7
8 Rok 1939 to bardzo wa na data w najnowszej historii Starachowic. Funkcjonuj¹ce blisko siebie miejscowoœci - posiadaj¹cy od 1624 roku prawa miejskie Wierzbnik, oraz m³oda, dynamicznie siê rozwijaj¹ca osada fabryczna Starachowice - po- ³¹czy³y siê w jeden organizm miejski. Na mocy rozporz¹dzenia Ministra Spraw Wewnêtrznych genera³a dywizji dr Felicjana S³awoja Sk³adkowskiego z dnia 24 stycznia 1939 roku z gmin wiejskich Styków i W¹chock wy³¹czono obszary stanowi¹ce osiedle Starachowice Fabryczne i w³¹czono je do miasta Wierzbnika w powiecie i³ eckim, województwie kieleckim. Ponadto, z gminy wiejskiej Styków wy³¹czono enklawê o powierzchni 7 hektarów 900 metrów kwadratowych, nale ¹c¹ do gromady Starachowice Górne (Górnicze), i w³¹czono j¹ do miasta Wierzbnika. (Prawdopodobnie chodzi o tereny obecnego osiedla Pasternik, które wówczas by³y czêœci¹ wsi Starachowice Górne). W³¹czenie do Wierzbnika Starachowic Fabrycznych Rozporz¹dzenie wesz³o w ycie z dniem 1 kwietnia 1939 roku. Autor zwraca uwagê na czasownik w³¹czono, gdy powszechnie uwa a siê, e dosz³o wówczas do po³¹czenia Starachowic z Wierzbnikiem. W rzeczywistoœci, w œwietle prawa rozporz¹dzenie w³¹cza³o osadê fabryczn¹ Starachowice do miasta Wierzbnika. Co ciekawe, powiêkszone miasto mia- ³o nosiæ nazwê dotychczasow¹, to jest Wierzbnik. Jednak e dwa miesi¹ce póÿniej, 28 marca 1939 roku, ten sam Minister Spraw Wewnêtrznych wyda³ zarz¹dzenie o zmianie nazwy miasta Wierzbnika na Starachowice-Wierzbnik. Zarz¹dzenie to wesz³o w ycie równie z dniem 1 kwietnia 1939 roku. (Nie jest jasna kwestia nazw w³asnych miejscowoœci, które pojawi³y siê w rozporz¹dzeniu z 24 stycznia 1939 roku. Wymienione w tekœcie osiedle Starachowice Fabryczne to oficjalnie osada fabryczna Starachowice, zaœ Starachowice Górne (Górnicze) to wieœ Starachowice Górne.) Wierzbnik wed³ug Rocznika Politycznego i Gospodarczego 1939 WIERZBNIK pow. i³ ecki, wojew. kieleckie, mieszkañc. 13.206, powierzchn. ogóln. 5.1 km 2. Rzym.-kat. diecezja sandomierska. S¹d grodz. loco, okrêg. w Radomiu, apelac. w Lublinie. Stac. Kolej. loco; bezpoœrednie po³¹cz. autob. z Opatowem, I³ ¹ i Radomiem. Zarz¹d miejski: burm. Sokó³ W³adys³aw, w-burm. TuŸnik Adam. Bud et wykon. w r. 1938/39: wp³ywy 130.113.08 z³, wydatki 108.693.86 z³. Elektr., telef. Banki i instytucje oszczêdnoœciowo-kredyt.: Pow. K.K.O., Kasa Oszczêdnoœciowa Okrêg., Spó³dz. Stow. Spo ywców. Zak³adów przemys³. 5, zatrudniaj¹cych 400 ludzi. Koœció³ rzym.-kat. 1. Przedszkole 1, szkó³ powsz. publ. 2. Kinoteatry 2. Biblioteka 1. Dane z 1938 r.
Starachowiczanie 1939 STARACHOWICKI WRZESIEÑ 9
10 OPIS GRANIC MIASTA ROZPORZ DZENIE MINISTRA SPRAW WEWNÊTRZNYCH z dnia 24 stycznia 1939 roku w sprawie zmiany granic miasta Wierzbnika 3. Granica miasta Wierzbnika w powiecie i³ eckim, województwie kieleckim, zostaje ustalona jak ni ej. Od punktu wyjœciowego, tj. od drogi gruntowej Wierzbnik - Lipie, biegnie granica na pó³nocno-wschodzie, na wschodzie i po³udniu star¹ granic¹ miasta Wierzbnika a do linii w¹skotorowej kolejki Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Radomiu, po przeciêciu której skrêca w kierunku po³udniowym i biegnie wzd³u zachodniej strony toru na d³ugoœci 60,45 m. Nastêpnie zwraca siê w kierunku zachodnim i biegn¹c na d³ugoœci 120,80 m. dochodzi do pó³nocnej krawêdzi szosy pañstwowej Bzin - Sianki w punkcie, gdzie ulica ks. Radoszewskiego ³¹czy siê z t¹ szos¹. Od tego punktu granica zwraca siê w kierunku pó³nocno-zachodnim i biegnie na d³ugoœci 2463,55 m. wzd³u pó³nocnej krawêdzi szosy pañstwowej Bzin - Sianki do punktu gdzie z szos¹ t¹ ³¹czy siê powiatowa szosa Mirzec - Starachowice. St¹d granica zwraca siê w kierunku pó³nocnym i biegnie na d³ugoœci 398 m wzd³u wschodniej krawêdzi szosy Mirzec - Starachowice, a po przeciêciu linii kolejowej Skar ysko - Sandomierz skrêca w kierunku pó³nocno-zachodnim i biegnie wzd³u pó³nocnej strony wymienionej linii kolejowej na przestrzeni 1458,10 m, po czym zwraca siê w kierunku pó³nocnym i biegnie lini¹ krzyw¹ na d³ugoœci 781,70 m do Gajówki Nr 24 lasów Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych. Od tego punktu linia graniczna zwraca siê w kierunku pó³nocnowschodnim, biegnie na d³ugoœci 699,15 m czêœciowo wzd³u drogi na strzelnicê Zak³adów Amunicji w Starachowicach oraz wzd³u granicy terenów miejscowoœci Kozaki, do przecinki leœnej lasów starachowickich, sk¹d za³amuje siê i zwraca w kierunku po³udniowym i przebiega na przestrzeni 163,00 m do w¹skotorowej kolejki Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych, po czym biegnie na przestrzeni 683,60 m wzd³u po³udniowej strony tej e kolejki w kierunku po³udniowowschodnim, a do przecinki leœnej lasów starachowickich. St¹d linia graniczna zwraca siê w kierunku pó³nocnym i przebiega na d³ugoœci 1208,25 m, przecinaj¹c liniê prywatnej kolejki dojazdowej W¹chock - Zak³ady Amunicji, nale ¹cej do Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych, dochodzi do drogi leœnej w lasach Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych, od punktu zetkniêcia siê z t¹ drog¹, zwraca siê w kierunku po³udniowo-wschodnim i biegnie ta drog¹ na przestrzeni 1497,40 m, przecinaj¹c szosê powiatow¹ Starachowice - Mirzec, do przecinki leœnej lasów Starachowickich Zak³adów Górniczych, sk¹d zwraca siê w kierunku po³udniowym i biegnie na d³ugoœci 1722,20 m do granicy terenów Kolonii Urzêdniczej Górnej i Kolonii Klarnerowo. St¹d zwraca siê w kierunku wschodnim biegn¹c wzd³u granicy lasów starachowickich na d³ugoœci 362,65 m i przecinaj¹c po drodze liniê w¹skotorowej kolejki Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych - zmienia kierunek na po³udniowy i przebieg³szy 50,10 m, powraca nastêpnie do kierunku wschodniego, utrzymuj¹c go na przestrzeni 116,90 m po czym powtórnie skrêca w kierunku po³udniowym, przebiega dalej wzd³u granicy lasów starachowickich na przestrzeni 264,10 m i za³amuj¹c siê w koñcowym swym biegu w kierunku po³udniowo-wschodnim, a nastêpnie po³udniowym - dobiega do linii dotychczasowej granicy miasta Wierzbnika od strony pó³nocno-wschodniej, która to linia biegnie dalej a do punktu wyjœciowego, tj. do drogi Wierzbnik - Lipie.
1939 STARACHOWICKI WRZESIEÑ 11
12 Starachowice - Wierzbnik latem 39 Jak wygl¹da³y Starachowice, wówczas Starachowice- Wierzbnik, latem1939 roku? Centrum administracyjne i handlowe Wierzbnika znajdowa³o siê w Rynku. By³ on otoczony niewielkimi, piêtrowymi kamienicami. Przy pó³nocnej œcianie Rynku znajdowa³ siê budynek Zarz¹du Gminy, zwany popularnie Magistratem. By³ to skromny parterowy budynek z wejœciem od strony Rynku, sk³adaj¹cy siê z kilku pokoi. Na zapleczu budynku by³a piêtrowa oficyna, w której mieœci³ siê areszt miejski, tak zwana Starostwo Powiatowe przy ulicy Górnej. Zarz¹d Miejski w Wierzbniku. koza lub areszt D¹bka. Burmistrzem Wierzbnika od roku 1928 (a wczeœniej te w latach 1923-1925) by³ W³adys³aw Sokó³. Wiceburmistrzem Wierzbnika by³ Adam TuŸnik. Obok Magistratu znajduje siê kamienica rodziny Laskowskich, w której by³ sk³ad apteczny K. Janczewskiego. W po- ³udniowej pierzei Rynku znajdowa³a siê restauracja. Jej w³aœcicielem by³ Franciszek Spytkowski. Obok znajdowa³ siê sklep spo ywczo-kolonialny, a przed nim, na placu Rynku - stacja paliw. W Rynku znajdowa³a siê stacja benzynowa. Jej w³aœcicielem by³ pan Kosowski. By³a to metalowa szafa ze szlaufem, czyli pompa obs³ugiwana rêcznie. Sta³a tam, gdzie obecnie znajduje siê pomnik poœwiêcony Papiemu i Nowakowi. Pan Kosowski mia³ sklep spo ywczy naprzeciwko, a gdy zaje d a³ samochód, wychodzi³ i osobiœcie nalewa³ benzynê (relacja Wies³awy Seremak). W kamienicy po zachodniej stronie Rynku mieœci³a siê siedziba banku - Komunalnej Kasy Oszczêdnoœci. Dyrektorem banku by³ O. Tomaszewski.
Plac rynkowy to przede wszystkim miejsce handlu. Targ w Starachowicach odbywa³ siê w ka dy czwartek. Rynek zape³nia³ siê wówczas wozami, koñmi, p³odami ziemnymi, kramami i przenoœnymi sklepikami. Handel i rzemios³o w du ej mierze by³y opanowane przez wierzbnickich ydów. Powy ej Rynku, od strony wschodniej, wznosi siê koœció³ Œwiêtej Trójcy. Proboszczem wierzbnickiej parafii by³ ksi¹dz Jan Lipiñski. Na placu koœcielnym sta³ obszerny parterowy budynek drewniany, parafialny Dom Ludowy. By³ to rodzaj domu kultury dla organizacji katolickich, w którym odbywa³y siê, miêdzy innymi, jase³ka. Naprzeciw Domu Ludowego, w 1934 roku, wybudowano du y i nowoczesny murowany budynek, w którym umieszczono Szko³ê Powszechn¹ Nr 1 w Wierzbniku, a po w³¹czeniu Starachowic i zmianie numeracji szkó³ - Nr 4. Kierownikiem szko³y by³ Adam TuŸnik. Budynek dawnej szko³y znajduje siê obecnie w rekach prywatnych i systematycznie jest dewastowany. Id¹c w górê, za koœcio³em, na pocz¹tku obecnej ulicy Górnej, sta³ rozleg³y, nieistniej¹cy obecnie, budynek Starostwa Powiatowego I³ eckiego. Siedziba powiatu i³ eckiego zosta³a przeniesiona z I³ y do Wierzbnika w 1915 roku przez okupacyjne w³adze austro-wêgierskie. Powodem by³y zniszczenia wojenne, jakich dozna³a I³ a. Od 1932 roku starost¹ i³ eckim by³ Seweryn Weiss, zaœ wicestarost¹ - Kornel Dawidowicz. Latem 1939 roku, na kilka tygodni przed wybuchem wojny, nowym starost¹ i³ eckim zosta³ Stachiewicz. W tym samym budynku co starostwo mieœci³a siê Komenda STARACHOWICKI WRZESIEÑ 13 Koœció³ Œwiêtej Trójcy.
14 Zarz¹d Gminy Styków. Powiatowa Policji Pañstwowej. Komendantem Powiatowym by³ komisarz Jan Antczak. Powiatowy Zarz¹d Drogowy mieœci³ siê przy obecnej ulicy Kieleckiej. Powy ej pó³nocnej œciany Rynku, w pobli u dzisiejszej Szko³y Podstawowej Nr 10, znajdowa³ siê nieistniej¹cy obecnie budynek Urzêdu Skarbowego. Od Rynku rozchodzi³y siê na wszystkie strony œwiata ulice: I³ ecka, Koœcielna, Wysoka, Niska, Krótka. Dalej bieg³y, miêdzy innymi, ulice Kiliñskiego i Kolejowa, zaœ g³ówn¹ ulic¹ i arteri¹ spacerow¹ by³a ulica Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego. W budynku numer 33 przy tej ulicy mieœci³a siê siedziba Zarz¹du Gminy Styków. W sk³ad gminy Styków wchodzi³y, miêdzy innymi, s¹siednie gromady Starachowice Górne, Krzy owa Wola, Wanacja i Micha³ów. Siedziba gminy mieœci³a siê w Wierzbniku z powodu zniszczeñ wojennych, jakich doœwiadczy³ Styków w latach I wojny œwiatowej. Wójtem gminy w 1939 roku by³ Hipolit W¹sikowski. W tym samym budynku znajdowa³a siê siedziba S¹du Grodzkiego. Przy ulicy Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego znajdowa³y siê te zak³ady ceramiczne Rogalin, od 1936 roku nale ¹ce do Zak³adów Starachowickich. Obecnie znajduje siê tam Przedsiêbiorstwo Topienia Bazaltu Spó³ka z o.o. Stacja i przystanek PKP Przez Starachowice przebiega³a jednotorowa linia kolejowa Skar ysko Rozwadów. W granicach miasta znajdowa³a siê stacja kolejowa Wierzbnik, oraz przystanek kolejowy Starachowice. Zawiadowc¹ stacji Wierzbnik by³ Andrzej Dragan, Kolejarze z Wierzbnika.
Stacja kolejowa Wierzbnik. STARACHOWICKI WRZESIEÑ który mia³ do dyspozycji dy urnych ruchu i kasjerów. Zawiadowc¹ odcinka drogowego (torowisk) Polskich Kolei Pañstwowych by³ W³adys³aw Herc. Zawiadywa³ dwudziestopiêciokilometrowym odcinkiem torów na odcinku od Kunowa do Marcinkowa. Podlega³o mu dwóch kancelistów oraz piêciu torowych. Ka dy torowy opiekowa³ siê piêciokilometrowym odcinkiem torów. Od strony stacji w Brodach swój odcinek mia³ Wójcikowski, dalej W³adys³aw Lisowski, Tymoteusz Demiañczuk, W³adys³aw awrynowicz i KuŸdub. Du a czêœæ starachowickich kolejarzy zosta³a przeszkolona w ramach Kolejowego Przysposobienia Wojskowego. Wierzbniccy ydzi Wschodnia czêœæ Starachowic, czyli dawny Wierzbnik, w 1939 roku by³a w du ej mierze zamieszkana przez ludnoœæ pochodzenia ydowskiego. Do XVIII wieku w Wierzbniku nie mieszkali ydzi. Pojawili siê dopiero w XIX wieku. Powsta³a wówczas gmina ydowska w Wierzbniku, która istnia³a a do momentu jej likwidacji przez Niemców w 1942 roku. W 1939 roku gmina ydowska w Wierzbniku obejmowa³a ydów zamieszka- ³ych na terenach gmin Wierzbnik, W¹chock, Styków, Rzepin i Tarczek. Gmina wierzbnicka mia³a w³asny dom modlitwy (synago- 15
Kolonia Robotnicza. gê), ³aŸniê (mykwê) i cmentarz (kirkut). Synagoga znajdowa³a siê w drewnianym budynku przy ulicy Niskiej, spalonym przez Niemców w czasie okupacji. Cmentarz ydowski znajdowa³ siê za rzek¹ Kamienn¹, przy obecnej ulicy Bieszczadzkiej. Granica miêdzy posiad³oœciami benedyktynów i cystersów ulicy Na Szlakowisku, wed³ug miejscowych przekazów, kiedyœ oznaczaj¹cy granicê miêdzy posiad³oœciami Cystersów i Benedyktynów, a póÿniej miêdzy Wierzbnikiem i Starachowicami. Tereny osady fabrycznej w wiêkszoœci nale a³y do Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych. Jak we wszystkich miastach przemys³owych, buczki - syreny fabryczne regulowa³y rozk³ad dnia mieszkañców. Na pierwszy buczek, o 6.30 ludzie wychodzili z domów i spiesznym krokiem pod¹ ali do pracy. Drugi o 7.00, by³ sygna³em do zamykania fabrycznych bram. W po³udnie buczki informowa³y o przerwie obiadowej. Po po³udniu sygnalizowa³y zakoñczenie pracy. OSIEDLA MIESZKANIOWE Czêœæ budynków zak³adowych powsta³a jeszcze w XIX wieku. Takie zabudowania znajduj¹ siê miêdzy innymi przy ulicy Krywki (wówczas ulicy Sztolnia). Budynek obecnego Hotelu Senator przed wojn¹ pe³ni³ funkcjê fabrycznego hotelu dla in ynierów kawalerów. Kolonia Robotnicza i Urzêdnicza 16 Granica pomiêdzy Wierzbnikiem a Starachowicami bieg³a mniej wiêcej wzd³u obecnej ulicy Na Szlakowisku. Przy alei Armii Krajowej znajduje siê do dziœ drewniany krzy, u wylotu W zwi¹zku z rozbudow¹ fabryki, w latach 20. Zak³ady wybudowa³y na swoim terenie dwa nowe osiedla mieszkaniowe dla swoich pracowników: Koloniê Robotnicz¹ i Ko-
Kolonia Urzêdnicza ulica Pi³sudskiego. loniê Urzêdnicz¹. Kolonia Robotnicza obejmowa³a zabudowania przy ulicach: Robotniczej, Zak³adowej i Widok. W latach 30. kolonia zosta³ powiêkszona o budynki postawione przy ulicy Adama Mickiewicza (wówczas Kazimierza Raczyñskiego). Kolonia Urzêdnicza obejmowa³a zabudowania przy ulicach: Parkowej, Poprzecznej, Poznañskiej (wówczas Okólnej), Konstytucji 3 Maja (do 1 kwietnia 1939 roku ulica nosi³a nazwê Józefa Pi³sudskiego, a od 1 kwietnia - 3 Maja), Œl¹skiej i Bohaterów Westerplatte (wówczas Francuskiej). S¹ to ³adne obszerne domy dwurodzinne, wielopokojowe. Zbudowano je dla kadry kierowniczej i urzêdników Zak³adów Starachowickich w latach 1924-1926. W latach 1921-1922 zosta³ wybudowany przy ulicy Radomskiej (wówczas Tychowskiej) bardzo ³adny drewniany koœció³ pod wezwaniem Wszystkich Œwiêtych, który od 1987 roku by³ ozdob¹ miasta. W latach 30. w pobli u koœcio³a powsta³a Kolonia Urzêdnicza Nowa (zwana te Przykoœcieln¹), obejmuj¹ca ulice: Zachodni¹, Œl¹sk¹ (wówczas Zygmuntowsk¹), Warszawsk¹ i Œwiêtej Barbary (wówczas genera³a Orlicza-Dreszera). STARACHOWICKI WRZESIEÑ Kolonia Majówka i Klarnerowo Kolonia Urzêdnicza ulica Poznañska. Przy ulicy Majówka sta³y poaustriackie drewniane baraki, w których mieszka³y rodziny robotników fabrycznych (dziœ nieistniej¹ce). By³y to mieszkania bez podstawowych urz¹dzeñ sanitarnych, bez wody i kanalizacji. Wzd³u obecnej ulicy 9 Maja sta³o kilka budynków murowanych, piêtrowych, które nazywano 17
Dom Naczelnego Dyrektora. Kolonia Bugaj Kilkadziesi¹t metrów od Pi¹tej Bramy w kierunku pó³nocnym koñczy³ siê teren Zak³adów Mechanicznych. Tu za ogrodzeniem fabryki bieg³a w kierunku kolonii Or³owo ulica Genera³a Józefa Bema. Po prawej stronie ulicy sta³o kilkanaœcie domów drewnianych, parterowych, szeœciorodzinnych, dla robotników fabryki, wybudowanych na pocz¹tku XX wieku. Dzielnicê tê nazywano Martenami. Dalej na pó³noc, po prawej stronie ulicy Tychowskiej sta³ w stanie surowym (oszklony i z drzwiami, ale bez wody i centralnego ogrzewania) budynek nowego szpitala Ubezpieczalni Spo³ecznej. Jego budowê rozpoczêto w 1937 roku. Po drugiej stronie ulicy znajdowa³ siê 18 M³ynami ze wzglêdu na ich charakterystyczny wygl¹d: by³y one bia³e, na planie kwadratu. W latach 1935-1937 francuska firma wybudowa³a na zlecenie Zak³adów Starachowickich koloniê domów dwurodzinnych, nazwan¹ na czeœæ Prezesa Zarz¹du Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych, in. Czes³awa Klarnera - Koloni¹ Klarnerowo. Kolonia obejmuje zabudowê obecnej ulicy Partyzantów i uliczek do niej przyleg³ych. Domy te zosta³y sprzedane ich mieszkañcom na dogodne raty w cenie 30.000 z³otych na trzydzieœci lat. Na skraju lasu rozpoczêto tu przed wojn¹ budowê kolejnej kolonii mieszkaniowej. Kolonia Klarnerowo.
Kolonia Or³owo - skrzy owanie ulicy Dubois`a z Pochy³¹. STARACHOWICKI WRZESIEÑ drewniany budynek mieszkalny dla kadry in ynierskiej Zak³adów. Na dole mieszka³ szef Wydzia³u Amunicji, zaœ na górze 4-5 in ynierów zak³adowych. Dziœ jest to siedziba Leœnictwa Bugaj. W pobli u znajdowa³a siê Kolonia Bugaj, rozbudowana w okresie miêdzywojennym. Po lewej stronie ulicy znajdowa³y siê wybudowane na pocz¹tku lat 20. drewniane domy wielorodzinne dla robotników Zak³adów Starachowickich. By³y to budynki parterowe, bez wody i kanalizacji. Czêœæ z nich przetrwa³a do dziœ. Mieszkali w nich, miêdzy innymi, rodziny robotników tartaku oraz kopalni Majówka. Po prawej stronie ulicy wybudowano w okresie miêdzywojennym domy dla kadry urzêdniczej Tartaku Zak³adów Starachowickich. W latach 1933-1934 na koñcu kolonii Zak³ady wybudowa³y ponadto cztery drewniane domy dla rodzin robotników wykwalifikowanych. Jeszcze dalej w kierunku pó³nocnym, w lesie po lewej stronie ulicy Radomskiej, znajdowa³y siê budynki Wydzia³u Elaboracji Zak³adów Starachowickich. Nape³niano tam skorupy pocisków artyleryjskich materia³em wybuchowym. Kolonia Or³owo Na zachód od Zak³adów Starachowickich, w kierunku W¹chocka, wybudowano w latach 20. Koloniê Or³owo. Jej nazwa nawi¹zuje do nazwiska ówczesnego starosty i³ eckiego, Gustawa Or³owskiego. Kolonia zbudowana zosta³a przez pracowników fabryki, którzy z w³asnych œrodków budowali domy na dzia³kach, które odkupili od Zak³adów Starachowickich. W pobli u Or³owa znajdowa³a siê Strzelnica Zak³adów Starachowickich. 19
Wie a ciœnieñ Obok Szko³y Podstawowej nr 9 i nieczynnej fontanny przy ulicy Konstytucji 3 Maja, sta³a wie a ciœnieñ. Zosta³a zbudowana w latach 1936-1937 jako zbiornik wodny dla potrzeb mieszkañców Starachowic. By³a to wie a o wysokoœci piêciu piêter, na której szczycie by³ betonowy zbiornik gromadz¹cy wodê pitn¹. Zbiornik ten usytuowany by³ w najwy szym punkcie osady dziêki czemu otrzymano odpowiednie ciœnienie wody w ruroci¹gach. Tak e ten ciekawy architektonicznie obiekt nie doczeka³ naszych czasów, w po³owie lat 70. zosta³ wysadzony w powietrze. lasów i kopalni w Lasach Starachowickich. W tym miejscu, warto przypomnieæ najm³odszym starachowiczanom, e Starachowice by³y poprzecinane sieci¹ torów kolejek w¹skotorowych, które by³y a do lat 60. swego rodzaju wizytówk¹ miasta. Szko³y powszechne W Starachowicach fabrycznych by³y dwie szko³y powszechne: Nr 1 w budynku przy ulicy Hutniczej, oraz Nr 2 w budynku przy ulicy Radomskiej (wówczas Tychowskiej). Kierownikiem jedynki by³ Micha³ Pawlik ( 1940), a dwójki Czes³aw Nowakowski (1896-1944). W Wierzbniku by³y równie Miasto kolejek w¹skotorowych 20 W miejscu, gdzie obecnie znajduj¹ siê budynki Komendy Powiatowej Policji w 1939 roku znajdowa³y siê zabudowanie Wydzia³u Kolejek Zak³adów Starachowickich. By³a to baza wagonów towarowych i lokomotyw w¹skotorowych oraz warsztaty mechaniczne dla potrzeb transportu rudy elaza i drewna z terenu Szko³a Powszechna Nr 5.
dwie szko³y powszechne. We wspomnianym ju wy ej budynku obok koœcio³a Œwiêtej Trójcy znajdowa³a siê jedynka, zaœ dwójka w budynku przy ulicy Spó³dzielczej (wówczas ten fragment ulicy przynale a³ do Kolejowej). Kierownikiem jedynki by³ Adam TuŸnik, zaœ dwójki - Aleksander Burski. Na w³¹czonych 1 kwietnia 1939 roku do Starachowic-Wierzbnika terenach wsi Starachowice Górne (czyli obecnym osiedlu Pasternik) równie znajdowa³a siê szko³a powszechna, rozproszona w trzech budynkach przy obecnej alei Wyzwolenia i ulicy Radomskiej. Po w³¹czeniu Starachowic do Wierzbnika nast¹pi³a zmiana podwójnej numeracji szkó³. Szko³y w Starachowicach fabrycznych pozostawi³y swoje numery (Nr 1 i Nr 2), Szko³a Powszechna w Starachowicach Górnych otrzyma³a Nr 3, zaœ szko³y w Wierzbniku otrzyma³y nowe numery: Szko³a Powszechna Nr 1 przy ulicy Koœcielnej zmieni³a numer na 4, a Szko³a Powszechna Nr 2 przy ulicy Kolejowej - na 5. Defilada na Rynku. STARACHOWICKI WRZESIEÑ Organizacje kombatanckie W 1939 roku w Wierzbniku i Starachowicach dzia³a³y liczne organizacje kombatanckie, skupiaj¹ce uczestników ró nych formacji niepodleg³oœciowych. Miêdzy innymi, by³y to: Zwi¹zek Oficerów Rezerwy RP (prezesem zarz¹du by³ pu³kownik dr Witold Bandrowski), Zwi¹zek WiêŸniów Politycznych (prezesem by³ W. Jezierski), Zwi¹zek Kaniowczyków i Dowborczyków (prezesem by³ T. Krzy anowski), Zwi¹zek Rezerwi- 21 Poczty sztandarowe organizacji kombatanckich.
stów (prezesem by³ porucznik rezerwy Stanis³aw Mielczarski), Zwi¹zek Peowiaków (prezesem by³ Stanis³aw Podsiad³o), Zwi¹zek Inwalidów Wojennych RP (prezesem by³ J. Sochaj), Zwi¹zek Legionistów Polskich (prezesem by³ kapitan rezerwy in. Antoni Wyporek), Zwi¹zek By³ych Ochotników Armii Polskiej, i innych. Ligi: Morska i Kolonialna oraz Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Defilada oddzia³u Ligi Morskiej i Kolonialnej. M³odzie skupia³a siê w organizacjach spo³eczno-wychowawczych, takich jak Zwi¹zek Harcerstwa Polskiego (komendantem by³ harcmistrz Stanis³aw Walenczak), Zwi¹zek Strzelecki (prezesem by³ in. Ignacy Kukliñski), Liga Morska i Kolonialna (prezesem by³ adwokat Lucjan Grabowski), Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (prezesem by³ in. Stanis³aw Brzostowicz), i innych. 22 MORZE, NASZE MORZE Chocia ka dy z nas jest m³ody lecz go starym wilkiem zw¹. My, stra nicy Wielkiej Wody, marynarze polscy to. Morze, nasze morze, wiernie ciebie bêdziem strzec. Mamy rozkaz ciê utrzymaæ, albo na dnie, na dnie twoim lec, albo na dnie z honorem lec. Kompozytor i autor tekstu: kpt. Adam Kowalski W suterenie tej kamienicy znajdowa³a siê modelarnia LOPP.
Adwokat LUCJAN GRABOWSKI * 05.12.1900, 15.03.1942 Pochodzi³ z Garwolina, gdzie ojciec Jan prowadzi³ kancelariê adwokack¹. Wzi¹³ udzia³ jako ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku. Po wojnie ukoñczy³ studia prawnicze w Warszawie. Do Wierzbnika przyby³ w 1932 roku. Prowadzi³ kancelariê adwokack¹. Do 1939 roku by³ prezesem powiatowego Oddzia³u Ligi Morskiej i Kolonialnej w Starachowicach. By³ te cz³onkiem Zwi¹zku by³ych Uczestników Powstañ Narodowych RP. W czasie okupacji by³ prezesem powiatowego Oddzia³u Rady G³ównej Opiekuñczej w Starachowicach. Od 1939 roku dzia³a³ w konspiracji, pocz¹tkowo w Zwi¹zku Walki Zbrojnej, nastêpnie w Armii Krajowej. Niós³ pomoc rodzinom walcz¹cych i wiêzionych na terenie Starachowic i I³ y. Miêdzy innymi, po zamachu na in. Witolda Hajdukiewicza na polecenie swojego dowódcy, Teodora Krzy anowskiego, pseudonim Konar, ulokowa³ zamachowców w Garwolinie i Kielcach, gdzie przetrwali do koñca wojny. 15 listopada 1941 roku w Krakowie Lucjan Grabowski zosta³ aresztowany. 30 stycznia 1942 roku zosta³ przewieziony do Obozu Koncentracyjnego Auschwitz. Zosta³ oznaczony jako wiêzieñ /P.POLE/ nr 26105. Zmar³ w obozie 15 marca 1942 roku. Legitymacja Zak³adów Starachowickich. STARACHOWICKI WRZESIEÑ 23
Autobus Zak³adów Starachowickich. Bryczka zak³adowa. 24 Doro ki i samochody Podstawowy œrodek komunikacji w Wierzbniku stanowi- ³y doro ki. Natomiast w Starachowicach, ze wzglêdu na wy- szy poziom zamo noœci czêœci mieszkañców, by³o przed wojn¹ doœæ du o samochodów i motocykli. Przy Zak³adach Starachowickich prê nie rozwija³a dzia³alnoœæ Sekcja Samochodowa Automobilklubu Kieleckiego. Organizowa³a ona liczne rajdy motorowe, miêdzy innymi w okolicy Starachowic. Takim Fiatem 1500 jeÿdzi³ Szef Dzia³u Broni Zak³adów in. Stanis³aw Zieleniewski.