okresu plemiennego, jak miało miejsce w nieodległych Proboszczowicach, Wyszogrodzie Drwałach. Jego wielkość, była zbyt mała aby mogło pełnić funkcję ośrodka refugialnego, a więc takiego w którym na wypadek niebezpieczeństwa mogła się chronić miejscowa ludność z inwentarzem. Z tego samego powodu oraz braku znalezisk możemy odrzucić rolę grodu jako ośrodka sakralnego i siedziby wojów księcia z powodu zbyt małej wielkość, zostaje jedna prawdopodobna teoria. Grodzisko pełniło prawdopodobnie funkcję komory celnej, lokalnego ośrodka kształtującej się w Płocku władzy, pomiędzy ziemią wyszogrodzką a płocką. Jak wykazano przed wielu laty nazwy terenowe takie jak Słupia i Słupno mogą być reliktami po dawnych granicach a konkretnie po komorach celnych. Słowo słup oznaczało znak świadczący o istnieniu punktu przecięcia szlaków handlowych, zaznaczający jednocześnie zwierzchność książęcą nad drogami 5. Mały gród na trakcie łączącym Wyszogród z Płockiem jak najbardziej nadawał się do tej roli. Równolegle do prowadzonych badań na miejscu grodziska, przebadano też znajdującą się obok osadę, gdzie na powierzchni około 180 m2 znaleziono 7 jam będących najprawdopodobniej śladami po ziemiankach oraz wędzarni. O czym warto pamiętać, dolina 2 Na XII wiecznym Mazowszu, murowane budowle z ciosów kamiennych, były rzadkością. Możemy tylko kilka wymienić, między innymi kościół w Czersku, palladium książęce w Płocku. 3 E. Wijas-Grocholska, Historia Cegły, Muzeum wsi opolskiej, http://www.muzeumwsiopolskiej.pl/node/285. 4 M. Dulinicz, T. Ważny, Dendrochronologia wo datowaniu Mazowieckich grodzisk, Rocznik Mazowiecki 16, 9-27, 2004, s. 19-21. 5 E. Kowalczyk, Nazwy obronne Słup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem polskich w średniowieczu, Warszawa 1992, s. 144-149. 2
Słupianki w XI-XII wieku była terenem intensywnych działań gospodarczych, rolniczych wykonywanych przez niewielkie grupy zamieszkujące rozproszone osiedla typu wiejskiego. Fakt ten mógł być przyczyną nie wykształcenia się większego podgrodzia. Badania wykazały znaczne ilości węgli oraz ceramiki z okresu funkcjonowania osady. Nie zostały natomiast znalezione kości zwierząt ani ości rybie, które byłyby ułatwieniem w datowaniu. Co ciekawe w konstrukcji wału znaleziono fragmenty ceramiki z okresu łużyckiego 6 świadczące o wcześniej istniejącym w tym miejscu osadnictwie, około 1000 p.n.e. W wyniku sondażowych i powierzchniowych badań udało się ustalić szereg faktów dotyczących funkcjonowania obiektu. Grodzisko, jak stwierdzono, było zamieszkiwane jedynie przez krótki okres. Prawdopodobnie pod koniec XII wieku było już opuszczone, milczy o nim między innymi dokument z 1185 informujący o istnieniu w Słupnie kościoła 7. Fragmentaryczność badań nie pozwala nam na szersze rozważania na temat kultury materialnej mieszkańców omawianego obiektu. Nierozwiązaną kwestią jest przyczyna opuszczenia grodu pod koniec XII wieku. Który to fakt pokrywa się z przejęciem Słupna przez płockie Norbertanki. Być może, małe grodzisko ze słabo rozwiniętym ośrodkiem przygrodowym nie było interesujące dla nowych właścicielek. Na jego upadek mogła mieć wpływ zbyt bliska odległość od Płocka, pełniącego w tych czasach funkcje stołeczne, o ponad mazowieckim znaczeniu. Możliwe są także inne interpretacje. Jak twierdzi część badaczy o opuszczeniu grodu mogło przesądzić przesunięcie się osadnictwa w kierunku Płocka, w brew temu jednak pozostaje fakt wczesnego datowania powstania kościoła w Słupnie. Można zadać pytanie, jeżeli osadnictwo się przesunęło, dla kogo stawiano kościół 8. Na opuszczeniu grodu i osady mogła zaważyć także zmiany w sieci rzecznej regionu. Znamy przypadki gdzie odsunięcie się rzeki od miejscowości powodowało jej kryzys. Pierwszym przykładem jest Czersk. Położony nad Wisłą, z portem rzecznym stanowił w XII XV wieku największy obok Płocka ośrodek miejski na Mazowszu. Od XVI wieku w wyniku oddalania się Wisły od zachodniego brzegu, Czersk upada gospodarczo. Zmiana koryta rzeki spowodowała utratę znaczenia przez miejscowość. Drugim znanym przykładem wpływu zmiany stosunków wodnych na osadnictwo jest Biskupin. Jak twierdzi część badaczy powodem opuszczenia było podwyższenie się poziomu otaczającego jeziora. W wypadku Słupna nie znamy systemu współzależności łączących gród z przepływającymi obok rzekami: Słupianką i Wisłą a co za tym idzie nie wiemy jak te rzeki w okresie średniowiecza zmieniały koryto i jaki miało to wpływ na osadnictwo. Możemy jednak poprzez analogię, posiadając dane zawarte w mapach i spisanych relacjach, stwierdzić iż Wisła jak i jej dopływy, wielokrotnie zmieniały swój bieg. 6 Wł. Szymański, Słupno grodzisko, Wiadomości Archeologiczne 36 (2), s. 231. 7 E. Kowalczyk, rec. (z: M. Dulinicz, Sieć grodowa Mazowsza Płockiego w XI wieku, w: Lokalne ośrodki władzy państwowej w X1-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red. S. Moździoch, Wrocław, s. 47-61) Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. 42, nr 3-4, s. 378. 8 M. Dulinicz, Rozwój osadnictwo dolinie Słupianki w pradziejach i średniowieczu, [w:] Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w dorzeczu Słupianki pod Płockiem, red. M. Dulinicz; Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, red. W. Szymański, 1.1, Warszawa 1998, s. 209-212. 3
Ufundowanie kościoła z dala od grodu w niezamieszkanym dotąd terenie może być dla nas informacją o postępującym upadku tego ostatniego. Zastanawiające jest jednak, dlaczego nie zdecydowano się na budowę kościoła w bezpośrednim pobliżu grodu, lub jego destruktów, jeżeli już nie istniał. Porównując omawiane grodzisko z innymi ośrodkami z terenu polski możemy postawić hipotezę, iż przyczyną przesunięcia się osadnictwa na skarpę Wiślaną były zmiany stosunków wodnych. Być może wcześniejsze usytuowanie grodu na podmokłym, do dzisiejszych czasów terenie, nie zabezpieczało w wystraczającym stopniu mieszkańców przed powodzią. Zmiany klimatyczne do których jak wiemy dochodziło w średniowieczu, wiązały się zapewne z powodziami. Osady umieszczone na przewyższeniach większych niż wiślane wydmy były bezpieczniejsze. Badania z lat 60, mające na celu jedynie pobieżne zapoznanie się z grodem oraz te z r. 1995 pozwalające wydatować jego powstanie, niestety nie dają nam odpowiedzi na wszystkie pytania, które nasuwają się w związku z obiektem. Szanse na lepsze rozpoznanie dałoby przeprowadzenie kompleksowych badań. Prace takie mogłyby zostać sfinansowane z europejskich funduszy, przeznaczonych na podnoszenie atrakcyjności turystycznej regionu, jak ma to miejsce w wielu regionach polski. Do tego konieczna byłaby aktywność ze strony gminy. Samo wpisanie obiektu do rejestru zabytków dawnego województwa płockiego, pod numerem: 428/756 W, data wpisania - 23.02.1967, choć jest gwarancją, iż teren ten nie zostanie sprzedany i wyrównany, to nie gwarantuje pieniędzy na badania. Obiekt grodowy niewyróżniający się w skali kraju, w realiach gminy mógłby stanowić jedno z ciekawszych miejsc turystycznych. Czytelność założenia obronnego pomimo jego małej skali powoduje, iż mógłby on stanowić główna atrakcję gminy: jako przystanek na szlakach rowerowych, miejsce biwakowe lub w przyszłości w miarę zabudowania okolicznych działek jako plac zabaw. Musimy sobie zdawać sprawę, że tereny gminy Słupno, niezależnie czy zostanie ona w przyszłości, w części czy w całości włączone w granice Płocka, stanowią naturalną sypialnie dla spragnionych zieleni mieszkańców Płocka. Tereny te mogą być niezwykle atrakcyjne pod zabudowę jedno i wielorodzinną. Grodzisko i teren wokoło, porośnięty dąbrową może być zielonym parkiem w morzu domów. Bibliografia Dulinicz M., Rozwój osadnictwa w dolinie Słupianki w pradziejach i średniowieczu, [w:] Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w dorzeczu Słupianki pod Płockiem, red. Dulinicz M. Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, red. Szymański W., 1.1, Warszawa 1998, s. 209-212. 4
Dulinicz M., Ważny T., Dendrochronologia w datowaniu Mazowieckich grodzisk, Rocznik Mazowiecki 16, 9-27, 2004, ss. 19-21. Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2014-2017, Słupno 2014. Kowalczyk E., Nazwy obronne Slup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem polskich w średniowieczu, Warszawa 1992. Kowalczyk E., rec. pracy M. Dulinicza, Sieć grodowa Mazowsza Płockiego w XI wieku, [w:] Lokalne ośrodki władzy państwowej w X1-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red. Moździoch S., Wrocław, s. 47-61, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. 42, nr 3-4. Kowalenko Wł., Grody i osadnictwo grodowe. Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII w.). Biblioteka Prehistoryczna, 3. Szymański Wł. Słupno grodzisko, Wiadomości Archelogiczne 36 (2), ss. 231-232. Techniki wznoszenia wałów, http://www.mm.pl/~ursua/index. Wijas-Grocholska E., Historia Cegły, Muzeum wsi opolskiej, http://www.muzeumwsiopolskiej.pl/node/285. 5