Bazylika. Cysterski kościół opacki z XIV w., liczne zabytki średniowieczne o międzynarodowym znaczeniu

Bazylika BAD DOBERAN Polski / POLNISCH PRZEWODNIK Cysterski kościół opacki z XIV w., liczne zabytki średniowieczne o międzynarodowym znaczeniu

Na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego północno-wschodnich Niemiec, blisko historycznego miasta hanzeatyckiego Rostok, leży miejscowość Bad Doberan. Z daleka widać sylwetkę konsekrowanego w 1368 r. kościoła dawnego opactwa cysterskiego. Było to pierwsze opactwo cysterskie w Meklemburgii, fundowane w roku 1171 r., a także ważna nekropolia książęcego rodu. Już w średniowieczu zyskało ono ogromne znaczenie polityczne i społeczne. Klasztor stanowił ważny czynnik w procesach kolonizacyjnych, przyczynił do rozwoju kulturalnego i ekonomicznego Meklemburgii i stał się centrum promieniowania wiary chrześcijańskiej na tym terenie. Monumentalna świątynia i jej okazały wystrój obrazuj szczególne znaczenie opactwa w ówczesnym świecie. Los potraktował samą bazylikę nader łaskawie, wojny, grabieże, także ślepy fanatyzm niszczący wizerunki świętych na obrazach i pobożnych rzeźbach omijały szczęśliwie kościół. Pomimo przetaczających się w ciągu stuleci przez te tereny wojen i niepokojów ocalało bez uszczerbku prawie wszystko z pierwotnego pięknego wyposażenia. Zachował się tu najbogatszy i najbardziej kompletny oryginalny wystrój spośród wszystkich kościołów cysterskich w Europie. Z pierwotnego wyposażenia świątyni na szczególną uwagę zasługuje wiele bezcennych dzieł pozostawionych przez dawnych gospodarzy, przede wszystkim: ołtarz główny, zaliczany przez historyków sztuki do najstarszych ołtarzy szafiastych, monumentalny krzyż na łuku tęczowym z ołtarza lektorium oraz rzeźba tumby grobowej, przedstawiająca duńską królową Małgorzatę Samborównę. Reformacja przyniosła kasatę klasztoru w 1552 r., jednakże świątynia pozostała nadal nekropolią książęcej rodziny oraz siedzibą zboru wspólnoty wiernych kościoła ewangelicko-luterańskiego. Fragment z opinii Krajowego Urzędu Ochrony Zabytków: Bazylika w Doberanie, uznawana za najważniejszy średniowieczny zabytek w całej Meklemburgii-Pomorzu Przednim stanowi niezrównany przykład genialnych umiejętności budowniczych, którzy w średniowieczu wznosili ku niebu najdoskonalsze budowle o najwyższym technicznym i artystycznym poziomie. Przepiękny wystrój bazyliki, który możemy podziwiać do dziś, tworzą zabytki o najwyższej artystycznej wartości, świadczące o niezrównanej biegłości i wielkim kunszcie rzemieślników, a takiej ilości nagromadzonego z czasów średniowiecza wyposażenia, służącego liturgii nie znajdziemy w żadnej świątyni w północnych Niemczech. Zachowany prawie w całości wystrój kościoła klasztornego pozwala nam odczytać zamysł tego jedynego w swoim rodzaju cysterskiego programu artystycznego i jest unikalnym zabytkiem architektury i sztuki terenu Morza Bałtyckiego. RYS HISTORYCZNY 1171 Fundacja opactwa cystersów w Althof - Doberan 1179 Zniszczenie klasztoru podczas wojen o dziedziczenie tronu 1186 Ponowna fundacja klasztoru w obecnym miejscu 1232 Konsekracja bazyliki romańskiej 1280 Przypuszczalny początek budowy kościoła gotyckiego 1291 Pożar w opactwie 1296 Zostają wzniesione mury kościoła i pokrycie dachem 1310 Pierwszy wystrój w prezbiterium 1368 Konsekracja kościoła gotyckiego 1478 Okres rozkwitu i pomyślności opactwa 1552 Kasata klasztoru w wyniku reformacji- kościół nie ulega zniszczeniu 1564 Magister Kruse zostaje pierwszym ewangelickim pastorem w Doberan 1637 Grabieże podczas wojny 30-letniej 1638 Prace zabezpieczające dach i wnętrze bazyliki 1648 Początek rozbiórki większości budynków klasztornych 1793 Doberan staje się letnią rezydencją arcyksiążąt 1900 Ukończenie prac konserwatorskich w stylu neogotyckim 1945 Kościół omijają wojenne zniszczenia i grabieże 1984 Ukończenie generalnych prac konserwatorskich - bazylika należy do trzech najważniejszych zabytków w NRD o międzynarodowym znaczeniu 2002 Rozpoczęcie dalszych prac konserwatorskich Nabożeństwa, zwiedzanie, koncerty -rocznie 200 000 osób odwiedzających Planowane złożenie wniosku o wpisanie kościoła na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO 2

Zwiedzanie kościoła Początek przy modelu klasztoru w południowej części kościoła W czasie zwiedzania prosimy przestrzegać zakazów: fotografowania z lampą błyskową, szkodzi to drogocennej polichromii, prosimy nie opierać się o ściany, można uszkodzić bezpowrotnie wapienny tynk oraz własną odzież. 1 MODEL KLASZTORU ( patrz rzut nr 1) przedstawia stan budynku z czasów kasaty klasztoru w 1552 r. z krużgankiem i oraz wiele zabudowań z otoczenia klasztoru, część z nich istnieje do dziś jak np. latarnia zmarłych-ossarium z ok.1250 r. od północnej strony kościoła oraz spichlerz i ruiny budynku gospodarczego (z ok.1290 r.) w południowej części klasztoru. Mury obwodowe klasztoru, 1400 metrów długości, zachowane prawie w całości z czasów średniowiecza. Na ścianach z tyłu modelu zamieszczony jest przetłumaczony tekst dokumentu konsekracji kościoła z 1368 r., płyta nagrobna (XIV w.) Henryka z Weser i jego żony, epitafium Piotr Wise kupca z Lubeki i darczyńcy klasztoru ( 1338 ) i nad nim tablica epitafijna z inskrypcjami po niemiecku i po łacinie. Piotr Wise, fundator trzech ołtarzy, przedstawiony jest podług mody z ok. 1400 r. 2 OŁTARZ EUCHARYSTYCZNY datowany na okres 1410/20 powstał jako jeden z pierwszych wyobrażeń tego rodzaju, prawdopodobnie fundowany przez Albrechta III Meklemburskiego i jego drugą żonę Agnieszkę. Tablica środkowa (patrz zdjęcie) ukazuje obrazowo i pouczająco przemianę Słowa w Ciało, czyli w Eucharystię. Czterech Ewangelistów wsypuje Słowo Boże do leja. Młyn symbolizuje Chrystusa i stanowi drogę przemiany, dwunastu apostołów napędza młyn a czterech 3

Ojców Kościoła trzyma kielich, do kielicha spływa drogocenny pokarm, który ojcowie podają wiernym. Na bocznych skrzydłach ukazane są sceny z życia św. Marcina. 3 NAGROBEK KSIĘCIA JANA ALBRECHTA II Meklemburskiego ( 1920 ) i jego żony Elżbiety księżniczki Saskiej z Weimaru i Eisenach ( 1908 ) został wykonany ok. 1910 przez radę budowlaną Winter z Brunszwiku. Składa się z cokołu z norweskiego wapienia, labradoru, błękitno-sinej barwy, ponad nagrobkiem cyborium z marmuru z Werony, zdobiony bardzo cenną mozaiką ceramiczną. Jan Albrecht jako prezydent Niemieckiej Spółki Kolonialnej dużo podróżował, stąd inspiracje bizantyjskimi zabytkami z Rawenny i jej okolic. Można tu dostrzec również wpływy architektury stylu wilhelmińsko - niemieckiego. W kaplicy, odmiennie niż w całym kościele, pozostawiono neogotycką polichromię z czasów prac konserwatorskich prowadzonych przez Gotthilfa Ludwika Möckela w latach 1896-1898. Wizerunki na ścianach przedstawiają: królową Zofię Duńską i księżniczkę Meklemburską ( 1631), małżonkę króla duńskiego Fryderyka II, a także księcia Karola I Meklemburskiego ( 1610). 4 POSĄG MAGNUSA II KSIĘCIA MEKLEMBURSKIEGO ( 1503) uchodzi za najdoskonalszy przykład epitafium. Książe trzyma w prawej dłoni sztylet głowę okala chusta pośmiertna. Magnus był bardzo energicznym władcą i wprowadził szereg dalekosiężnych reform, gospodarczych i finansowych. Dwa podobne posągi znajdują przed kaplicą Przybysława (10). 5 TUMBA KSIĘCIA ALBRECHTA III MEKLEMBURSKIEGO i KRÓLA SZWEDZKIEGO ( 1412, zdjęcie), oraz jego pierwszej żony Richildy ze Szweryna ( 1377), książę spoczywa w rodzinnym mauzoleum, w oktogonie (6), żona natomiast w Sztokholmie, nagrobek zaliczany do cennych zabytków późnogotyckiej sztuki sepulkralnej. Albrecht został obrany na króla Szwecji przez szlachtę, a po 25 latach królowania, w 1389 r. podczas wojen zostaje pokonany przez duńską królową Małgorzatę I. Ta klęska przyczynia się do osłabienia jego władzy w Meklemburgii. Figuralne przedstawienia lwa i psa symbolizują siłę i wierność. Warto spojrzeć na gotyckie okrycie Richildy, miękko spływające pofałdowanie. Ponadto w kaplicy wizerunki: księcia Ulryka III Güstrow ( 1603) -namalowany przez niderlandzkiego artystę Korneliusza Krommeny, księżnej Anny Pomorzanki ( 1626); do wystroju kaplicy należą również średniowieczne płyty nagrobne rycerza Mateusza z Axekow i jego żony Ghese, Jana i Wernera z Axekow, Mateusza i Clawes z Axekow, barokowe lico stalli oraz predella ołtarzowa, prawdopodobnie z ołtarza Eucharystycznego (2) datowana na 1410 r. 4

Ołtarz Tajemnic Radosnych Różańca ( XV w.) pochodzi z któregoś z dawniejszych ołtarzy bocznych, które po kasacie klasztoru, nie będąc używane niszczały bądź uległy całkowitemu zniszczeniu. 6 OKTOGON - kaplica na planie ośmiokąta jest mauzoleum 13 meklemburskich książąt, zbudowana ok. 1420 r., do jej budowy wtórnie użyto późnoromańskich kolumn i głowic przypuszczalnie z ok. 1240 r. Usytuowane z tyłu ołtarza stanowiło uprzywilejowane miejsce spoczynku pod ołtarzem. Na uwagę zasługują późnogotyckie rzeźbione zdobienie balustrady. Na ścianach mauzoleum dekoracja malarska, odrestaurowana w 2004 r. przedstawia krόla Albrechta III Szwedzkiego ( 1412) oraz książąt: Henryka III ( 1383), Jana IV ( 1422) oraz Magnusa I Meklemburskiego ( 1384). 7 GROBOWIEC I KRYPTA KSIĘCIA ADOLFA FRYDERYKA I Meklemburskiego ( 1658 r.) i jego żony Anny Marii Fryzyjskiej ( 1634), wykonany w 1634 r. przez rzeźbiarzy Juliusza Döteber z Lipska i Daniela Wernera z Rostoku, styl przejściowy między renesansem a barokiem. Nagrobek wykonany z wapienia, pokrywa z drewna, w której zdobienia masy perłowej. Posągi książęce, autentycznej wielkości, przedstawione wedle mody hiszpańskiej, w charakterystycznym dla tego okresu stylu. Adolf Fryderyk w 1637 r. nakazał odnowić dachy i wystrój kościoła, zniszczone przez grabieże podczas wojny 30-letniej. 8 RZEŹBA Z TUMBY KRÓLOWEJ M A Ł G O R Z A T Y DUŃSKIEJ ( 1282), zdjęcie) wykonana z drewna dębowego w stylu pόźnoromańskim i wczesnogotyckim. Uchodzi za najstarszą rzeźbę M e k l e m b u r g i i - P o m o r z a Przedniego oraz za najstarszą rzeźbę kobiecą z wszystkich klasztorów cysterskich w Europie. Ponieważ króla Krzysztofa I Duńskiego, męża Małgorzaty zamordowano jego własnej ojczyźnie, królowa po powrocie z podróży do Rzymu dożywa swoich dni w klasztorze cysterek św. Krzyża w Rostoku. Pochowano ją jednak w pierwotnym romańskim kościele w Doberanie, głównym miejscu spoczynku możnych poprzedników z jej rodu. Po prawej stronie za nagrobkiem środkowa kwatera z ołtarza Ukrzyżowania przez cnoty (ok. 1340 r.), przedstawia scenę Ukrzyżowania Chrystusa przez postacie kobiece uosabiające siedem cnót: posłuszeństwo, wytrwałość, miłosierdzie, miłość, pokorę, sprawiedliwość, pokój. To bardzo rzadkie przedstawienie cnόt znajdujemy u Izajasza 4,1, toczą one walkę o ludzkie dusze. Chrystus, uosobienie wszelkich cnót umarł za nas na krzyżu, cnoty pomagają nam zwyciężać grzech, zwycięstwo cnót zapowiada nadchodzące Królestwa Bożego. Na bocznej wewnętrznej stronie retabulum postacie proroków: Izajasza, Eliasza, Jeremiasza oraz Daniela. Na bocznej zewnętrznej sceny: Zwiastowania Maryi Pannie, Narodzin Jezusa oraz Pokłonu Trzech Króli i Ofiarowania Jezusa w świątyni. Ołtarz odnawiano w latach 2003-2005. Ołtarz Złotego Anioła z XIV w. tylko częściowo zachowany, posiada predellę z innego bocznego ołtarza Ołtarz Bożego Ciała, kwatera środkowa przedstawia 5

Ostatnią Wieczerzę (ok. 1330 r., zdjęcie). Malarstwo tablicowe tego typu to jedno z najstarszych w Meklemburgii. Przypuszczalnie za czasów klasztornych znajdował się w kaplicy bramnej przy zach. bramie klasztoru, związany był z szerzącym się w Doberanie kultem relikwii Świętej Krwi. Tablica inskrypcyjna pochodzi z 2-giej połowy XIV w. Lewa część brakowała już ok. 1700 r. Wizerunki książąt: Jan Albrecht I Meklemburski ( 1576) i jego małżonka Anna Zofia Pruska ( 1591). Ponadto w kaplicy znajdujemy ozdobne szczytnice ze średniowiecznych stalli z XIV w. 9 GROBOWIEC hrabiego Samuela von Behr ( 1621) wykonany przez Juliusza Dötebera z Lipska, baldachim z 1626 r. wykonany przez Cheer Evert Pilot. Samuel von Behr był kanclerzem, marszałkiem, ministrem, mistrzem dworskim oraz wychowawcą księcia Adolfa Fryderyka (7). Książę w dowód wdzięczności polecił wykonać ten grobowiec. Obok grobowca, po prawej stronie pozostałości barokowego ołtarza. Po prawej stronie kaplicy poroże jelenia z łabędziem przypominają legendę związaną z powstaniem klasztoru: po zniszczeniu pierwszego klasztoru książę Mikołaj z Rostoku szukał miejsca na nową fundację. Miejsce to miał wskazać pierwszy upolowany jeleń. Książe zabił jelenia w tym miejscu, jednak zakonnikom nie odpowiadał bagienny teren pod budowę przyszłego klasztoru. Nagle wyleciał z gęstwiny łabędź i wydał okrzyk dobr, dobr ( po słowiańsku dobry), mnisi uznali to za znak z nieba i postawili tutaj klasztor. dobr --> Doberan (po słowiańsku = dobre miejsce). 9a DREWNIANY KANDELABR (ok. 1300 r.) Stał on prawdopodobnie przy książęcych grobowcach, obok średniowieczna drewniana stela. Po przeciwnej stronie umieszczono odrestaurowaną w 2004 r. płytę nagrobną Henryka z Lühe; inskrypcja głosi W Roku Pańskim 1401 w dniu św. Wincentego męczennika zmarł dobry Henryk z Lühe, szczery przyjaciel klasztoru, spoczywa pod tym kamieniem. Pokój jego duszy. Amen. 10 KAPLICA PRZYBYSŁAWA była mauzoleum i kaplicą rodową meklemburskich książąt od roku 1302, nazwana od księcia Przybysława, fundatora klasztoru, zmarłego w 1178 r. w Lineburgu. Jego doczesne szczątki sprowadzono do Doberanu dopiero w 1219 r. 6

W kaplicy liczne godne uwagi zabytki: na wschodniej ścianie fragment średniowiecznego witraża, w nim przedstawienie figuralne Matki Bożej z dzieciątkiem Jezus, Boga Ojca i Ewangelisty św. Jana (figuralne, XVI w.) Na pierwszym planie znajduje się pόźnogotycki krzyż (ok.1480 r.) pochodzi z Lubeki, pierwotnie stał w wirydarzu oraz dwie szafy na naczynia liturgiczne (XIV w.). Przed ołtarzem znajduje się nagrobek pierwszego luterańskiego administratora biskupiego, Magnusa III. ( 1550) zaprzyjaźnionego z Filipem Melanchtonsem, oraz nagrobek księżnej Urszuli, matki Magnusa III. Na ścianie pόłnocnej renesansowe epitafium poświęcone Magnusowi III., napisy po łacinie i niemiecku z herbem książęcym, obok z lewej strony trzy pamiątkowe tablice upamiętniające spoczywające osoby z książęcego rodu, pod nimi średniowieczne kamienne epitafia(z XIV w.), wskazujące na miejsce książęcych grobów, epitafia z herbami z postaciami zwierząt. Pod emporą organową portret Wielkiego Księcia Fryderyka Franciszka I Meklemburskiego, założyciela w 1793 r. pierwszego uzdrowiska nadmorskiego w Niemczech, Heiligendamm, pod portretem piękna płyta nagrobna księżnej Anny Meklemburskiej ( 1464), córki Henryka IV i siostry Magnusa II. W sarkofagu z marmuru spoczywa księżniczka Teodora z Reuss ( 1918), małżonka księcia Adolfa Fryderyka Meklemburskiego, w północnej części okno zdobione herbami z 1852 r., (zdjęte w 1976 r., odrestaurowane i ponownie zamontowane w 2005 r.) W posadzce omyłkowo w XIX w. położono ponad grobowcem księcia Henryka I Pielgrzyma Meklemburskiego ( 1302) epitafium księcia Przybysława ( 1179 ) Na podłuczach przęseł, w kierunku prospektu organowego zachowana bezcenne cienne malowidła ścienne z XV w. ścienne z wicią winorośli i wizerunkiem Vir Dolorum Mąż Boleściwy czyli Chrystusa Bolejącego. Na filarze w obejściu prezbiterium epitafia książąt Baltazara ( 1507) i Eryka ( 1508 ), pochodzą z przełomu gotyku i renesansu i przedstawiają epitafium w swej szczytowej formie. Barwna polichromia na centralnym filarze w transepcie (zdjęcie), (analogiczny filar znajduje się w południowej nawie poprzecznej), powstała już w XIV w., wzorce czerpano z Orientu. Filar centralny, łuki rozporowe nawy krzyżowej, belki przęseł pod sklepieniem oraz przypory stabilizowały konstrukcję kościoła zbudowanego na bagiennym terenie. 11 KAPLICA BÜLOWA nazwa od rodziny Bülowów, z której wywodzili się w XIV w. przez prawie 75 lat biskupi ze Schwerina. Barwna dekoracja ścienna w kaplicy wykonana w 1873 roku, gdyż średniowieczne freski uległy w większości zniszczeniu. Postacie m. in. biskupów oraz członków rodziny a na ścianie wschodniej - scena z Ukrzyżowania Chrystusa ze św. Janem i Maryją oraz postaci dwóch świętych, św. Tomasza Kantuaryjskiego i rycerza św. Olafa. 7

Przed kaplicą płyta nagrobna mistrza Hermana Kruse ( 1599). Był to pierwszy duchowny protestancki w Doberanie, pełniący od 1564 r. swe obowiązki. Przedstawienie protestanckiego pastora Kruse ze świeckim kielichem było programowe. Stanowiło wyznanie nowej wiary protestanckiej. Takie wyobrażenie kielicha to rodzaj pomnika wiary protestanckiej, będącej wyrazem prawowierności. Okrągła forma czaszy kielicha była poręczniejsza przy rozdzielaniu wiernym. Nad kaplicą Bülowów umieszczono w 1980 roku organy wykonane przez firmę Schuke z Poczdamu. W 1600 r. kościół otrzymuje pierwsze organy, następne zbudowała firma Friese ze Schwerina. Dzisiejsze mają ok. 3220 piszczałek, 44 rejestry oraz trzy klawiatury. Rozbrzmiewają podczas nabożeństw, medytacji i koncertów. Od maja do września w każdy piątek o godz. 19. 30 odbywają się w bazylice koncerty. Obecna empora organowa była przypuszczalnie w średniowieczu emporą książęcą możnych meklemburskich. 12 W oknach wmontowano w latach 1978-1980 cenne pozostałości średniowiecznych witraży (1300 r.). Klasztor posiadał już w XIII w. własne dwie huty szkła. Bezbarwne podgrzewane szkło z barwiono pigmentami z metalu i elaza, miedzi, następnie poszczególne kawałki łączono ramkami ołowianymi (zw. dwutówkami) w rozmaite kompozycje ornamentalne lub figuralne i osadzano między żelaznymi sztabami, dzielącymi je na kwatery. Już w XIV w. w całym kościele były barwne witraże, niezgodne z zasadami zakonu. Przedstawienia figuralne u góry ukazują nam św. Jana Chrzciciela, Maryję z małym Jezusem w Betlejem, św. Jana Ewangelistę oraz na dole księżnę Anastazję Meklemburską ( 1317), fundatorkę witraża (na zdjęciu). Poniżej znajdują się kamienne epitafia poświęcone pamięci ofiar wojen. Dwie płyty umieszczono w 1985 r, 40 lat po zakończeniu II wojny światowej przez tutejszą gminę protestancką. Na nich nazwy miejsc mordów i kaźni- stanowią ostrzeżenie i wezwanie do pokoju i sprawiedliwości. 12a Kilka kroków stąd nawa boczna, w niej umieszczono w latach 2004 2005 według nowej koncepcji ŚREDNIOWIECZNE EPITAFIA OPACKIE. Płyty te znajdowały się pierwotnie na krużgankach, później w okresie po reformacji w posadzce kościoła i dopiero w XIX w. zostały umieszczone przez radcę budowlanego Möckela w ścianie nawy bocznej. Po konserwacji, usunięciu warstwy soli znalazły swe miejsce w pewnej odległości od ściany zapewniającą cyrkulację powietrza. Po prawej umieszczono dwa epitafia opatów nieznanych z imienia oraz opatów: Marcina I ( 1339), Jakuba( 1361), Marcina II ( 1391), Jana ( 1420), oraz proboszcza Hermana Giwertze z Neuburga ( 1449); po lewej opatów: Gottschalka ( 1391), Hermana Bockhold ( 1423), Bernarda ( 1441), Jana Wilkens ( 1489), Franciszka Meyne ( 1499) i Henryka Mützel ( 1504 r.). 8

Nad epitafiami wizerunki książęce: księżnej Anny Brandenburskiej ( 1567) - małżonki Albrechta VII., oraz książąt meklemburskich: księcia Albrechta VII ( 1547), Jana VI ( 1474), Albrechta VI ( 1483), Jana V ( 1422), Henryka IV Grubego ( 1477), Albrechta II Wielkiego ( 1379), Przybysława, księcia Obotryckiego fundatora klasztoru w Doberanie i pierwszego chrześcijańskiego władcy tych ziem ( 1178) oraz Niklota I, księcia Obodrzyców ( 1160). 13 GRANITOWY SARKOFAG Wielkiego Księcia Fryderyka Franciszka I Meklemburskiego ( 1837) umieszczono w 1843 r., po 16 latach prac przed ołtarzem głównym, w 1976 r. przeniesiony na obecne miejsce do zachodniej części kościoła. Fryderyk Franciszka I to pierwszy Arcyksiążę na tych ziemiach. W 1793 r. założył pierwsze uzdrowisko nadmorskie Heiligendamm, Doberan uczynił letnią rezydencją książąt meklemburskich, tym samym przyczyniając się do wzrostu prestiżu tej niewiele nieznaczącej od kasaty klasztoru miejscowości. 14 OKNO ZACHODNIE z XIX w. to największe okno kościoła, odrestaurowane w 1996 r. Stalle książęce (XIX w.) posiadają pozostałości średniowiecznych stalli. Przeznaczone dla książęcej rodziny stalle znajdowały się między południowymi stallami zakonników a stallami dla konwersów, ukośnie do ambony (18). 15 Nad wejściem zachodnim znajduje się TARCZA ZEGARA ASTRONOMICZNEGO, zniszczonego w czasie wojny 30- letniej (zdjęcie). Wykonany ok. 1390 roku przez Mikołaja Lilienfelda, zgodnie z geocentrycznym poglądem na świat, posiadał zapewne kalendarz. Zegar znajdował się wcześniej na ścianie zachodniej południowej nawy poprzecznej, przy schodach do dormitorium (24). W czterech narożach postacie sławnych filozofów i astronomów ze świata antyku i średniowiecza. 16 ZACHODNIA CZEŚĆ KOŚCIOŁA aż do lektorium i do ołtarza św. Krzyża, ta część w klasztorach średniowiecznych przeznaczona była dla konwersów i dla gości klasztoru. Tutaj modlili się i uczestniczyli w liturgii. W całości zachowane stalle konwersów pochodzą z wyposażenia pierwotnego kościoła datowane na rok 1280. Na tak wczesne pochodzenie wskazują pełne łuki ścianek działowych, formy wspornikowe misericordie (podparcia) oraz małe romańskie półkolumienki. Baldachimy z bogatą dekorację rzeźbiarską, wzorowane na stallach zakonnych ze wschodniej części świątyni, uzupełniono później. Warto zatrzymać przy stallach aby zachwycić się kunsztowną dekorację rzeźbiarską lica zwieńczenia stalli. Ta z wyobrażeniem orła (blisko nr 15), z liśćmi dębu i drzewa figowego przedstawia scenę kuszenia konwersa. Napis głosi Bracie, co tu robisz, chodź ze mną! Niezłomny brat na to odpowiada: Do mnie nie ma przystępu żadne zło, idź precz obmierzła bestio! 9

Lico stalli z pelikanem przedstawia pelikana jako symbol ofiary Chrystusa, Na zwieńczeniu z lwem przedstawienie lwa jako symbolu Zmartwychwstania Pańskiego. Na licu z wilkiem (zdjęcie) znajduje się przedstawienia wilka i smoka, z ich paszczy wyrastają wici winorośli i chmielu. W ten sposób również złe zwierzęta wprzęga się na służbę Dobru. Romańska chrzcielnica z czaszą w formie kielicha z XIII w, wykonana z wapienia gotlandzkiego, pochodzi z kościoła Najświętszej Marii Panny z Wismaru. Kościół częściowo zniszczony w podczas II - wojny światowej, nawę kościoła, w której stała chrzcielnica wysadzono w czasach NRD. Dwustronny ołtarz św. Krzyża (zdjęcie) i dawniejsze lektorium to elementy architektoniczne oddzielające od wschodu chór zakonny i prezbiterium, a od zachodu chór konwersów. Ołtarz powstał przypuszczalnie pod kierunkiem warsztatu z Czech lub z południowych Niemiec, przy współpracy północnoniemieckiego mistrza Bertrama z Minden. Datowany na lata 1360-1370. Przedstawia najbardziej monumentalne epokowe dzieło tego rodzaju w Europie. Był z pewnością prawie ukończony na uroczystość konsekracji kościoła w 1368 r. Najważniejszym wyróżnikiem w stosunku do wcześniejszych dzieł to umiejętność obserwacji natury i ich zastosowanie w sztuce. To mistrzowskie dzieło stanowi punkt zwrotny w sztuce północnych Niemiec. Wyróżnić należy następujące części ołtarza: od strony Chrystusa ku zachodowi: predella, retabulum (nastawa) krzyż tryumfalny, po stronie Matki Bożej ku wschodowi relikwiarz, retabulum, oraz w formie krzyża Arbor Bona, drzewo mające odniesienie do symboliki Maryjnej. Przedstawienie krzyża jako Drzewo Życia - wedle słów Chrystusa: Ja jestem krzewem winnym, a wy latoroślami ( św. Jan 15,5). Przedstawienie Chrystusa jako życiodajnego i tryumfującego nad szatanem drzewa należy do najważniejszych symboli chrześcijańskich. Śmiercionośny krzyż to już nie narzędzie męki lecz dzięki Zmartwychwstaniu symbol Życia Wiecznego. W sztuce cysterskiej spotykamy się typologiczną interpretacją zbawienia, gdzie wydarzenia i osoby ze Starego Testamentu i osoby i wypowiedzi z Nowego Testamentu tworzą przez symetrię całość znaczeniową. Postacie i wydarzenia Starego Testamentu (typy) mają swe odpowiedniki (antytypy) w wydarzeniach i osobach z Nowego Testamentu. Sentencja po łacinie między krzyżem a ołtarzem Effigiem Christi qui transis pronus adora sed non effigiem sed quem designat adora wyraża treść: Módl 10

się nabożnie do wizerunku Chrystusa obok którego przechodzisz, módl się nie do wizerunku, lecz do Tego, Kogo on przedstawia. Wić winorośli oplatającą krzyż odnowiono w 1982 r. według średniowiecznej metody powlekania farbą ceramiczną - lustrem. Wyrzeźbione w drewnie dębowym liście zagruntowano kredą, następnie powleczono cienką warstwą metalu i grynszpanem szlachetnym uzyskując patynę. Powlekanie lustrem to w złotnictwie trudniejsza i kosztowniejsza zastępująca emalię technika, droższa od pozłacania analogicznej powierzchni. Nie zadowalający jest jednak, uzyskany poprzez utlenianie, odcień patyny na odnawianej powierzchni. Kontrast podkreśla tępe złocenie obrazów ołtarzowych z XIX w. Znajdujące się poniżej pozostałości średniowiecznego złoceń lśnią złotym blaskiem. Zielony kolor lustra był pierwotnie bardziej stonowane, a złocenia jaśniejsze i bardziej błyszczące. Przedstawienia z obrazu ołtarza od strony Chrystusa, od lewej kolejno: Chrystus na Gόrze Oliwnej (Mt 26,36-46), Eliasz na Górze Karmel (2 Krl. 1), Chrystus przed Piłatem (Mt 27, 24-26), Biczowanie Chrystusa (Mt 27, 26-30), Historia Hioba (Hi, 2, 1-10), Jezus niesie krzyż (Mt 27, 31-32), Grzech pierwo- 11

rodny (Rdz 3,1-5); następnie w kolejności od dołu ku górze: Abraham składa ofiarę z Izaaka (Rdz 22,9-14), walka Jakuba i drabina Jakubowa (Rdz 32, 23-33; 28,11-22), Samson u bram Gazy (Sdz 16, 1-3), Abel i Melchizedek (Rdz 4,4 ; 14, 18-249), Chrystus na krzyżu (obraz centralny), Mojżesz czyni cud z wodą na pustyni (2.Wj 17, 1-7), Eliasz i wdowa z Sarepty (1 Krl 17, 10-24), opieczętowanie sług (Ap 7), z lewej: spiżowy wąż, po prawej: Dawid zabija Goliata (1. Sm 17, 4 (38-51) 58). Na ramionach krzyża znajdują się głowy proroków ujęte w półokrągłe obramienia. Przedstawienia z ołtarza św. Krzyża od strony Maryjnej (zdjęcie), na retabulum od lewej: Zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie (Łk 1, 26-38), Anioł zjawia się przed Gedeonem (Sdz 6, 36-40), Narodzenie Jezusa (Łk 2,6-16), Powołanie Mojżesza przy gorejącym krzaku ciernistym (Wj 3,1-8), Ofiarowanie Jezusa w świątyni (Łk 2, 22-35), Ofiarowanie Samuela (1. Samuel 1,24-28), Ucieczka do Egiptu (Mt 2 13-15); następnie sceny na krzyżu patrząc od dołu ku górze: Cuda z wodą Mojżesza i Aarona (Wj 20,1-13), św. Mateusz Ewangelista (Anioł), Posłaniec z winogronem (Lb 13, 17-33), Judyta i Holofernes (Jdt 13), Maryja z Dzieciątkiem Jezu (centralny obraz), Estera przed królem Aswerusem (Est 5, 1-89), św. Jan Ewangelista (Orzeł), Ukoronowanie Maryi (bez biblijnego tła), na lewo: zakwitająca laska Aarona (Lb 17, 16-28), św. Marek Ewangelista (Lew), na prawo: św. Łukasz Ewangelista ( Wół), Zamknięte bramy (Ez 44, 1-3). 12

17 W tym miejscu, w górnym oknie umieszczono w XIX w. pozostałości cennych ŚREDNIOWIECZNYCH WITRAŻY (datowane na 1300 r.), m.in. też figuralne przedstawienie Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Pod oknem znajdowała do lat 70-tych ubiegłego stulecia kaplica rodziny Oertzenów. Zachowało się jednak tylko okno z XIX wieku, z lewej strony średniowieczne epitafium przedstawiciela szlacheckiego rodu, po prawej dalsze epitafia: Zygfryda ( 1441) i Hermana Oertzena ( 1386) z inskrypcją: W roku Pańskim 1441 przy 11 dniu kalendarzowym czerwca w Ziemi Świetej zmarł Zygfryd Oertzen, pochowany u franciszkanów na Gόrze Syjon. W roku Pańskim 1386 zmarł giermek Herman Oertzen. 17a Kilka kroków dalej w prawo, w południowej nawie bocznej znajdują się na ścianie RENESANSOWE DREWNIANE EPITAFIA (XVI w., odnowione w 2005 r.), w większości łacińskie inskrypcje o sławnych czynach meklemburskich władców. Pierwotnie rozproszone po całym kościele, w XIX w. umieszczono je w porządku chronologicznym w tym miejscu. 17b Cofając się kilka kroków do tyłu w południowej nawie bocznej ujrzymy EMPORĘ ŚPIEWACZĄ z XIX wieku. Pod nią znajdowało się z czasów klasztoru przejście z krużganka do świątyni. 18 AMBONA z nawy głównej nader pomyślnie wkomponowana w 1868 roku przez Tobiasza Weisa z Monachium do średniowiecznych stalli zakonnych. Na ambonie przedstawienia czterech Ewangelistów, Mojżesza głoszącego kazanie na Górze, oraz scena rozesłania w świat uczniów przez Jezusa. Liczące prawie 700 lat stalle zakonne zachowały się w bardzo dobrym stanie. Służyły one zakonnikom podczas modlitw siedem razy w ciągu dnia, wykonane w latach 1310-1370. Pierwotnie znajdowały się kilka metrόw dalej na wschόd w kierunku ołtarza głównego. Ustawienie wzdłużne pomagało zakonnikom w gregoriańskich naprzemiennych śpiewach liturgii godzin. Baldachim (zwieńczenia) stalli z misternie rzeźbionymi różami /rozetami/ to skomplikowane elementy wykończeniowe w tzw. miękkim stylu z lat 1380/ 1400. Ażurowa dekoracja przeźroczy stylistycznie nawiązuje do ołtarza św. Krzyża (ok. 1360 r.), jest starsza od tej w oktogonie (ok. 1420 r.). Spójrzmy na kunsztowną dekorację rzeźbiarską lica stalli: przedstawienie na licu pelikana z winoroślem i bluszczem oraz lico z rybą-orłem. Na wysokości pulpitu do lektora (19) przedstawienia na licu lili i zakonników (ok. 1310). Dekoracje ostatnie to u góry scena Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny a u dołu św. Benedykt, założyciel zakonu benedyktynów i autor Reguły Zakonnej, zgodnie z którą żyli także cystersi, oraz św. Bernard z Clairvaux, ojca duchowego zakonu cystersów. 19 PULPIT Z ORŁEM w prezbiterium (zdjęcie) wykonana w XIX w. przez kowala z Doberanu o nazwisku Steusloff. Wykonana z miedzi, wzorowana na ambonie z katedry w Hildesheim. Orzeł symbolizuje Chrystusa i wiarę, która zwyciężą zło. Odnowiona w 2002 r. 13

Za nią znajdują się grobowce księcia Henryka II Lwa Meklemburskiego ( 1329 r.) oraz Nicolaide z Werle (XIV w.). Grobowce ze średniowiecznymi mozaikowymi zdobieniami, zabezpieczone przez współczesne metalowe kraty. Powyżej wiszące dawniejsze tabernakulum (zdj.), zwane obecnie świecznikiem Naświętszej Maryi Panny z ok. 1280 r w późnoromańskim-wczesnogotyckim stylu. Od ok. 1300 r figura Matki Bożej to pierwotne tabernakulum, centralnie umieszczone w ołtarzu głównym. Ok. 1400 r. zawieszono figurę Matki Bożej tworząc ozdobione świecami wiszące tabernakulum/ stąd nazwa świecznik Naświętszej Maryi Panny. Rzeźba nawiązuje do apokaliptycznego(z końca czasów) wizerunku Maryi z koroną z gwiazd, słońcem i księżycem, z Apokalipsy św. Jana 12,1: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu. Na baldachimie napis AVE MARIA (Zdrowaś Maryjo) jako wyraz nieustannej modlitwy cystersów do ich głównej patronki. 20 STALLE DLA DIAKONÓW z pocz. XIV w, baldachim to rekonstrukcja dziewiętnastowieczna. Potrójne miejsca podczas mszy św. rezerwowano dla kapłana, diakona i subdiakona. Obok z lewej strony znajduje się SZAFA NA NACZYNIA LITURGICZNE z ok. 1300 r. Należy do pierwotnego gotyckiego wystroju bazyliki i jak większość średniowiecznego wyposażenia wykonana z drewna dębowego. Służyła do przygotowania naczyń do liturgii sprawowanej przy głównym ołtarzu. 21 OŁTARZ GŁÓWNY (zdjęcie) to tryptyk wykonany przez nieznanych mistrzów około roku 1300. Należy do najstarszych ołtarzy szafiastych nie tylko w Niemczech, lecz także w całej historii sztuki. Kwatery górne i środkowe pochodzą z XIV w. Cykl przedstawień z Nowego Testamentu w górnym rzędzie są w związku typologicznym ze cyklem starotestamentowym w środkowym rzędzie. Do Nowego Testamentu należy odnieść cykl związany Matką Bożą, na lewym skrzydle Tajemnice Różańca Radosne, a na prawym Tajemnice bolesne. W retabulum, znajdowała się, będąca również tabernakulum, centralnie umieszczona figura Najświętszej Maryi Panny. Około 1400 r. zawieszono figurę Matki Bożej tworząc wiszące tabernakulum/nazywane obecnie świecznikiem/. Wówczas zastąpiono przypuszczalnie drewnianą rzeźbę posrebrzaną figurą Matki Bożej, oraz dodano do środkowej części wyobrażenia świętych. W środkowej części retabulum przechowywano relikwie i monstrancje, utracone w większości podczas wojny 30- letniej. Około roku 1350 dodano dolny rząd apostołów oraz patronów opactwa, św. Sebastiana i papieża św. Fabiana. 14

W ołtarzu przedstawienia: lewe skrzydło górny rząd: św. Jan Chrzciciel, Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie, Narodzenie Chrystusa, Ofiarowanie Jezusa w świątyni; prawe skrzydło: Biczowanie Jezusa, Niesienie Krzyża, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie; lewe skrzydło środkowy rząd: Ewa, Sara, Brama Zamknięta, Gorejący krzew ciernisty, Ofiarowanie Samuela; prawe skrzydło: Cuda z wodą, Cierpienia Hioba, Abraham ofiaruje Izaaka, Spiżowy wąż, Samson u bram Gazy; dolny rząd lewe skrzydło: Św. Fabian, apostołowie: św. Bartłomiej, św. Tomasz, św. Szymon, św. Marek, św. Andrzej, św. Piotr; prawe skrzydło apostołowie: św. Paweł, św. Jakub Starszy, św. Jan Ewangelista, św. Filip, Judasz Iskariota, św. Mateusz, oraz św. Sebastian. 22 WIEŻA TABERNAKULUM wykonana w latach 1350-60 w formie bardzo smukłej gotyckiej monstrancji. Artysta to zapewne ten sam mistrz, który wyrzeźbił dolne partie w głównym ołtarzu. Wolnostojąca rzeźbiona w drewnie dębowym i wysoka na 11,60 m. wieżyczka to najstarsze w Niemczech wolnostojące tabernakulum. Na poziomie figury Matki Bożej (zdjęcie) znajduje się schowek, w nim przechowywano aż do kasaty klasztoru w 1552 r konsekrowane hostie. Poziom wyżej służył do wystawiania monstrancji z Najświętszym Sakramentem. Przedstawienia w tabernakulum związane z Ostatnią Wieczerzą i sakramentem Eucharystii. Zgodnie z ruchem wskazówek zegara wizerunki: na dole król Dawid z harfą, Abel z barankiem ofiarnym, Mojżesz z manną, św. Bernard, prorokini Debora, królewski kapłan Melchizedek; nad nimi: Matka Boża, św. Jan Chrzciciel, św. Piotr św. Jakub, św. Paweł, św. Jan Ewangelista. 15

SZAFA NA KIELICHY z ok.1310 r. z lewej strony tabernakulum to nadzwyczaj rzadko spotykany element wyposażenia. Przechowywano w niej dwadzieścia naczyń liturgicznych (kielichy, pateny, ampułki, łyżeczki) prawdopodobnie służyła dwόm ołtarzom głównym i 18 bocznym. Ceglane ślady na bocznych ścianach wskazują na jej pierwotnie usytuowanie w nieistniejącej ścianie lektorium. Spójrzmy na piękną dekorację figuralną zewnętrznych drzwi, z której niewiele ocalało: Matka Boża, Chrystus, św. Paweł i Ezechiel, zauważmy oryginalną polichromię na wewnętrznej stronie (nigdy nie była odnawiana, tylko oczyszczana). Są na nich Abel ( zdjęciu) z barankiem, Melchizedek z kielichem symbolizującym Najświętszą Ofiarę Chrystusa. Na zwieńczeniu przedstawienie Chrystusa błogosławiącego z księgą. 23 Po prawej stronie przy wejściu do świątyni wiszą wizerunki książęce: Krystiana Ludwika Meklemburskiego ( 1692), Adolfa Fryderyka I Meklemburskiego ( 1658) i jego żony Anny Marii z Fryzji Wschodniej ( 1634). W południowo-zachodnim narożniku kolumna z wapienia z XIII w, pochodzi przypuszczalnie z nie istniejących budynków klasztornych. Na ścianie obok książęce epitafium zbiorowe, składające się z czterech oddzielnych płyt marmurowych. Renesansową opraw wykonano w 1583 r. na polecenie księcia Ulryka i jego małżonki Elżbiety, księżnej Meklemburskiej, księżniczki duńskiej. Epitafium (odnowione w 2006 r.) upamiętnia wszystkich z książęcego rodu, pochowanych w świątyni i zarówno formą i jak treścią przewyższa wszystkie pozostałe. Nad epitafium odkryta w 2005 r. płycina okienna, pochodząca zapewne z XIV w. 24 Po lewej stronie wejścia głόwnego znajdują się płyta nagrobna JANA MOLTKE ( 1388) i jego małżonki MAŁGORZATY ( 1391), obok po lewej płyta nagrobna rycerza Henryka Moltke oraz Katarzyny Moltke. 16

BUDOWA I ARCHITEKTURA W SKRÓCIE trόjnawowa bazylika, przekryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym dziewięcioprzęsłowe prezbiterium, zamknięte półkoliście pięcioma bokami ośmiokąta prezbiterium z obejściem, do ambitu przylega wieniec kaplic/pięć/ trzyczęściowy podział pionowy ścian: strefa arkad, pozorna strefa triforium/ malowana/, strefa okien długość 79m, szerokość 39m, wysokość środkowej nawy 26,5m, wysokość wieży 72m rekonstrukcja średniowiecznej kolorystyki wnętrza po odkryciach w latach 1974-84 zewnętrzna forma architektoniczna skromna, zgodnie z regułą cysterska oryginalny fryz okalający z kształtek ceramicznych z motywem trójliścia szczyt zachodni i szczyt nawy poprzecznej zdobią płyciny z rozetą fundamenty głębokości 5 m, wypełnione kamiennym gruzem zalewanym rozgrzanym do 160º С wapnem ( tzw. rzymski beton) 17

INFORMACJE PRAKTYCZNE Zwiedzanie codziennie w miesiącach: maj - wrzesień pon sob 9.oo 18.oo niedziele i święta 11.oo 18.oo marzec - kwiecień pon sob 10.oo 17.oo niedziele i święta 11.oo 17.oo październik - luty pon sob 10.oo 16.oo niedziele i święta 11.oo 16.oo Opłata za zwiedzanie kościoła przeznaczona jest na koszty utrzymania. W miesiącach od kwietnia do września największe nasilenie ruchu ma miejsce w godz. 11.00 15.00. Prosimy wykorzystać również spokojniejsze pory dnia. W Wielki Piątek i Wigilię Bożego Narodzenia kościół czynny tylko podczas nabożeństw. Zwiedzanie z przewodnikiem codziennie w jęz. niemieckim, w jęz. angielskim po uprzednim zgłoszeniu Nabożeństwa ewangelickie w niedziele i święta o godz. 9.30. Koncerty w świątyni od maja do września piątki w o godz. 19.30. Informacje dodatkowe na stronie www.muenster-doberan.de. Po koncertach piątkowych bezpłatne autobusy w kierunku Heiligendamm, Külungsborn, Rerik, Nienhagen i do Warnemünde. Rezerwacja biletów na koncerty i na przejazdy - tel. 0049/38203-62716, fax 0049/38203-62528 lub pod adresem www.muenster-doberan.de. Polecamy przejażdżkę do Bad Doberan np. kolejką Molli o godz. 17.30 z Kühlungsborn-West, o godz. 18.03 odjazd z Heiligendamm. Prace budowlane i konserwatorskie Pierwotny kościół opacki jest od wielu wieków znakiem wiary i nadziei, miejscem spotkań a także symbolem rozwoju ludzkości. Zabytkowa świątynia, jej wnętrze i wyposażenie to wspólnym dzieło wielu pokoleń. Ten międzynarodowy i narodowy zabytek, pomimo ustawicznych wysiłków, nosi w na sobie ślady upływającego czasu. Wielu zniszczeń nie widać na pierwszy rzut oka. Zadanie utrzymania bazyliki przerasta możliwości zboru ewangelicko-luterańskiego w Bad Doberan. Na następne lata planowane są dalsze niezbędne prace konserwatorskie wyposażenia kościoła. Na renowacje potrzeba rocznie ok. 350.000 euro, dotacje ze środków publicznych i różnych fundacji przyznawane są tylko przy wystarczających środkach własnych. Dziękujemy za wszelką pomoc! Można nas wesprzeć poprzez: 1. Wrzucenie datków do jednej z puszek w kościele. 2. Przelewem na konto: Ev.-luth. Kirchgemeinde, Acredobank Nürnberg, BLZ: (nr banku) 76060561, nr konta: 505350115 Kontakt i informacja pod adresem: Münsterverwaltung, kustosz Martin Heider, Klosterstraße 2, 18209 Bad Doberan, tel. 038203-779590. Każda pomoc finansowa jest ważna. Bardzo dziękujemy! 18

POŁOŻENIE I DOJAZD na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego pόłnocnych Niemiec (kraj związkowy Meklemburgia- Pomorze Przednie) położenie na obszarze dużego klasztornego założenia parkowego, blisko centrum dojazd autostradą A 20 (Lubecka- Rostock- Szczecin) - oznakowany zjazd w kier. Bad Doberan drogą krajową B 105 Rostock (15 km) - Wismar (40 km) drogą nadmorską do uzdrowisk nadmorskich Warnemünde i Kühlungsborn w odległości 6 km do najstarszego niemieckiego uzdrowiska Heiligendamm linią kolejową Rostock Wismar ( co godzinę ) polecamy wycieczkę kolejką wąskotorową Molli na trasie z Kühlungsborn lub z Heiligendamm do Bad Doberan i z powrotem MAPA OKOLICY Nota wydawnicza BAZYLIKA W BAD DOBERAN - PRZEWODNIK. Wydanie I, 2006 r. Wydawca: Zbór Ewangelicko - Luterański/Bazylika w Doberan Klosterstraße 2, Niemcy 18209 Bad Doberan Tel. 0049 (0) 32803-62716 Fax:0049 (0) 38203-62528 Internet: www.muenster-doberan.de e-mail: verwaltung@doberanermuenster.de Tekst/projekt okładki: Martin Heider, kustosz kościoła Druk: Altstadt- Druck GmbH Rostock Zdjęcia: Martin Poley (Wismar), Martin Heider (Bad Doberan) Opracowania: W. Erdmann: Opactwo cystersόw w Doberan, Königstein/Taunus 1995. Wilhelm Kühne: Kościół w Bad Doberan, wyd. 2, Rostock 1938. F. Schlie: Sztuka i zabytki historyczne Wielkiego Księstwa Meklemburskiego i Schwerina, t. 3, Schwerin 1899. Przedruk i kopiowanie za zezwoleniem autora Tłumaczenie: Bernadeta Sturzbecher (Poznań) Współpraca: Andrzej Ciagło, Frederik Jabs, 19