ANALIZA ZMIAN WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNO-CHEMICZNYCH WÓD PODZIEMNYCH KRYSTALINIKU SUDETÓW ZACHODNICH I WSCHODNICH NA PODSTAWIE WYBRANYCH PUNKTÓW MONITORINGU

wody podziemne, właściwości fizykochemiczne, masywy krystaliczne, Sudety Zachodnie, Sudety Wschodnie Marta MARSZAŁEK 1 Agata MICKIEWICZ 2 ANALIZA ZMIAN WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNO-CHEMICZNYCH WÓD PODZIEMNYCH KRYSTALINIKU SUDETÓW ZACHODNICH I WSCHODNICH NA PODSTAWIE WYBRANYCH PUNKTÓW MONITORINGU W artykule przedstawiono analizę zmian właściwości fizyczno-chemicznych wód podziemnych, jakie zaszły przez ostatnie 20 lat w środowisku hydrochemicznym krystaliniku Sudetów Zachodnich i Wschodnich na skutek oddziaływań atropogenicznych. Oceny dokonano w oparciu o podstawową analizę składu jonowego oraz odczynu ph. Pozwoliło to stwierdzić poprawę stanu wód podziemnych na badanych obszarach, wyrażającą się przede wszystkim obniżeniem zawartości azotanów i siarczanów w wodach podziemnych oraz wzrostem ich odczynu ph. 1. WSTĘP Zarówno na obszarze Sudetów Zachodnich, jak i Sudetów Wschodnich, dominującą odmianą litologiczną są skały krystaliczne. Przez ostatnie lata coraz popularniejszy staje się pogląd o ich dobrych właściwościach zbiornikowych w kontekście gromadzenia wód podziemnych [25]. Wody podziemne w sudeckich skałach krystalicznych wykorzystywane są powszechnie jako źródło zaopatrzenia ludności w wodę pitną. W latach osiemdziesiątych XX wieku środowisko wodne Sudetów zostało narażone na niekorzystny wpływ tzw. kwaśnych deszczy, które odcisnęły swe piętno na jakości ujmowanych wód podziemnych. Główną przyczyną katastrofy ekologicznej, która miała miejsce w tym czasie, było spalanie paliw 1 Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, Zakład Geologii i Wód Mineralnych, pl. Teatralny 2, 50-051 Wrocław 2 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych, Zakład Hydrogeologii Stosowanej, pl. Maksa Borna 9, 50-204 Wrocław 1

kopalnych w rejonie tzw. Czarnego Trójkąta na styku trzech państw Polski, Czech i Niemiec. Istotne zmiany jakościowe wód dotyczyły przede wszystkim obniżenia odczynu ph wód oraz podwyższenia zawartości siarczanów. Niezbędna zdaje się być zatem systematyczna kontrola stanu wybranych składników chemicznych w wodach podziemnych na obszarach narażonych na wpływy antropogeniczne. Zagadnienia dotyczące właściwości hydrochemicznych wód podziemnych Sudetów były szeroko poruszane w polskiej literaturze. Badania koncentrujące się na terenie Sudetów Wschodnich prowadzili m.in. Ciężkowski i in., Modelska oraz Buczyński, [3, 4, 18], a w Sudetach Zachodnich m.in. Bocheńska i in. oraz Marszałek [2, 11, 12, 14]. Artykuł ma na celu omówienie aktualnych właściwości fizykochemicznych wód podziemnych krystaliniku Sudetów Zachodnich oraz Wschodnich oraz analizę zmian, jaka zaszła w środowisku hydrochemicznym przez ostatnie 20 lat, wraz z ich interpretacją. 2. CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW NATURALNYCH Analizą objęto północno-zachodnią część Karkonoszy należącą pod względem geograficznym do Sudetów Zachodnich oraz północną część Masywu Śnieżnika (Sudety Wschodnie). Badane obszary cechują się silnym zróżnicowaniem morfologicznym i znacznymi deniwelacjami. Najwyższą część obszaru karkonoskiego zajmuje Grzbiet Główny (Śląski) o średniej wysokości 1400 m n.p.m. z kulminacjami Łabskiego Szczytu i Szrenicy. W kierunku północnym teren obniża się przechodząc w Karkonoski Padół Śródgórski [5]. Wspomniana depresja oddziela Grzbiet Śląski od Pogórza Karkonoszy. Najważniejszą rolę w kształtowaniu morfologii tego obszaru odegrały blokowe ruchy tektoniczne w neogenie [17]. Morfologia w badanej części Masywu Śnieżnika została ukształtowana w wyniku procesów podnoszenia tego masywu, zapoczątkowanych w górnej kredzie i trwających z różnym natężeniem przez cały paleogen i neogen, a następnie przez szereg procesów wietrzeniowych i erozyjnych związanych ze zlodowaceniem południowopolskim w plejstocenie [23]. Najwyżej położonym punktem badanego obszaru jest Czarna Góra (1204,5 m n.p.m.). Rozpatrywane obszary leżą w całości w dorzeczu Odry. Obszar karkonoski w części zachodniej odwadniany jest przez Kamieńczyk wraz z jego prawobrzeżnymi dopływami Ciekotką i Bednarzem, w części wschodniej natomiast przez Szrenicki i Bystry Potok. Głównymi ciekami na analizowanym obszarze Masywu Śnieżnika są rzeki Pławna, Równica i Wilczka, będące prawostronnymi dopływami Nysy Kłodzkiej. Warunki klimatyczne Karkonoszy determinowane są m.in. przez przebieg bariery orograficznej oraz różnorodność typów cyrkulacji powietrza. Temperatura uzależniona jest od wysokości n.p.m. i zmienia się od 6,6ºC do 0,5ºC [6]. Roczna suma opadów atmosferycznych uzależniona jest od wysokości bezwzględnej i wynosi od 950 mm w niższych partiach Karkonoszy do 1400 mm w strefie wierzchowinowej. Warunki klimatyczne w Masywie Śnieżnika kształtowane są przede wszystkim przez urozmaiconą morfologię terenu. Najcieplejszym miesiącem na tym obszarze, podobnie jak w Karkonoszach, jest lipiec, najzimniejszym zaś styczeń. Średnia roczna temperatura waha się w granicach 6-7,8 C. Roczny przebieg opadów na obszarze badań ma cechy kontynentalne, z maksymalnymi opadami w lipcu i minimalnymi w lutym. Zgodnie 2

z wynikami pomiarów z okresu 1970-2000, średnia roczna suma opadów w Masywie Śnieżnika wynosi 959 mm [21]. 3. WARUNKI GEOLOGICZNO-STRUKTURALNE Omawiane obszary reprezentują dwie jednostki geologiczne Sudetów zbudowane ze skał krystalicznych blok karkonosko-izerski i metamorfik Śnieżnika. Blok karkonosko-izerski, tworzy zwarty zespół jednostek tektonicznych wyższego rzędu zbudowanych z różnowiekowych skał krystalicznych [20]. Jądro struktury stanowi waryscyjska intruzja granitu Karkonoszy, w której obrębie głównie prowadzono badania. Na NW od wychodni granitu występuje metamorfik Gór Izerskich i Pogórza Izerskiego, zbudowany przede wszystkim ze staropaleozoicznych gnejsów [16]. Na S i E od intruzji występuje skomplikowana struktura tektoniczna południowych i wschodnich Karkonoszy, zbudowana głównie z serii proterozoiczno-dolnopaleozoicznych [15]. Granit karkonoski poprzecinany jest licznymi młodszymi żyłami aplitów, pegmatytów, kwarcu i lamprofirów. Wiek bezwzględny intruzji granitowej, wyznaczony metodami radioizotopowymi (Rb-Sr) mieści się w interwale od 328 ± 12 mln lat do 309 ± 3 mln lat [28], co odpowiada fazie asturyjskiej orogenezy waryscyjskiej (górny karbon). Obok spękanej wierzchniej partii masywu krystalicznego, spotykane są także czwartorzędowe utwory pokrywowe. Reprezentowane są one przez utwory zwietrzelinowe, rumowiska skalne, gliny stokowe oraz osady aluwiów rzecznych i torfy. Skały krystaliczne metamorfiku Śnieżnika reprezentowane są przez dwie formacje: suprakrustalną formację strońską i infrakrustalną formację gnejsową. Formacja strońska zbudowana jest głównie ze zmiennego zespołu paragnejsów albitowych lub albitowo-plagioklazowych, biotytowych lub biotytowo-muskowitowych, często z przejściami do typowych łupków łyszczykowych. Wiek powstawania sekwencji osadowej określono na od późnego proterozoiku do wczesnego, a nawet środkowego kambru [7]. W skład infrakrustalnej formacji gnejsowej wchodzą ortognejsy śnieżnickie i migmatyczne gnejsy gierałtowskie wieku kambr wczesny ordowik (488-522 mln lat), zmetamorfizowane ok. 340 mln lat temu [28]. Tworzą one struktury fałdowe w większości o prawie południkowym biegu elementów skalnych. Cały blok krystaliczny pocięty jest systemami dyslokacji o przebiegu SE-NW. Na skałach krystalicznych zalega nieciągła pokrywa osadów czwartorzędu w postaci plejstoceńskich żwirów, piasków i iłów oraz holoceńskich piasków, żwirków i mułków, która powstała w wyniku procesów akumulacji rzecznej, wietrzenia i procesów stokowych oraz dwukrotnej transgresji lądolodu w czasie zlodowacenia południowopolskiego na obszar Kotliny Kłodzkiej [1]. 4. WARUNKI HYDROGEOLOGICZNE W omawianym fragmencie Sudetów Zachodnich wydziela się trzy zróżnicowane głębokościowo strefy wodonośne: najpłytszą w utworach pokrywowych, głębszą w szczelinowatym masywie krystalicznym, oraz strefę wód w obrębie uskoków i głębokich rozłamów tektonicznych [9, 13]). Strefy te wykazują często wzajemne połączenia, jednak mogą tworzyć również niezależne, izolowane układy hydrodynamiczne. 3

Z utworów pokrywowych największe znaczenie w akumulacji wód mają osady aluwiów i różnego rodzaju zwietrzeliny, głównie o charakterze rumoszy i zwietrzelin ziarnistych. Jedynymi utworami tworzącymi regularną warstwę wodonośną są aluwia rzeczne, których rozprzestrzenienie ogranicza się do dolin głównych cieków. Charakteryzują się one dobrymi parametrami filtracyjnymi [13]. Istotnym kolektorem wód podziemnych jest szczelinowaty masyw skalny. Wody podziemne tej strefy występują zwykle do głębokości 25-30 m i wykazują związki hydrauliczne z wodami pokryw zwietrzelinowych oraz aluwiów rzecznych [9]. Wody podziemne związane ze strefami uskokowymi występują zwykle poniżej głębokości 80 m p.p.t. [13]. Uskoki przecinające granit karkonoski są bardzo słabo rozpoznane hydrogeologicznie. Wody podziemne w Masywie Śnieżnika występują zarówno w pokrywie czwartorzędowej, jak i w dolnopaleozoicznych skałach krystalicznych, tworząc zróżnicowane głębokościowo systemy krążenia. Czwartorzędowe piętro wodonośne reprezentowane jest przez plejstoceńskie żwiry i piaski oraz rumosz skalny [21]. Piętro to charakteryzuje się zwierciadłem swobodnym i średnimi właściwościami filtracyjnymi [27]. Ujmowane studniami kopanymi, w niektórych wsiach stanowi jedyne źródło zaopatrzenia w wodę pitną [19]. W skałach krystalicznych wody gromadzą się przede wszystkim w systemach spękań, różnego rodzaju szczelin, strefach dyslokacji nieciągłych, a także w pokrywach zwietrzelinowych, tworząc wspólny system krążenia [26]. Parametry hydrogeologiczne tych utworów cechują się znaczną zmiennością. Obserwuje się wzrost przepuszczalności o dwa do pięciu rzędów w przypadku skał zwietrzałych i spękanych, w stosunku do skał litych, co odgrywa zasadniczą rolę w gromadzeniu i przepływie wód podziemnych [24]. Dolnopaleozoiczny zbiornik stanowi główne piętro użytkowe. 5. METODYKA BADAŃ Analizę zmian właściwości fizyczno-chemicznych oparto głównie na wynikach oznaczeń podstawowego składu jonowego wód podziemnych, opróbowanych w reprezentatywnych dla Sudetów Zachodnich i Wschodnich obszarach północnej części Karkonoszy oraz północnej części Masywu Śnieżnika. Pobór próbek wód podziemnych miał miejsce pod koniec 2010 roku, w okresie niżówkowym. W 11 próbkach wody (Rys. 1) oznaczono odczyn ph, przewodność elektrolityczną właściwą (PEW), twardość ogólną oraz osiem podstawowych jonów: HCO 3 -, SO 4 2-, Cl -, NO 3 -, Ca 2+, Mg 2+, Na +, K +. Do analizy czasowych zmian właściwości fizykochemicznych wód podziemnych wykorzystano dane uzyskane z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska we Wrocławiu. 4

Rys. 1. Rozmieszczenie punktów badawczych na tle geologiczno-hydrograficznym Fig. 1. Location of study points on geological and hydrographic background 6. CHARAKTERYSTYKA PUNKTÓW MONITORINGOWYCH Stan chemiczny zwykłych wód podziemnych w województwie dolnośląskim monitorowany jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu od wielu lat. Obserwacje obejmują zarówno monitoring operacyjny, jak i diagnostyczny. Spośród ponad stu punktów do analizy wytypowane zostało pięć źrodeł w Kowarach, Karpaczu i Sosnówce (Sudety Zachodnie) oraz Siennej i Lądku Zdroju (Sudety Wschodnie). Kryterium wyboru punktów był możliwie najdłuższy okres prowadzenia obserwacji stanu chemicznego, umożliwiajacy analizę zmian właściwości fizyczno-chemicznych w ostatnich 20 latach. 7. WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNO-CHEMICZNE WÓD PODZIEMNYCH Na podstawie badań przeprowadzonych w 2010 r. można stwierdzić, że wody podziemne masywów krystalicznych Sudetów Zachodnich i Wschodnich wykazują pewne podobieństwo. Przewodność elektrolityczna właściwa (PEW) wód źródlanych w 5

Karkonoszach zawiera się w przedziale 27-56 μs/cm, a odczyn ph w przedziale 4,96-6,43. PEW wód podziemnych w Masywie Śnieżnika mieści się w granicach od 51 do 155 μs/cm, a ph od 5,36 do 7,0. Na większości badanych obszarów odczyn wód podziemnych jest słabo kwaśny, jedynie wody w punkcie nr 5 wykazują odczyn obojętny (Tab. 1). Ponadto obserwuje się trend spadku wartości PEW oraz ph wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. Odnosząc wartości PEW do mineralizacji [10] można uznać, że wody podziemne na badanych obszarach należą do wód słodkich i ultrasłodkich. Zgodnie z klasyfikacją Pazdry (Pazdro, Kozerski, 1990) wszystkie badane wody zalicza się do wód bardzo miękkich, o twardości ogólnej nie przekraczającej 1,5 mval/dm 3 (Tab. 1). Temperatura wód podziemych w Karkonoszach zawiera się w przedziale 5,4-6,9ºC, średnio 6,2ºC. Wody Masywu Śnieżnika wykazują nieznacznie wyższe temperatury w granicach 6-11ºC, średnio 8,5ºC. Tab. 1. Porównanie podstawowego składu chemicznego wód podziemnych Karkonoszy i Masywu Śnieżnika, opróbowanych w 2010 roku Miejsce opróbowania wód podziemnych Tab. 1. Comparison of basic chemical composition of groundwater in Karkonosze and Śnieżnik massif, sampled in 2010 K Karkonosze, MŚ Masyw Śnieżnika Odczyn PEW Twardość ogólna - Lokalizacja HCO 3 Aniony Cl - - NO 3 SO 4 2- Kationy Ca 2+ Mg 2+ Na + K + ph μs/cm mval/dm 3 mg/dm 3 mg/dm 3 mg/dm 3 mg/dm 3 mg/dm 3 mg/dm 3 mg/dm 3 mg/dm 3 1 K 5,37 56 0,23 11,59 9,56 0,72 0,49 2,81 1,08 3,97 0,80 2 K 5,40 49 0,22 10,98 13,23 0,55 0,28 3,10 0,84 4,96 0,68 3 K 6,43 55 0,26 22,58 7,19 0,43 0,78 3,87 0,79 5,44 1,00 4 K 4,96 27 0,15 6,10 4,01 0,31 0,70 1,69 0,84 0,86 0,32 5 MŚ 7,00 155 1,16 97,63 24,05 2,72 8,99 19,04 2,55 16,65 0,70 6 MŚ 6,27 51 0,25 14,04 12,87 1,28 2,26 3,93 0,62 8,67 0,66 7 MŚ 5,90 66 0,38 9,15 16,75 1,22 8,78 5,95 1,03 6,88 0,62 8 MŚ 5,36 56 0,33 12,20 13,47 1,00 6,29 5,40 0,78 6,49 0,47 9 MŚ 5,46 57 0,31 12,20 13,82 1,17 6,61 4,83 0,84 6,87 0,56 10 MŚ 5,69 62 0,34 15,26 17,47 1,81 5,45 5,40 0,88 6,19 0,84 11 MŚ 6,34 82 0,54 36,61 15,81 2,23 5,03 8,86 1,18 8,56 0,74 Analizy chemiczne wykazały, że zarówno w Sudetach Zachodnich, jak i Wschodnich dominują wody czterojonowe. Spośród anionów przeważają wodorowęglany oraz siarczany, a spośród kationów wapń i sód. Typowy skład chemiczny wód podziemnych krystaliniku Sudetów Zachodnich (a) oraz Sudetów Wschodnich (b) dla 11 analizowanych próbek zapisany formułą Kurłowa wygląda następująco: a) b) PEW PEW 68 38 58 27 6 1 5 2 27 56 HCO3 SO4 NO3 Cl 5,4 6,9 T 47 19 42 33 35 12 3 1 Na 69 22 52 22 21 6 7 3 51 155 HCO3 SO4 NO3 Cl 6 11 T 59 38 50 31 12 8 5 4 Na Ca Ca Mg Mg K K Skład chemiczny wód podziemnych na obszarach badań jest następstwem zarówno czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Dominacja wodorowęglanów jest charakterystyczna dla słabo zmineralizowanych wód podziemnych, występujących płytko lub 6

wód powierzchniowych w strefie klimatu umiarkowanego [10]. Na przewagę w wodach podziemnych jonów siarczanowych wpływ mają przede wszystkim bogate w związki siarki opady atmosferyczne. Występowanie w wodach źródlanych kationów wapnia i sodu w wodach podziemnych należy wiązać bezpośrednio z wietrzeniem skaleni sodowowapniowych. Niskie zawartości rozpuszczonych składników są rezultatem szybkiego krążenia wód podziemnych w obrębie bardzo dobrze przepuszczalnych ośrodków skalnych krystaliniku Sudetów Zachodnich i Wschodnich. 8. ANALIZA CZASOWYCH ZMIAN WYBRANYCH PARAMETRÓW FIZYCZNO-CHEMICZNYCH WÓD PODZIEMNYCH Do czasowych zmian parametrów fizykochemicznych wód podziemnych przyczynić może się wiele czynników, zarówno naturalnych, jak i antropogenicznych. Lokalne źródła zanieczyszczeń i działalność człowieka, w tym m.in. intensywny ruch turystyczny w omawianych obszarach mają swoje odzwierciedlenie zarówno w składzie jonowym wód, jak i ich odczynie ph. Na obszarze Sudetów Zachodnich dodatkowo piętno odcisnęła działalność w rejonie tzw. Czarnego Trójkąta, która doprowadziła w latach osiemdziesiątych XX wieku do klęski ekologicznej. Na przestrzeni ostatnich 20 lat obserwuje się jednak poprawę stanu jakości wód podziemnych. Rys. 2. Chemizm wód podziemnych Karkonoszy i Masywu Śnieżnika, odwzorowanych metodą trójkątnorombową 7

Fig. 2. Chemistry of groundwater in Karkonosze and Śnieżnik massif represented on the Piper s diagram 1 analizy chemiczne z 1991 roku (chemical analyses from 1991), 2 analizy chemiczne z 2000 roku (chemical analyses from 2000), 3 analizy chemiczne z 2010 roku (chemical analyses from 2010) Analiza wyników analiz chemicznych wykazała istotną zmianę typu wody w ostatnim dwudziestoleciu z dominującego wcześniej SO 4 -Ca na HCO 3 -Ca (Rys. 2). Tendencja ta jest widoczna zarówno na obszarze Karkonoszy, jak i Masywu Śnieżnika. Wzrost wartości stężeń jonu wodorowęglanowego, względem jonu siarczanowego świadczy o poprawie jakości wód podziemnych na omawianych obszarach. Ponadto obniżeniu uległy stężenia azotanów (Rys. 3), wcześniej wahające się w przedziale 10-20 mg/dm 3, obecnie nie przekraczające 10 mg/dm 3 (zwykle ok. 5 mg/dm 3 ), co również może świadczyć o poprawie jakości wód podziemnych. Potwierdza to także analiza wahań odczynu ph wód. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się wyraźną tendencję wzrostu wskaźnika ph (Rys. 3). Badania prowadzone w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku przez Marszałka [13] na obszarze Karkonoszy wykazały dominację wód kwaśnych odczyn ph mieścił się w przedziale 3,26-6,7 (zwykle 4,0-4,5). Praktycznie brak było wód obojętnych i zasadowych. Przez ostatnie 20 lat ph na tym terenie systematycznie rośnie, dominują wody słabo kwaśne (odczyn wynosi zwykle 5,5-6,5), często występują również wody słabo zasadowe. Podobna tendencja jest widoczna w Masywie Śnieżnika. 8

Rys. 3. Czasowe zmiany stężeń SO 4 2-, NO 3 - oraz odczynu ph w wodach podziemnych Fig. 3. Timing changes of SO 4 2-, NO 3 - and ph in groundwater 9. PODSUMOWANIE Analiza zmian podstawowego składu chemicznego wód podziemnych na obszarze krystaliników Sudetów Zachodnich i Wschodnich, jak również odczynu ph wód wskazują na znaczny udział antropopresji w kształtowaniu jakości wód na tych obszarach. Zanieczyszczenia wody objawiają się głównie poprzez obniżenie odczynu wód, jak również duży udział jonu siarczanowego i azotanowego. Wysokie stężenia tych składników, jak również dominacja wód kwaśnych w stosunku do słabo kwaśnych i słabo zasadowych były charakterystyczne dla Karkonoszy i Masywu Śnieżnika w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Obecnie obserwuje się znaczną poprawę jakości wód podziemnych. W ostatnich kilku latach w składzie jonowym wód dominują wodorowęglany, kosztem jonu siarczanowego, zawartość azotanów systematycznie się obniża, natomiast odczyn wód wzrasta obserwuje się przewagę wód słabo kwaśnych, częste są również wody o ph przekraczającym 7. LITERATURA [1] BADURA J., PRZYBYLSKI B., 1998 Zasięg lądolodów plejstoceńskich i deglacjacja obszaru między Sudetami a Wałem Śląskim. Biuletyn PIG, 385, 9-28. [2] BOCHEŃSKA T., GURWIN J., MARSZAŁEK H., WĄSIK M., 1997 Przyczynek do rozpoznania chemizmu wód podziemnych krystaliniku Sudetów Zachodnich, [w:] Górski J., Liszkowska E. (red.), Współczesne Problemy Hydrogeologii. Tom VIII, 321-325. WIND, Wrocław. [3] CIĘŻKOWSKI W., KRAWCZYK W., KRYZA H., KRYZA J., REHAK J., 1997a Mapa hydrogeochemiczna Masywu Śnieżnika, [w:] Masyw Śnieżnika. Wyd. Polskiej Agencji Ekologicznej, Warszawa. [4] CIĘŻKOWSKI W., KRYZA H., KRYZA J., PULINA M., REHAK J., STAŚKO S., TARKA R., 1997b Wody podziemne i wpływ czynników antropogenicznych na ich zasoby i jakość, [w:] Masyw Śnieżnika. Wyd. Polskiej Agencji Ekologicznej, Warszawa. [5] CZERWIŃSKI J., 1985 Główne rysy rzeźby i rozwój geomorfologiczny, [w:] Jahn A. (red.), Karkonosze polskie. Wyd. Ossolineum, Wrocław. [6] GŁOWICKI B., 2005 Klimat Karkonoszy, [w:] Mierzejewski M.P. (red.), Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek. Wyd. UWroc., Wrocław. [7] GUNIA T., 1984 Mikroflora z wapieni krystalicznych okolic nowego Waliszowa (Krowiarki Sudety Środkowe). Geol. Sudetica 19, 2, Wrocław. [8] KONDRACKI J., 2011 Geografia regionalna Polski. Wyd. PWN, Warszawa. [9] KRYZA H., KRYZA J., MARSZAŁEK H., 2005 Wody podziemne Karkonoszy, [w:] Mierzejewski M.P. (red.), Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek. Wyd. UWroc., Wrocław. [10] MACIOSZCZYK A., DOBRZYŃSKI D., 2002 Hydrogeochemia strefy aktywnej wymiany wód podziemnych. Wyd. PWN, Warszawa. [11] MARSZAŁEK H., 1996a Ocena jakości wód w obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego. Technika Poszukiwań Geologicznych; Geosynoptyka i Geotermia nr 2/96. [12] MARSZAŁEK H., 1996b Groundwater Chemistry of Fractured Crystalline Rocks in Kamienna Watershed (Western Sudetes, SW Poland). Acta Universitatis Carolinae Geologica 40: 233-243. [13] MARSZAŁEK H., 1996c Hydrogeologia górnej części zlewni Kamiennej w Sudetach Zachodnich. Acta Univ. Wratisl. No 1881, Prace Geologiczno Mineralogiczne LIV, Wyd. UWroc., Wrocław. [14] MARSZAŁEK H., 1998 Quality of groundwater in the Karkonosze granite in the light of monitoring studies. München Geol. Hefte, Reihe B, heft 8, München. 9

[15] MAZUR S., 2003 Wschodnia okrywa granitu Karkonoszy przekrój przez waryscyjską strefę szwu, [w:] Ciężkowski W., Wojewoda J., Żelaźniewicz A., Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzędu. WIND, Wrocław. [16] MICHNIEWICZ M., 2003 Surowce metaliczne w strukturze bloku karkonosko-izerskiego, [w:] Ciężkowski W., Wojewoda J., Żelaźniewicz A., Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzędu. WIND, Wrocław. [17] MIGOŃ P., 2005 Rozwój rzeźby terenu, [w:] Mierzejewski M.P. (red.), Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek. Wyd. UWroc., Wrocław. [18] MODELSKA M., BUCZYŃSKI S., 2005 Zmiany w środowisku hydrochemicznym Sudetów Wschodnich na skutek redukcji zanieczyszczeń atmosferycznych zlewnie Kamienicy i Małej Bystrzycy. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Konferencje. Vol. 110, nr 42, s. 153-160, Wrocław. [19] MROCZKOWSKA B., 1997 Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000, z objaśnieniami. Arkusz Bystrzyca Kłodzka (933). Wyd. PIG i MOŚZNiL, Warszawa. [20] OBERC J., 1972 Budowa Geologiczna Polski, tom IV. Tektonika. Sudety i obszary przyległe. Wyd. Geologiczne, Warszawa. [21] OLICHWER T., 2007 Zasoby wód podziemnych Ziemii Kłodzkiej. Hydrogeologia. Wyd. UWroc., Wrocław. [22] PAZDRO Z., KOZERSKI B., 1990 Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geologiczne, Warszawa. [23] SROKA W., 1997 Ewolucja morfotektoniczna Sudetów w rejonie Kotliny Kłodzkiej w świetle analizy morfometryczno-statystycznej. Prace Geologiczno-Mineralogiczne, LVIII. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. [24] STAŚKO S., 1996 Wody podziemne w skałach krystalicznych na podstawie badań wybranych obszarów Sudetów Polskich. Acta Univ. Wratisl. No 1870, Prace Geologiczno-Mineralogiczne LIII, Wyd. UWroc., Wrocław. [25] STAŚKO S., 2010 O wodach podziemnych w utworach krystalicznych Sudetów i ich przedpola. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 440, 135-144. [26] STAŚKO S., TARKA R., 2002 Hydrogeologia. Zasilanie i drenaż wód podziemnych w obszarach górskich na podstawie badań w Masywie Śnieżnika. Wyd. UWroc., Wrocław. [27] TARKA R., 1997 Zasilanie wód podziemnych w górskich masywach krystalicznych na przykładzie Masywu Śnieżnika. Acta Univ. Wratisl. No 1964, Prace Geologiczno Mineralogiczne LVI, Wyd. UWroc., Wrocław. [28] ŻELAŹNIEWICZ A., 2003 Postęp wiedzy o geologii krystaliniku Sudetów w latach 1990-2003, [w:] Ciężkowski W., Wojewoda J., Żelaźniewicz A., Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzędu. WIND, Wrocław. ANALYSIS OF GROUNDWATER PHYSICO-CHEMICAL PROPERTIES IN CRYSTALLINE MASSIF OF WESTERN AND EASTERN SUDETES, BASED ON SELECTED MONITORING POINTS The article presents the analysis of changes in physicochemical properties of groundwater occurring in hydrochemical environment of Western and Eastern Sudetes crystalline massifs for the last 20 years. The evaluation was accomplished based on the analyses of basic groundwater ion composition and ph. The results indicate the improvement of groundwater quality in studied areas, expressed especially by a decrease of nitrates and sulphates content and increase ph of groundwater. 10