Acta Sci. Pol., Technica Agraria 7(3-4) 2008, 3-9 ODLEGŁOŚĆ I WIELKOŚĆ PRZEWOZÓW W ZALEŻNOŚCI OD RODZAJU TRANSPORTU I WIELKOŚCI GOSPODARSTWA Stanisław Kokoszka Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Streszczenie. Przeprowadzone badania i analiza uzyskanych wyników pozwoliły na ocenę wielkości przewożonych ładunków i masy przewozowej w kontekście założonych przedziałów odległości. Analizę przeprowadzono w zależności od rodzaju transportu i wielkości gospodarstwa. Średnio w badanych gospodarstwach 42,04% ładunków przewożonych jest na odległość do 2,0 km i 23,97% powyżej 10,01 km. Przy czym wartości te są bardzo silnie zróżnicowane w zależności od rodzaju transportu i wielkości gospodarstwa. Słowa kluczowe: wielkość ładunku, masa transportowa, odległość przewozu WSTĘP Odpowiedni dobór środków transportowych do wykonania zadań transportowych decyduje o kosztach przewozu, a więc o całkowitych kosztach transportu w gospodarstwie rolniczym. Wysokie koszty transportu w gospodarstwach rolniczych (średnio około 945 zł/ha UR) wynikają nie tylko z niekorzystnych warunków przewozu ale również zastosowanych środków i technologii przewozów [Stadler i in. 2004], Każdy przewóz to połączenie dwóch elementów: ładunku i odległości stanowiących niezbędne elementy procesu przewozowego. Odległość droga jako podstawowy element przewozu, rzutuje na efekty pracy i ponoszone w transporcie nakłady, jednocześnie jest jednym z podstawowych czynników rzutujących na dobór środków transportowych [Bielejec 1989, Kokoszka 1985, 1995, 1996]. Zagadnienie odległości przewozów jest szczególnie istotne przy wyznaczaniu tzw. ekonomicznych przedziałów stosowania poszczególnych rodzajów środków transportowych. Wprowadzenie do transportu rolniczego nowoczesnych technik i technologii transportu wymaga znajomości nie tylko wielkości przewozów, ale również odległości, na jakie są one wykonywane. Adres do korespondencji Corresponding author: Stanisław Kokoszka, Katedra Inżynierii Rolniczej i Informatyki, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie, ul. Balicka 116B, 30-149 Kraków, Tel. (+48) 12 662-46-22, e-mail: kokoszka@ar.krakow.pl
4 S. Kokoszka MATERIAŁ I METODY Za cel pracy przyjęto ocenę wielkości przewożonych jednorazowo ładunków oraz całkowitej wielkości przewożonych ładunków w zależności od odległości przewozów, tzn. w założonych przedziałach odległości. Analizę wykonano w zależności od rodzaju transportu i wielkości gospodarstwa. Badania przeprowadzono w 51 wybranych małopolskich gospodarstwach rolniczych i obejmowały one analizę wszystkich przewożonych w ciągu roku ładunków. Dobór obiektów był celowy i polegał na przeprowadzeniu analiz w obiektach zróżnicowanych pod względem obszaru i wyposażenia w środki transportowe. Materiał źródłowy zebrano na podstawie wywiadu kierowanego i całorocznej ewidencji czynności transportowych. Ewidencja ta dotyczyła wielu faktów i zjawisk towarzyszących wykonaniu przewozów. Od rodzaju środka transportowego, poprzez rodzaj i wielkość ładunku, relacje przewozu do wielkości ponoszonych nakładów. W objętych badaniami gospodarstwach średnia powierzchnia użytków rolnych wynosiła 24,99 ha, najmniejsze posiadało 2,2 ha, a największe 380,0 ha użytków rolnych. W strukturze zasiewów dominowały zboża zajmujące przeciętnie 79,2% zasiewów. Wysokie obciążenie zadaniami transportowymi działalności produkcyjnej wynika m.in. z niekorzystnego rozłogu pól i bardzo zróżnicowanych odległości transportowych przy znacznej (24,75 t/ha UR) masie przewozowej. W badanych gospodarstwach produkcja roślinna prowadzona była średnio na 11 polach, przy średniej ich odległości od ośrodka gospodarczego 1,76 i wahaniach od 0,15 do 6,27 km. Z kolei średnie odległości do punktów zbytu i zaopatrzenia wynosiły po około 12 km. Wyposażenie w mechaniczną siłę pociągową należy uznać za dobre, przeciętnie na 1 gospodarstwo przypadało 1,8 szt. fizycznej ciągnika oraz 4,25 sztuk kołowych środków transportowych przy średniej ładowności środka 2,55 t. W wykonywaniu przewozów dominował transport ciągnikowy (71,4% przewiezionych ładunków). Analizy wielkości przewozów, oraz wielkości jednorazowo przewożonych ładunków dokonano w rozbiciu na 6 przedziałów odległości: do 2 km 2,01 4,00 km 4,01 6,00 km 6,01 8,00 km 8,01 10,01 km pow. 10,01 km Uzyskany materiał badawczy pogrupowano: wg rodzaju transportu Rodzaj zakres wykonywania transportu poprzez zróżnicowanie warunków wykonywania przewozów ma decydujący wpływ zarówno na dobór środka, jak i efekty jego pracy. Mając na uwadze różne warunki pracy (odległość, jakość dróg itp.), wyróżniono dwie podstawowe grupy dwa rodzaje transportu: wewnętrzny, zewnętrzny. wg wielkości gospodarstwa Podstawowym elementem powstawania potrzeb transportowych w gospodarstwie jest ładunek do przewiezienia. W związku z tym wielkość gospodarstw i związana z tym powierzchnia produkcyjna w głównej mierze decyduje o wielkości masy przewo- Acta Sci. Pol.
Odległość i wielkość przewozów w zależności od rodzaju transportu i wielkości gospodarstwa 5 zowej, czyli o rozmiarach zadań transportowych realizowanych w gospodarstwach rolniczych. Przyjmując za kryterium wielkość powierzchni użytków rolnych, badane gospodarstwa podzielono na następujące grupy obszarowe: do 10 ha UR, 10,01 20 ha UR, 20,01 50 ha UR, pow. 50 ha UR. WYNIKI BADAŃ W badanych gospodarstwach przewieziono w ciągu roku 31607,72 ton ładunków przy średniej odległości 5,66 km. Średnia masa przewożonych ładunków wynosiła 618,5 t/gospodarstwo, co 1 ha UR daje 24,75 t. W transporcie zewnętrznym przewożono 28,83% ładunków, (średnia odległość 12,83 km), a w transporcie wewnętrznym 71,17% (średnia odległość 2,46 km. Zarówno odległości transportowe, jak i masy przewozowe charakteryzuje bardzo wysoka zmienność. Z tego powodu analizy wyników badań dotyczącej jednostkowych partii ładunków dokonano w rozbiciu na rodzaj transportu i wymienione w metodyce grupy obszarowe. Należy nadmienić, iż w poszczególnych grupach obszarowych, przede wszystkim ze względu na wielkość produkcji związaną również z powierzchnią gospodarstwa, przewożona masa była znacznie zróżnicowana. Na grupę do 10 ha UR przypada 12,61% ładunków (odległość 2,93 km), na grupę 10,01 20,00 ha UR 14,98% (odległość 4,16 km), na grupę 20,01 50,00 ha UR 18,58% (odległość 9,34 km) i na grupę powyżej 50,01 ha UR 53,835 (odległość 7,64 km) całości przewiezionych ładunków. W tabeli 1 przedstawiono wielkość jednostkowych ładunków w zależności od przyjętych przedziałów odległości. W badanych gospodarstwach można stwierdzić wzrost jednostkowych wielkości ładunku w miarę wzrostu odległości. Średnio w przedziale do 2,0 km jednostkowy ładunek wynosi 2,32 t, a w przedziale pow. 10,01 km 4,96 t, przy czym w poszczególnych przedziałach następuje wzrost bądź niewielki spadek w stosunku do przedziału poprzedniego. Wynika to stąd, iż podstawowym czynnikiem, z którego wynika wielkość przewożonego ładunku, jest rodzaj ładunku. Niemniej jednak tendencja do wzrostu jednorazowych ładunków w miarę wzrostu odległości jest zjawiskiem bardzo korzystnym. Podobną tendencję można zauważyć w transporcie wewnętrznym i zewnętrznym, przy czym w transporcie zewnętrznym można zauważyć, iż jednorazowo przewożone ładunki są znacznie mniejsze w stosunku do transportu wewnętrznego. Jest to efekt przede wszystkim mniejszych ładunków w zakupie zaopatrzeniu w środki produkcji. Podobna tendencja występuje w gospodarstwach większych, tzn. powyżej 20,01 ha UR. Natomiast zdecydowanie odwrotna w gospodarstwach mniejszych, tj. poniżej 20,00 ha UR. W tym ostatnim przypadku jest to zdecydowane oddziaływanie wielkości produkcji, ale również mniejszej towarowości co skutkuje mniejszymi ładunkami zarówno w zbycie sprzedaży produkcji, jak i zaopatrzeniu w środki produkcji. Znamienny jest bardzo silne zróżnicowanie jednorazowych ładunków w każdym analizowanym przypadku, skrajnie od 0,01 do 26,6 t. O efektywności pracy środka transportowego decyduje wielkość przewożonego ładunku odległość przewozu, ale również wykorzystanie w danym okresie czasu. Stąd istotne jest zagadnienie, jaki procent ładunków przewożonych jest na jaką odległość. Takie podejście umożliwia podjęcie decyzji o substytucji poszczególnych rodzajów Technica Agraria 7(3-4) 2008
Tabela 1. Wielkość przewożonych ładunków w analizowanych przedziałach odległości Table 1. The size of transported loads in the analysed distance ranges Rodzaj transportu Transport type Grupy obszarowe Area groups Wyszczególnienie Specification transport ogółem transport in total wewnętrzny internal zewnętrzny external ha UR do 10,00 ha of up to 10,00 10,01-20,00 ha UR ha of AL 20,01-50,00 ha UR ha of AL pow 50,01 ha UR min 0,10 over 50,01 ha of AL maks. 26,60 Przedziały odległości Distance ranges, km średnio mean do 2,00 2,01 4,00 4,01 6,00 6,01 8,00 8,01 10,00 pow. 10,01 t km t km t km t km t km t km t km average 2,96 5,66 2,32 0,86 3,03 3,20 2,68 5,30 4,49 7,23 3,01 9,18 4,96 23,32 min 0,01 0,08 0,02 0,08 0,05 2,50 0,05 4,50 0,10 6,50 0,03 8,50 0,01 11,00 maks. 26,60 500,00 20,00 2,00 20,00 4,00 18,00 6,00 18,00 8,00 18,00 10,00 26,60 500,00 average 3,04 2,46 2,38 0,85 3,61 3,07 4,55 5,23 5,34 7,21 4,95 9,05 6,53 12,19 min 0,07 0,08 0,07 0,08 0,20 2,50 0,30 4,50 0,20 6,50 4,00 8,50 0,50 11,00 maks. 20,00 35,00 20,00 2,00 20,00 4,00 18,00 6,00 18,00 8,00 18,00 10,00 18,00 35,00 średnio 2,77 12,83 1,68 0,99 1,88 3,47 1,50 5,35 2,22 7,29 0,98 9,31 4,67 25,42 min 0,01 0,10 0,02 0,10 0,05 2,50 0,05 4,50 0,10 7,00 0,03 9,00 0,01 11,00 maks. 26,60 500,00 10,00 2,00 12,00 4,00 10,00 6,00 10,00 8,00 9,00 10,00 26,60 500,00 average 1,48 2,93 1,56 0,69 1,67 3,35 1,45 5,22 1,31 7,24 1,05 9,97 0,55 17,81 min 0,03 0,08 0,07 0,08 0,05 2,50 0,05 4,50 0,15 7,00 0,05 9,00 0,03 11,00 maks. 12,00 53,00 10,00 2,00 12,00 4,00 7,50 6,00 4,00 8,00 4,50 10,00 4,50 53,00 average 1,47 4,16 1,62 0,83 1,65 3,15 1,40 5,35 2,63 7,09 0,63 9,09 0,94 20,66 min 0,02 0,10 0,02 0,10 0,10 2,50 0,10 5,00 0,10 7,00 0,03 9,00 0,02 11,00 maks. 10,00 40,00 10,00 2,00 10,00 4,00 4,00 6,00 10,00 8,00 4,00 10,00 6,50 40,00 average 3,58 9,34 2,51 0,93 3,43 3,59 2,37 5,42 1,58 7,75 1,25 9,88 8,98 51,29 min 0,01 0,10 0,10 0,10 0,15 2,50 0,20 4,50 0,10 7,00 0,05 9,00 0,01 11,00 maks. 25,00 500,00 20,00 2,00 20,00 4,00 9,00 6,00 6,00 8,00 4,50 10,00 25,00 500,00 average 5,47 7,64 5,13 1,20 5,06 2,82 5,37 5,31 5,83 7,23 4,94 9,09 6,31 17,22 0,10 0,15 0,10 0,60 2,50 0,10 4,50 0,20 6,50 0,20 8,50 0,15 11,00 60,00 10,00 2,00 20,00 4,00 18,00 6,00 18,00 8,00 18,00 10,00 26,60 60,00
Odległość i wielkość przewozów w zależności od rodzaju transportu i wielkości gospodarstwa 7 środków w kontekście odległości, inaczej o tzw. opłacalnej granicy zastosowania środka w transporcie gospodarstwa rolniczego oznacza to wybór transport ciągnikowy czy samochód. Udział ładunków w zależności od odległości przedstawia rysunek 1. Ogółem w transporcie badanych gospodarstw 42,04% ładunków, tj. 260 t/gospodarstwo, przewozi się na odległości minimalne w przedziale do 2,00 km (średnio 0,86 km). Różnice między transportem wewnętrznym i zewnętrznym są znaczne, wynosząc 54,98 i 10,09% całości ładunków. % udział w przewozach share in transports 100% 80% 60% 40% 20% 23,97 9,07 6,2 5,99 12,73 42,04 7,05 10,72 7,55 5,52 14,18 54,98 65,74 5 2,87 7,16 2,62 1,52 2,21 8,08 12,9 72,67 5,94 4,5 3,66 5,54 11,73 68,63 36,7 0,88 0,43 3,92 17,71 40,36 29,6 14,94 9,83 6,35 11,25 9,14 28,03 10,09 0% 1 2 3 4 5 6 7 rodzaj transportu + grupy obszarowe transport type + groups Przedziały odległości Distance ranges km do 2,00 2,01-4,00 4,01-6,00 6,01-8,00 8,01-10,00 pow. 10,01 Rys. 1. Procentowy udział przewożonych ładunków w badanych przedziałach odległości w zależności od rodzaju transportu i wielkości gospodarstwa: 1 średnio, 2 transport wewnętrzny, 3 transport zewnętrzny, 4 do 10,00 ha UR, 5 10,01 20,00 ha UR, 6 20,01 50,00 ha UR, 7 pow. 50,01 ha UR Fig. 1. Percent share of transported loads in the examined distance ranges depending on transport type and farm size: 1 average, 2 internal transport, 3 external transport, 4 up to 10,00 of arable land AL, 5 10,01-20,00 ha of AL, 6 20,01 50,00 ha of AL, 7 over 50,01 ha of AL Technica Agraria 7(3-4) 2008
8 S. Kokoszka Jeżeli przyjmiemy za Bielejcem [1989], że ekonomicznie uzasadnioną górną granicą zastosowania zestawów ciągnikowych jest 7,2 km, to w badanych gospodarstwach do transportu samochodowego kwalifikuje się przeciętnie 33,04% ładunków (tj. ok. 204 t/gospodarstwo rocznie). W tym zakresie w transporcie zewnętrznym jest to ponad 70%, natomiast w wewnętrznym tylko 17,7%. Udział przewozów powyżej 8,01 km na tym poziomie w transporcie wewnętrznym należy uznać za wysoki. Jest efekt bardzo niekorzystnego rozłogu szczególnie gospodarstw większych (pola rozmieszczone niekiedy na terenie kilku wsi). Analiza udziału wielkości przewozów w kontekście wielkości gospodarstwa w założonych przedziałach odległości pozwala stwierdzić, iż w miarę wzrostu powierzchni gospodarstwa w znacznym stopniu maleje udział przewozów na najmniejsze odległości (72,67 do 28,03%) przy znacznym wzroście przewozów na większe odległości. Fakt ten przy znacznie wyższej produkcji i masie przewozowej w gospodarstwach większych powoduje znaczny wzrost obciążenia transportem gospodarstw większych. Jednocześnie stwarza możliwości, a nawet konieczność stosowania w gospodarstwach większych transportu samochodowego. Jeżeli porównamy przedstawione na rysunku 1 wyniki z badaniami wcześniejszymi dotyczącymi transportu w zaopatrzeniu i skupie (tj. transportu zewnętrznego) [Tomaszewski 1977] przedział odległości do 2,01 km udział 28,3% oraz przedział pow. 10,01 udział 2,8%, to można stwierdzić (tylko w transporcie zewnętrznym) znaczny spadek udziału przewozów w przedziale najniższym i bardzo wysoki wzrost przewozów w przedziale najwyższym. Jest to zdecydowanie efekt tzw. oddalania się rynków zaopatrzenia, a szczególnie zbytu od gospodarstwa rolniczego. Fakt jednoznacznie wskazuje, iż podstawowym kierunkiem zmian w transporcie rolniczym jest zwiększenie udziału samochodów ciężarowych w przewozach. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania i oparta na nich analiza wyników pozwalają stwierdzić korzystne w transporcie zjawisko (z punktu widzenia efektywności przewozów), polegające na wzroście jednorazowo przewożonych ładunków w miarę wzrostu odległości przewozów, przy czym dotyczy ono gospodarstw większych obszarowo. Zaobserwowany w ostatnich latach wzrost wielkości przewozów na większe odległości (w przedziale pow. 10,01 km średnio 23,97% ładunków), szczególnie w transporcie zewnętrznym (65,74% ładunków), spowodowany oddalaniem się rynków zbytu i zaopatrzenia od gospodarstwa, daje wzrost obciążenia transportem, szczególnie gospodarstw większych obszarowo. Obniżenie wysokich nakładów na transport może dać zwiększenie udziału samochodów ciężarowych w przewozach, które przy większych odległościach są bardziej efektywne w stosunku do transportu ciągnikowego. Acta Sci. Pol.
Odległość i wielkość przewozów w zależności od rodzaju transportu i wielkości gospodarstwa 9 PIŚMIENNICTWO Bielejec J., 1989. Aktualne i przyszłe potrzeby rolnictwa i gospodarki żywnościowej w zakresie prac transportowych. Transport w rolnictwie i gospodarce żywnościowej. Mat. konf. nauk.- -techn. NOT, Warszawa. Kokoszka S., 1985. Porównanie efektywności pracy samochodów i ciągników w zależności od odległości w warunkach transportu rolniczego. Roczn. Nauk Roln. 76-C-1. Kokoszka S., 1995. Odległość przewozów w transporcie zewnętrznym i wewnętrznym a transportochłonność produkcji i wyposażenie w środki transportowe gospodarstw indywidualnych. Probl. Inż. Roln. 1. Kokoszka S., 1996. Nakłady i wykorzystanie środków transportowych w gospodarstwach indywidualnych w zależności od odległości przewozów. Probl. Inż. Roln. 3(14). Stadler E., Schiess I., Ammann H., 2004. Transportleistung und kosten. FAT-Betrichte 611. Tomaszewski K., 1977. Transport w gospodarstwach indywidualnych. Roczn. Nauk Roln., D Monografie, 163, PWN Warszawa. DISTANCE AND VOLUME OF TRANSPORTS, DEPENDING ON TRANSPORT TYPE AND FARM SIZE Abstract. Completed research and analysis of obtained results allowed to assess the size of transported loads and transport weight in the context of assumed distance ranges. The analysis was performed depending on transport type and farm size. In case of the examined farms, on average 42.04 % of total load is transported to the distance of up to 2.0 km and 23.97% over 10.01 km, while the above-mentioned values are very highly diversified, depending on transport type and farm size. Key words: load size, transport weight, transport distance Zaakceptowano do druku Accepted for print: 24.10.2008 Technica Agraria 7(3-4) 2008