Legiony rzymskie w Hiszpanii a kryzys Republiki w latach siedemdziesi tych I wieku przed Chr.

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Zeszyty Historyczne 2009, z. X Tomasz ado Legiony rzymskie w Hiszpanii a kryzys Republiki w latach siedemdziesi tych I wieku przed Chr. 1. Uwagi wst pne Wojna sertoria ska by a jedn z najwi kszych i najd u szych, jakie Republika Rzymska toczy a w okresie schy ku i upadku. W czasie tej rozgrywanej na Pó wyspie Iberyjskim rebelii po obydwu stronach walczy y dziesi tki tysi cy rzymskich legionistów; zaanga owane w ni by y równie poka ne kontyngenty wojsk iberyjskich. Co dziwne, ogrom wysi ku militarnego, jaki ponios a Republika Rzymska w czasie wojny z Sertoriuszem, nie zosta wystarczaj co we wspó czesnej nauce opracowany 1. W badaniach pomini ta zosta a tak e kwestia wp ywu, jaki liczebno wys anych na wojn z Sertoriuszem wojsk wywiera a na funkcjonowanie pa stwa rzymskiego w latach siedemdziesi tych I wieku 2. Tymczasem okre lenie liczebno ci oddzia ów rzymskich bior cych udzia w dzia aniach zbrojnych na Pó wyspie Iberyjskim w okresie rebelii sertoria skiej to zagadnienie niezwykle istotne. Pozwala bowiem mi dzy innymi na zbadanie, jak mocno wysi ek militarny, ponoszony przez Rzymian w toku kilkunastoletniej wojny w Hiszpanii, wp ywa na sytuacj Republiki Rzymskiej w latach siedemdziesi tych. U yte na Pó wyspie Iberyjskim si y w oczywisty sposób os abia y bowiem Republik. Sta e utrzymywanie licznych kontyngentów wojsk rzymskich na Pó wyspie Iberyjskim powodowa o tak e obci enia, w wyniku 1 2 P.A. Brunt (Italian Manpower 225 B.C. A.D. 14, Oxford 1971, s. 470 471) kwestie zwi zane z liczebno ci legionów rzymskich w Hiszpanii w okresie wojny sertoria skiej scharakteryzowa bardzo ogólnie. Jest to jedyne znane mi ca o ciowe opracowanie tego zagadnienia. Daty w tek cie artyku u dotycz czasów przed narodzeniem Chrystusa.

8 Tomasz ado których mniejsze by y mo liwo ci militarne Rzymu w zwalczaniu innych konfliktów toczonych w omawianym okresie 3. Zaanga owanie du ej liczby o nierzy rzymskich na Pó wyspie Iberyjskim w powa nym stopniu negatywnie oddzia ywa o równie na sytuacj ekonomiczn Rzymu. Walcz cych legionistów trzeba by o wszak wyposa y, op aci i wy ywi. Poci ga o to za sob ogromne koszty, które przede wszystkim musia- y by pokrywane z zasobów skarbca Republiki. W efekcie powodowa o to zwi kszon eksploatacj gospodarki pa stwowej 4. Ustalenie wi c ogólnej liczby legionistów, którzy brali udzia w zmaganiach z Sertoriuszem, pozwala w przybli eniu oszacowa, jak du e obci enia dla skarbu rzymskiego stanowi a wojna w Hiszpanii. Si a i liczebno armii decydowa a tak e o pot dze i pozycji w pa stwie stoj cego na jej czele wodza. W okresie pó nej Republiki cz sto zdarza o si bowiem, e powracaj cy z wojny dowódcy nie rozpuszczali powierzonych im przez senat legionów i wykorzystywali je jako si nacisku do przeforsowania w asnych zamierze 5. Taka sytuacja zaistnia a równie w okresie wojny sertoria skiej. Gnejusz Pompejusz, wys any na ni z ramienia obraduj cego w Rzymie senatu, wyposa ony zosta w znaczne si y. Po pokonaniu Sertoriusza pos u- y y mu one do wywierania presji na w adze i w konsekwencji pomog y mu w zdobyciu najwy szego urz du w pa stwie 6. Okre lenie liczebno ci si, którymi ów wódz w czasie zmaga w Hiszpanii dysponowa, wydaje si zatem ze wszech miar zasadne. 3 4 5 6 W latach siedemdziesi tych Republika Rzymska toczy a wojn z Mitrydatesem na Wschodzie, z plemionami trackimi na Ba kanach oraz panosz cymi si na Morzu ródziemnym piratami. W 73 roku w Italii wybuch o tak e bardzo gro ne powstanie niewolników pod wodz Spartakusa. Ogólnie na temat wojen prowadzonych przez Rzym w tym okresie vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic, vol. II, New York 1952, s. 82 126 (o ród ach); L. Piotrowicz, Dzieje rzymskie, Warszawa 1934, s. 388 394; K. Christ, Krise und Untergang der römischen Republik, Darmstadt 1979, s. 233 234, 240 243; M. Crawford, Rzym w okresie republiki, Warszawa 2004, s. 164 165. By o to niew tpliwie jednym z powodów kryzysu ekonomicznego w Republice, do którego dosz o w po owie lat siedemdziesi tych. Objawi si on m.in. trudno ciami w zaopatrzeniu Rzymu w zbo e i panuj c w mie cie dro yzn. Vide: E.S. Gruen, The Last Generation of the Roman Republic, Berkeley Los Angeles London 1974, s. 35 36; E. Badian, Publicans and Sinners. Private Enterprise in the Service of the Roman Republic, Ithaca London 1983, s. 95. Armi w taki sposób wykorzystywa ju ojciec Pompejusza, Gnejusz Pompejusz Strabon. Vide: R. Seager, Pompey. A Political Biography, Berkeley Los Angeles 1979, s. 3. Confer: P. Southern, Pompejusz Wielki, Warszawa 2004, s. 16. Plut., Pomp. 22. Confer: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol II, s. 126 (o pozosta ych ród ach); T. Rice Holmes, The Roman Republic and the Founder of the Empire, vol. I, Oxford 1923, s. 162; J. Leach, Pompey the Great, London 1978, s. 59.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 9 Warto ponadto zauwa y, e oddzia y wys ane na Pó wysep Iberyjski przez w adze sulla skie nie by y jedynymi formacjami rzymskimi zaanga owanymi w wojn w Hiszpanii. Rzymianie walczyli bowiem tak e w szeregach Sertoriusza. Byli to o nierze, którzy w 77 roku wchodzili w sk ad armii Marka Emiliusza Lepidusa i po upadku wywo anego przez niego w Italii buntu przedostali si pod wodz Marka Perperny do Hiszpanii, po czym do czyli do si dowodzonych tam przez Sertoriusza 7. Przej cie armii lepida skiej na stron zbuntowanego namiestnika prowincji hiszpa skich mia o dla w adz sulla skich w stolicy bardzo du e znaczenie: wzmocni o bowiem si y Sertoriusza, a zatem i zagro enie z jego strony, ale tak e wp yn o na zmniejszenie potencja u militarnego rz dzonej przez nich Republiki. Wojsko, które przed buntem Lepidusa podlega o w adzom sulla skim, przesz o bowiem na stron ich wroga. Okre lenie, ilu Rzymian walczy o w armii Sertoriusza i jak du y procent jego si stanowili, wydaje si zatem w tym kontek cie równie wa ne. Wymienione czynniki pokazuj, e badania nad liczebno ci armii walcz cych na Pó wyspie Iberyjskim w okresie wojny sertoria skiej w istotny sposób pomagaj w okre leniu wp ywu, jaki konflikt ów wywiera na sytuacj Republiki Rzymskiej. Trzeba jednak w tym miejscu wyra nie zaznaczy, i podliczenie si rzymskich walcz cych w Hiszpanii w okresie tej wojny jest bardzo trudne. Wynika to z ró nych przyczyn. Najwi kszy problem dla badacza zajmuj cego si tym zagadnieniem stanowi niepe ne i fragmentaryczne przekazy ród owe 8. Z kolei w tych tekstach, które przetrwa y do naszych czasów, wzmianki dotycz ce liczebno ci armii walcz cych w wojnie sertoria skiej pe ne s niejasno ci i nie cis o ci 9. Autorzy antyczni podaj równie dane o stanie walcz cych si 7 8 9 Plut., Sert. 15, 1; App., B.C., I, 107, 504; 108, 508; Iul. Exuper. 7; Oros. V, 23, 12; 24, 16. Wi cej na ten temat: F. Münzer, M. Perperna (6), [in:] RE, Hlb. 37, Stuttgart 1937, szp. 898 899; J. Van Ooteghem, Pompée le Grand, Namur 1954, s. 101; L. Labruna, Il console sovversivo. Marco Emilio Lepido e la sua rivolta, Napoli 1976, s. 125. Nie zachowa y si dzie ka autobiograficzne Marka Terencjusza Warrona, legata Pompejusza w wojnie z Sertoriuszem, w których by mo e zawarte by y dane liczbowe walcz cych w czasie wojny w Hiszpanii wojsk. Vide: A. Schulten, Sertorius, Leipzig 1926, s. 13; K. Kumaniecki, Literatura rzymska. Okres cycero ski, Warszawa 1977, s. 493. Dzie o Salustiusza Historiae, powsta e oko o trzydziestu lat po zako czeniu wojny sertoria skiej, zachowa o si tylko we fragmentach. Obraz liczebno ci wojsk uzyskany na jego podstawie jest wi c niepe ny. Na temat owego dzie a Salustiusza: W. Schur, Sallust als Historiker, Stuttgart 1934, s. 214 284; R. Syme, Sallust, Berkeley Los Angeles 1964, s. 178 213. Najobszerniejsze dane o liczebno ci o nierzy walcz cych w wojnie z Sertoriuszem mo na znale w biografiach Sertoriusza i Pompejusza autorstwa Plutarcha z Cheronei. Pisarz nie b d cy historykiem zwraca jednak uwag przede wszystkim na charakter i osobowo walcz cych w Hiszpanii wodzów. Kwestia liczebno ci ich wojsk by a dla niego drugorz dna. Nierzadko jest wi c w przekazywaniu danych niedok adny. Liczby podawane przez Appiana z Aleksandrii nale y traktowa z dystansem z uwagi na cz ste pomy ki tego autora w opisie

10 Tomasz ado w ró nych kontekstach i w odniesieniu do ró nych okoliczno ci. Cz sto tak e s nieprecyzyjni i przekazywane przez siebie liczby bardziej lub mniej wiadomie zawy aj albo zani aj 10. Nast pstwem tego s wyst puj ce w materia ach ród owych rozbie no ci, które niezwykle trudno zweryfikowa. Pisarze staro ytni w podawaniu danych o sile armii republika skich cz sto pos uguj si ponadto okre leniami stosowanymi wobec rzymskich jednostek wojskowych. Charakteryzuj c si y walcz ce w czasie wojny sertoria skiej, u ywaj wi c wobec nich nazw legion, kohorta i centuria. Cho dla wspó czesnego historyka jest to tak e wskazówka dotycz ca liczebno ci wojsk, wprowadza jednak w badaniach nad tym tematem dodatkowe kontrowersje, bowiem stan osobowy owych rzymskich jednostek w ró nych okresach Republiki by niejednolity 11. Aby okre li liczebno wojsk rzymskich bior cych udzia w walkach na Pó wyspie Iberyjskim w okresie wojny Rzymu z Sertoriuszem, nale y zbada, w ile legionów wyposa ani byli przez senat namiestnicy prowincji hiszpa skich, którzy wówczas nimi zarz dzali. Pomocne s w tym przypadku zarówno informacje autorów antycznych dotycz ce tej kwestii, jak i lu ne wzmianki poczynione przez nich przy okazji charakterystyki si walcz cych ze sob armii. Bezcennymi wskazówkami s tak e wiadomo ci o poniesionych w czasie bitew stratach czy dezercjach na stron przeciwnika. Nie cis o ci pojawiaj ce si w materia ach ród owych powoduj jednak, e bezsporne ustalenie liczby legionów przys anych na Pó wysep Iberyjski przez senat jest zadaniem bardzo trudnym. Obliczenia prowadzone w niniejszym artykule s zatem w pewnym zakresie hipotetyczne i przybli one, niemniej jednak, jak s dz, najdok adniejsze z mo liwydarze lat siedemdziesi tych. Z kolei tekst Orozjusza, który nader cz sto wspomina o liczebno ci wojsk walcz cych w wojnie z Sertoriuszem, jest pó ny i ju cho by przez to trzeba do niego podchodzi ostro nie. 10 Powody takiego post powania mog y by ró norakie. W przypadku zwyci stwa wojsk rzymskich pisarze staro ytni cz sto zawy ali straty wroga, co mia o podnie rang sukcesu, kiedy za armie rzymskie przegrywa y, wówczas zawy ali liczebno armii przeciwnika, aby usprawiedliwi poniesion kl sk. Vide: J. Szulczyk, Pog bienie kryzysu gospodarczo-politycznego w Rzymie w latach 70-tych I w. p.n.e. (wojna z Sertoriuszem, powstanie Spartakusa), Eos 71, 1983, s. 76. 11 Po reformie wojskowej przeprowadzonej przez Gajusza Mariusza pod koniec II wieku legion sk ada si z dziesi ciu kohort licz cych po sze centurii. Ka da z kohort stanowi a oko o 480 legionistów, wobec tego si a legionu wynosi a blisko 5 tysi cy. Niektórzy autorzy antyczni zgodnie z aci sk etymologi s owa centuria (centum = 100) uwa ali jednak, e sk ada a si ona ze stu legionistów, a zatem liczebno legionu ustalali na 6 tysi cy o nierzy. Warto tak e podkre li, e liczebno o nierzy wewn trz jednostek taktycznych by a w czasie wojny bardzo ró na. Na skutek poniesionych strat legiony liczy y cz sto nawet dwa tysi ce mniej o nierzy ni pierwotnie. Na ten temat vide: I.M. Brunt, Italian Manpower..., s. 687 693; L. Keppie, The Making of the Roman Army, University of Oklahoma Press 1998, s. 64 66. Confer: E. D browa, Rozwój i organizacja armii rzymskiej (do III w. n.e.), Filomata 399, 1990, s. 341.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 11 wych. Poni sze zestawienie zawiera chronologiczny wykaz namiestników prowincji, którzy uczestniczyli w wojnie z Sertoriuszem wraz z obliczeniem si zbrojnych, którymi dysponowali. Oczywi cie, trudno odpowiedzie na pytanie, jaki wp yw na sytuacj Republiki Rzymskiej mia y rozmiary pojedynczych armii, na których czele stali poszczególni namiestnicy prowincji hiszpa skich. Szersze i konkretne wnioski na ten temat mo liwe s do sformu owania dopiero po kompleksowym i ca o ciowym zbadaniu liczebno ci si rzymskich bior cych udzia w wojnie sertoria skiej. Oprócz liczebno ci si namiestników wys anych na Pó wysep Iberyjski w okresie wojny sertoria skiej przez w adze sulla skie zdecydowa em si tak e w czy w niniejsze obliczenia wojska rzymskie wchodz ce w sk ad armii Kwintusa Sertoriusza. Wspomnia em ju bowiem, e stanowi y one integraln cz ogólnego potencja u militarnego Republiki Rzymskiej w latach siedemdziesi tych. Mniejsz uwag skupi em natomiast na liczebno ci wojsk iberyjskich walcz cych w armii Sertoriusza. Wynika to przede wszystkim z faktu, e w przekazach antycznych zachowa y si o tym bardzo sk pe i niedok adne dane. Wyci gni te na ich podstawie wnioski s przez to ogólne i w badaniach nad wp ywem konfliktu sertoria skiego na sytuacj Republiki Rzymskiej w latach siedemdziesi tych wykorzysta je mo na w stopniu ograniczonym. 2. Liczebno oddzia ów rzymskich uczestnicz cych w wojnie sertoria skiej Gajusz Anniusz By to pierwszy namiestnik wys any do prowincji hiszpa skich po obj ciu dyktatury przez Lucjusza Korneliusza Sull. Prawdopodobnie otrzyma w zarz d obydwie prowincje hiszpa skie 12 i zadanie wyparcia Sertoriusza z Pó wyspu Iberyjskiego. Autorzy antyczni nie precyzuj liczebno ci wojska, nad którym sprawowa dowództwo. Plutarch z Cheronei ogólnie podaje tylko, e Gajusz 12 wiadczy o tym m.in. przydzielenie temu wodzowi dwóch kwestorów oraz jego aktywno w obydwu Hiszpaniach. Dodatkowym argumentem jest tak e brak informacji w ród ach, by Sulla bezpo rednio po zwyci stwie w Italii wys a na Pó wysep Iberyjski osobnego namiestnika do ka dej z prowincji hiszpa skich. Na ten temat vide: E. Badian, Studies in Greek and Roman History, Oxford 1964, s. 96, 104, przyp. 165; M.H. Crawford, Roman Republican Coinage, vol. I, Cambridge 1974, s. 381 386, nr 366; C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius. A Historical Commentary, Chapel Hill London 1994, s. 100. O Gajuszu Anniuszu: Klebs, C. Annius (9), [in:] RE, Bd. I, Stuttgart 1894, szp. 2262.

12 Tomasz ado Anniusz dysponowa du si 13. Informacja ta interpretowana jest przez wspó czesnych uczonych bardzo ró nie 14. Wydaje si, e na problem ów trzeba spojrze przez pryzmat si, którymi w tym czasie na Pó wyspie Iberyjskim dysponowa Sertoriusz, wszak Sulla zapewne chcia zagwarantowa wys anemu przez siebie wodzowi przewag nad przeciwnikiem. Mo emy przypuszcza, e Sertoriusz w momencie wyjazdu z Italii pod koniec 83 lub na pocz tku 82 roku dysponowa dwoma legionami 15. Prawdopodobnie dyktator by doskonale o tym fakcie poinformowany. Je li chcia szybko pozby si niebezpiecze stwa ze strony wrogiego mu namiestnika, musia przydzieli Anniuszowi takie si y, które umo liwi yby mu odniesienie atwego zwyci stwa. Sulla móg sobie na taki wysi ek zbrojny pozwoli. W momencie wyjazdu Anniusza do Hiszpanii, czyli na pocz tku 81 roku, wszystkie inne o rodki oporu maria skiego zosta y ju bowiem zlikwidowane i w pa stwie panowa wzgl dny spokój 16. Z materia ów ród owych wynika ponadto, e Anniusz posiada znaczn przewag nad si ami Sertoriusza 17. Potwierdza to tak e przebieg wydarze po przybyciu Anniusza na Pó wysep Iberyjski. Nie uda o mu si co prawda schwyta przeciwnika, jednak bez wi kszych problemów wypar go z Hiszpanii 18. W zwi zku z tym mo na wysnu hipotez, e przydzielono mu prawdopodobnie a cztery legiony (po dwa na ka d z prowincji hiszpa skich) 19. 13 Plut., Sert. 7, 2. 14 Termin ten wywo a rozmaite komentarze historyków. Wed ug P.A. Brunta (Italian Manpower, s. 470 471) w przypadku liczebno ci armii Anniusza mo na mówi o jednym lub co najwy ej dwóch legionach, A. Schulten (Sertorius..., s. 45 46) si t rozszerza do dwudziestu tysi cy. C.F. Konrad (Plutarch s Sertorius..., s. 101) twierdzi, e po zwyci stwie Sulli w Italii there was an abundance of troops available i szacuje wojsko owego namiestnika na trzy cztery legiony. 15 Argumenty przemawiaj ce za takim wnioskiem zebrane zosta y w dalszej cz ci artyku u. 16 Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 77 78; A. Keaveney, Sulla. The Last Republican, London Canberra 1982, s. 197 198; M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje Rzymu, t. 1, Warszawa 1992, s. 454 455; CAH, vol. IX: The Last Age of the Roman Republic, 146 43 B.C., ed. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, Cambridge 1994, s. 205 (R. Seager). 17 Plut., Sert. 7. Confer: P.R. von Bie kowski, Kritische Studien über Chronologie und Geschichte des sertorianischen Krieges, WS 13, 1891, s. 138 145; A. Schulten, Sertorius..., s. 45 46; P.O. Spann, Quintus Sertorius and the Legacy of Sulla, Fayetteville 1987, s. 47 49. 18 Plut., Sert. 7, 1 4. 19 Warto zaznaczy, e Gnejusz Pompejusz, prowadz c z polecenia Sulli dzia ania na Sycylii, dysponowa si sze ciu legionów (Plut., Pomp. 11, 3). Mo na natomiast zak ada, e opanowanie Hiszpanii i zniszczenie formuj cego si tam opozycyjnego, antysulla skiego o rodka by- o dla dyktatora co najmniej tak samo wa ne. Nie wydaje si zatem, aby ograniczanie si przydanych Anniuszowi zaledwie do dwóch jak to czyni P.A. Brunt (Italian Manpower..., s. 470 n.) by o zasadne. Przecz temu tak e b yskotliwe sukcesy tego ma o znanego wodza nad prze-

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 13 Lucjusz Fufidiusz Kolejny sulla ski namiestnik Hiszpanii Dalszej, zast pi na tym stanowisku Gajusza Anniusza 20. Po przej ciu w adzy przez dyktatora Fufidiusz by jednym z jego najbli szych wspó pracowników. W 81 roku sprawowa pretur, w nast pnym za jako prokonsul zosta wys any na Pó wysep Iberyjski 21. Wiadomo, e w swej prowincji sprawowa dowództwo nad co najmniej dwoma legionami 22. Nie musi to jednak oznacza, e przyby y one tam razem z nim z Italii, gdy w momencie wyjazdu Fufidiusza z Rzymu Sulla przypuszczalnie uwa- a, e problem Sertoriusza zosta ju rozwi zany przez poprzedniego namiestnika, któremu, jak wcze niej nadmienia em, uda o si wyprze przeciwnika z Pó wyspu Iberyjskiego. Hiszpania zdawa a si zatem na trwa e opanowana przez sulla czyków. Ma o prawdopodobne wi c, by dyktator przydzieli prokonsulowi Hiszpanii Dalszej armi wi ksz ni jeden legion, zw aszcza e w prowincji tej wci przebywa y oddzia y wchodz ce w sk ad si przyprowadzonych na pó wysep przez Gajusza Anniusza. By mo e, to w a nie m.in. nimi dowodzi Fufidiusz w bitwie z Sertoriuszem nad rzek Baetis w 80 roku. Sulla ski wódz zosta tam rozbity i straci oko o dwóch tysi cy legionistów 23. Marek Domicjusz Kalwinus Kariera tego wodza przebiega a bardzo podobnie do opisanej wy ej kariery Fufidiusza. Kalwinus prawdopodobnie równie by pretorem w 81 roku 24, a po ciwnikiem, który w przysz o ci sprawi du o k opotów najwi kszym dowódcom tamtych lat: Metellusowi i Pompejuszowi. 20 Po wyparciu Sertoriusza z Hiszpanii w ród ach nie ma informacji o dalszej dzia alno ci Anniusza na Pó wyspie Iberyjskim. Je li zosta by odwo any do Rzymu, prawdopodobnie odzwierciedliliby to autorzy przekazów ród owych. Przyczyn przys ania mu nast pcy by a wi c, by mo e, nag a mier namiestnika. 21 Plut., Sert. 12, 3. Vide: W.F. Jashemski, The Origins and History of the Proconsular and the Propraetorian Imperium to 27 B.C., Chicago 1950, s. 126; T.R.S. Broughton, The Magistrates, vol. II, s. 81; idem, The Magistrates..., vol. III, Atlanta 1986, s. 93 94. 22 Sall., Hist. 108: Et mox Fufidius adveniens cum legionibus postquam tam <al>tas ripas, unum haud facilem pugnatibus vadum, cuncta hosti quam suis oportuniora videt. Confer: Plut., Sert. 12, 3. Vide: T. Corey Brennan, The Praetorship in the Roman Republic, vol. II, Oxford 2000, s. 505. 23 Plut., Sert. 12, 3. Confer: Sall., Hist. I, 55, 22; I, 108; Oros. V, 21, 3. Szerzej: A. Schulten, Sertorius..., s. 56; F. Garcia Morá, Un episodio de la Hispania republicana: La guerra de Sertorio, Granada 1991, s. 56. 24 Sall., Hist. I, 111. Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates, vol. II, s. 84 85; idem, The Magistrates, vol. III, s. 84. Confer: T. Corey Brennan, The Praetorship..., vol. II, s. 506, wed ug którego Kalwinus by pretorem w roku 80.

14 Tomasz ado sko czeniu urz dowania opu ci Itali i wyjecha jako prokonsul 25 do Hiszpanii Bli szej, gdzie na stanowisku namiestnika zast pi Gajusza Anniusza. W 79 roku zosta wezwany do wspólnych dzia a przeciwko Sertoriuszowi przez nowego namiestnika Hiszpanii Dalszej, Kwintusa Cecyliusza Metellusa Piusa. Aby zapobiec ofensywie Kalwinusa, Sertoriusz wys a przeciwko niemu swego kwestora, Lucjusza Hirtulejusza, który rozbi wojska tego sulla czyka w 79 roku w bitwie nad rzek Anas 26. Nie zachowa y si dane liczbowe dotycz ce tego starcia. Wiemy jednak e, e Sertoriusz, który dysponowa w tym okresie wojny prawdopodobnie armi licz c oko o dwudziestu tysi cy ludzi (z o on przede wszystkim z hiszpa skich sprzymierze ców) 27, przed bitw nad rzek Anas dokona jej podzia u na dwie mniej wi cej równe cz ci i na czele jednej, w sk ad której wchodzili m.in. Rzymianie, postawi Hirtulejusza 28. Autorzy róde nie informuj, by która ze stron w starciu nad Anas posiada a znacz c przewag. Je- li wi c za o ymy, e obydwie armie Hirtulejusza i Kalwinusa by y mniej wi cej liczebnie równe, to sulla ski namiestnik Hiszpanii Bli szej dowodzi prawdopodobnie dwoma legionami. Jeden przypuszczalnie sk ada si z po czonych pozosta o ci po wojskach Anniusza stacjonuj cych w Hiszpanii Bli szej, drugi za Kalwinus przyprowadzi wraz z sob z Italii. Kwintus Cecyliusz Metellus Pius W 80 roku razem z Lucjuszem Korneliuszem Sull sprawowa konsulat, za w nast pnym roku jako prokonsul zosta wys any do Hiszpanii Dalszej 29. Na stanowisku tym zast pi Lucjusza Fufidiusza, którego nazwisko w ród ach po kl sce nad rzek Baetis ju si nie pojawia. Autorzy antyczni nie precyzuj, jak siln armi przywiód Metellus Pius na Pó wysep Iberyjski. Jedyn wskazówk odnosz c si do tej kwestii jest stwierdzenie Appiana z Aleksandrii, wed ug którego senat powierzy nowemu namiestnikowi wielkie wojsko 30. Ranga wodza oraz coraz wi ksze k opoty sulla czyków w Hiszpanii ka podejrzewa, e 25 Tytu po wiadczony przez Salustiusza (Hist. I, 111): Domitium pro cos. ex citeriore Hispania. Confer: P.O. Spann, Quintus Sertorius: Citizen, Soldier, Exile, Dissertation Texas at Austin 1976, s. 75. 26 Sall., Hist. I, 111; Liv., per. XC; Front., Strat. IV, 5, 19; Plut., Sert. 12, 3 4; Flor. II, 10, 7; Eutrop. VI, 1, 2; Oros. V, 23, 3. Najlepsza analiza owych fragmentów: F. Garcia Morá, Un episodio..., s. 107 116. 27 Vide: na ten temat rozwa ania P.O. Spanna, Quintus Sertorius..., s. 66. 28 Ibidem. 29 Claud. Quad., fr. 85 Peter; Plut., Sert. 12, 3; App., B.C. I, 97, 450; 108, 506 507. Confer: Val. Max. VIII, 15, 8. Confer: F. Münzer, Q. Caecilius Metellus Pius (98), [in:] RE, Hlb. 5, Stuttgart 1897, szp. 1223; W.F. Jashemski, The Origins..., s. 126; J. Van Ooteghem, Les Caecilii Metelli de la république, Bruxelles 1967, s. 190. 30 App., Ib. 101, 440.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 15 by o to dowództwo co najmniej nad trzema, a wed ug Brunta mo e nawet czterema legionami 31. Pod komend nowego namiestnika przesz y zapewne równie pozosta o ci po wojsku Fufidiusza. W sumie wi c Metellus móg rozporz dza w swojej prowincji czterema lub pi cioma legionami. By mo e, w a nie tak przyt aczaj ca przewaga liczebna wroga zmusi a Sertoriusza po przybyciu Matellusa Piusa do Hiszpanii do zastosowania taktyki wojny podjazdowej. Tam gdzie dominacja Rzymian nie by a tak wyra na, decydowa si na otwarte starcia. Kwintus Kalidiusz Kolejny namiestnik Hiszpanii Bli szej, wys any tam prawdopodobnie w randze propretora 32 ; zast pi na tym stanowisku Marka Domicjusza Kalwinusa, który zgin we wspomnianej wcze niej bitwie nad rzek Anas. Po kl sce sytuacja sulla czyków w Hiszpanii Bli szej znacznie si skomplikowa a. Wobec tego Kalidiusz, który sprawowa pretur w 79 roku, prawdopodobnie uda si na Pó wysep Iberyjski jeszcze w czasie pe nienia urz du 33. Nie zachowa y si adne wiadomo ci ani o militarnej dzia alno ci tego namiestnika, ani na temat posiadanej przez niego si y zbrojnej. Trudno jednak przypuszcza, by po kl sce Kalwinusa nie zabra ze sob z Italii jakich oddzia ów, prawdopodobnie by to jednak nie wi cej ni legion. Brak informacji o jakichkolwiek potyczkach Kalidiusza z Lucjuszem Hirtulejuszem w Hiszpanii Bli szej ka e si domy la, e sulla czyk znacznie ust powa si om kwestora Sertoriusza, który w czasie pobytu w Hiszpanii Bli szej dysponowa ju prawdopodobnie oko o pi tnastotysi czn armi, z o on w du ej mierze z coraz liczniej nap ywaj cej w szeregi sertoria skie ludno ci iberyjskiej 34. 31 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 471. Confer: P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 65. Obliczenia Schultena (Sertorius..., s. 65), który szacuje wojsko Metellusa na 40 tysi cy, s anachroniczne i dzisiaj nie znajduj ju uznania. 32 T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 86. Confer: W.F. Jashemski, The Origins..., s. 127. 33 Ps.-Ascon. 219 Stangl. Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 86; vol. III, s. 45; T. Corey Brennan, The Praetorship..., vol. II, s. 506. Na temat identyfikacji owego namiestnika: A. Keaveney, Studies in the Dominatio Sullae, Klio 68, 1983, s. 185 186. 34 Liczebno wojsk Hirtulejusza mo na okre li tylko w przybli eniu. Autorzy antyczni na ten temat milcz. A. Schulten (Sertorius..., s. 64 65) twierdzi, e si y owego kwestora liczy y zaledwie 8 tys. i sk ada y si z wojsk, które do czy y do Sertoriusza w 80 roku. Pogl d ten zosta jednak obalony przez P.O. Spanna (Quintus Sertorius..., s. 66, 72).

16 Tomasz ado Lucjusz Manliusz Prawdopodobnie w 79 roku piastowa w Rzymie pretur, a w roku nast pnym zosta wys any do Galii Zaalpejskiej jako prokonsul 35. Orozjusz wyra nie po wiadcza, e sprawowa komend a nad trzema legionami i pó toratysi czn jazd 36. Przyznanie mu tak du ej si y mia o zapewne chroni Itali przed mo liwo ci inwazji wodzów Sertoriusza zagra aj cych Italii z zachodu. W 78 roku Kwintus Kalidiusz, który, jak ju wspomniano, by wówczas namiestnikiem Hiszpanii Bli szej i dysponowa niewielkimi si ami, wezwa Manliusza na pomoc w walce przeciwko L. Hirtulejuszowi. Mi dzy si ami namiestnika Transalpiny i wodza Sertoriusza dosz o do bitwy, w wyniku której Manliusz straci swój obóz i wi kszo armii 37. Schronienia szuka w mie cie Ilerda. W trakcie ucieczki zosta jednak do cigni ty przez Akwita czyków i resztki jego oddzia- ów doszcz tnie wyci to 38. Gnejusz Pompejusz W 77 roku zosta wys any na Pó wysep Iberyjski jako prokonsul Hiszpanii Bli szej 39. Zast pi na tym stanowisku Kwintusa Kalidiusza, który po powrocie do Italii zosta oskar ony o nadu ycia w prowincji 40. Dane o liczebno ci si Pompejusza zosta y przekazane przez Orozjusza, wed ug którego armia nowego namiestnika Hiszpanii Bli szej liczy a 30 tysi cy legionistów i tysi c konnych 41. 35 Caes., Gall. III, 20, 1; Liv., per. XC; Plut., Sert. 12, 4; Oros. V, 23, 4. Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 87; vol. III, s. 135; E. Badian, Notes on Provincia Gallia in the Late Republic, [in:] Mélanges d archéologie et d histoire offerts à Andrè Piganiol, Paris 1966, s. 910. 36 Oros. V, 23, 4. Cho tekst Orozjusza jest pó ny, to zdaniem badaczy zawarta w nim informacja o liczebno ci legionów L. Manliusza zas uguje na zaufanie. P.O. Spann twierdzi jednak, e ma- o prawdopodobne, by legiony te by y w pe nym sk adzie. Szacuje, e liczy y oko o 4 tys. o nierzy ka dy. W zwi zku z tym ogólne si y Manliusza autor ocenia na ok. 13 500 (trzy legiony po 4 tys. + 1500 jazdy). Vide: P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 72. 37 Liv., per. XC; Front., Strat. I, 5, 8. 38 Oros. V, 23, 4. 39 Liv., per. XCI; Plut., Pomp. 17, 1 4; App., B.C. I, 108, 508. Confer: Cic., de imp. Cn. Pomp. 30; 62; Vell. II, 29, 5; II, 30, 2; Val. Max. VIII, 15, 8; Plin. N.H. VII, 96; Plut., Sert. 18, 1 2; App., Ib. 101, 440; Flor. II, 10, 5; Iul. Exuper. 8; Eutrop. VI, 1, 3; Auct., Vir. Ill. 77, 4; Oros. V, 23, 8 9. Confer: J. Van Ooteghem, Pompée..., s. 102 nn.; R. Seager, Pompey..., s. 17; P. Greenhalgh, Pompey. The Roman Alexander, London 1980, s. 38; P. Southern, Pompejusz Wielki, Warszawa 2004, s. 54. 40 Cic., Verr. I, 38; II, 3, 63; Ps.-Asc. 219 Stangl. Confer: E.S. Gruen, The Last Generation..., s. 31. 41 Oros. V, 23, 9. Vide: M. Gelzer, Pompeius, München 1949, s. 51; J. Van Ooteghem, Pompée..., s. 107; J. Leach, Pompey..., s. 44.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 17 By o to wi c co najmniej pi, a prawdopodobnie nawet sze legionów 42. Dodatkowo w 74 roku wojska Pompejusza zosta y wzmocnione o kolejne dwa legiony przyby e z Italii 43. W sumie, wed ug ostro nych szacunków, pod komend Pompejusza w Hiszpanii przez ca y okres wojny z Sertoriuszem na Pó wyspie Iberyjskim walczy o nie mniej ni osiem legionów 44. Si y rzymskie Kwintusa Sertoriusza W 83 roku Kwintus Sertoriusz prawdopodobnie, tak samo jak dwa lata pó niej Anniusz, otrzyma w zarz d obydwie prowincje hiszpa skie 45. Na wniosek liderów maria skich senat niew tpliwie przyzna mu komend nad jakimi oddzia ami. Jak wiele ich by o nie wiadomo. Maria czycy zdawali sobie wówczas spraw z tego, e w obliczu zbli aj cej si do Rzymu armii Sulli ka dy legion jest potrzebny w Italii. Sertoriusz otrzyma jednak od ówczesnych w adz Republiki bardzo istotne zadania w Hiszpanii: nale a o do nich m.in. przygotowanie azylu dla przywódców obozu maria skiego na wypadek ich kl ski w Italii 46. Tymczasem, przed wyjazdem Sertoriusza, na Pó wyspie Iberyjskim namiestnictwo sprawowa Gajusz Waleriusz Flakkus, którego wierno ówczesnym w adzom w stolicy sta a pod znakiem zapytania. Je li wi c w Rzymie liczono na pomy lne zrealizowanie powierzonych Sertoriuszowi zada, to aby mu to umo liwi, a siebie zabezpieczy musiano przyzna mu dowództwo nad jak, chocia bli ej nieokre lon przez autorów antycznych, liczb wojska 47. 42 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 471; C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 127, 160. 43 App., B.C. I, 111, 519. Confer: Sall., Hist. II, 98, D10 20 M; Plut., Pomp. 20, 2 3. 44 Szacunki zale od tego, na ile okre li si liczebno legionów w okresie pó nej Republiki. C.F. Konrad podejrzewa np., e liczby podane przez Orozjusza nale y interpretowa jako at least five legions, probably six to eight. Vide: C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 127, 160. 45 Plut., Sert. 6, 2; App., B.C., I, 86, 392; Ib. 101, 439. Confer: Iul. Exuper. 7 8. Szerzej na ten temat: E. Badian, Studies, s. 90, 104, przyp. 164 165; T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. III, s. 193 (badacz zweryfikowa swój pogl d w tej sprawie z wcze niej opublikowanego studium: idem, The Magistrates, vol. II, New York 1952, s. 63); C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius, s. 88 89. Confer: W. Jashemski, The Origins, s. 126; CAH, vol. IX, s. 191 (R. Seager), którzy namiestnictwo Sertoriusza ograniczaj tylko do Hiszpanii Bli szej. 46 Plut., Sert. 6, 2. 47 Fakt przyprowadzenia z Italii wojska przez Sertoriusza wyra nie akcentuje Appian: B.C. I, 108, 506. Confer: Plut., Sert. 6, 2 3. A. Schulten (Sertorius..., s. 44, przyp. 227) s dzi, e Sertoriusz przywiód na pó wysep oko o 9 tys. o nierzy. W tpi w to P.A. Brunt: Sertorius probably brought no troops with him to Spain in 83/82 (at that juncture men could not be spared from the war with Sulla). Zamiast tego badacz ów stawia hipotez, e he [Sertoriusz T..] commanded one legion from Italy, which may either have remained in Spain throughout the Social war or have been sent there on its conclusion. Vide: P.A. Brunt, Italian Manpower, s. 470.

18 Tomasz ado Na to, e Sertoriusz posiada w drodze do Hiszpanii spore si y, wskazuje szereg innych przes anek. Ze róde wynika np., e w czasie przejazdu na Pó wysep Iberyjski Sertoriusz bez problemów pokona teren Galii Zaalpejskiej 48, a powa niejsze przeszkody napotka dopiero w Pirenejach, gdzie przyj poselstwo plemion barbarzy skich, domagaj ce si op aty za przej cie przez góry 49. Sertoriusz nie podj walki, lecz wykupi si i przejecha bezpiecznie. Takie zachowanie nowego namiestnika prowincji hiszpa skich nie mo e jednak prowadzi do wniosku, e ust pi, bo nie mia ze sob wojska. Przeciwnie mo emy przypuszcza, e gdyby u boku Sertoriusza nie by o adnych oddzia ów lub by y bardzo s abe, plemiona barbarzy skie pokusi yby si o zastawienie na nie jakiej pu apki, a nie podejmowa yby pertraktacji. Zdaniem P.O. Spanna Rzymian u boku Sertoriusza najwidoczniej by o jednak zbyt wielu, by barbarzy cy zaatakowali go i dlatego ograniczyli si tylko do da okupu 50. Przyj cie przez nowego namiestnika prowincji hiszpa skich przedstawionych mu warunków nale- y t umaczy tym, e spieszy si do swoich prowincji. Sertoriusz zdawa sobie bowiem spraw z tego, e wik anie si w walk z trudnym przeciwnikiem przed u y oby jedynie przepraw prowadzonych przez niego si przez góry, co w obliczu chwiejnej postawy Flakkusa by oby ryzykowne. Poczynione uwagi wskazuj zatem, e Sertoriusz, w momencie wyruszenia z Italii, by obj namiestnictwo w Hiszpanii, sta na czele wojska; chocia liczebno jego oddzia ów mo na okre li tylko hipotetycznie. Wydaje si, e dysponowa co najmniej jednym, a najprawdopodobniej jednak dwoma legionami. Niewykluczone bowiem, e senat powierzy mu po jednym legionie na ka d prowincj hiszpa sk. Bezpo rednio po obj ciu namiestnictwa, prawdopodobnie jeszcze w 82 roku, Sertoriusz poczyni równie zaci gi po ród obywateli rzymskich zamieszkuj cych Hiszpani Bli sz 51. Nie zebra raczej znacz cych si. Na przeszkodzie stan y mu bowiem: niech tna postawa hiszpa skich Italików, którzy wobec walk wewn trznych w Republice mi dzy sulla czykami Przypuszczenie to nie jest jednak potwierdzone w ród ach. Pogl d tego historyka spotka si ze zdecydowan krytyk : P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 40. 48 Plut., Sert. 6, 2 3; Iul. Exuper. 8. Jej namiestnik, Gajusz Waleriusz Flakkus (ten sam, który do tego czasu zarz dza tak e obydwiema Hiszpaniami), najwidoczniej otwarcie sympatyzowa ju wówczas z Sull i najprawdopodobniej skorzysta by z okazji, by powstrzyma Sertoriusza, gdyby ten nie mia przy sobie jakiej wi kszej si y. Tymczasem Sertoriusz nie napotka adnego oporu ze strony Flakkusa ani w czasie w drówki przez Gali, ani po przybyciu do Hiszpanii. 49 Plut., Sert. 6, 3. Sertoriusz na Pó wysep Iberyjski chcia prawdopodobnie przedosta si przez jedn z prze czy w okolicach Andory, by mo e Col de la Perche. Tereny te zamieszkiwa o katalo skie plemi wojowniczych Keretanów (Cerretani). Vide: C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 87. 50 P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 41. 51 Plut., Sert. 6, 5.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 19 i maria czykami zaj li przypuszczalnie postaw wyczekuj c i nie chcieli anga- owa si po adnej ze stron 52, a tak e brak czasu, gdy po zaj ciu Rzymu dyktator szybko wys a na Pó wysep Iberyjski wojsko z zadaniem wyparcia stamt d Sertoriusza. Trzon armii Sertoriusza stacjonuj cej w zarz dzanych przez niego prowincjach w latach 83 81 stanowili zatem Rzymianie, którzy wraz z nim przybyli z Italii do Hiszpanii. Po walkach z oddzia ami Gajusza Anniusza oraz potyczkach w Afryce z owych prawdopodobnych dwóch legionów pozosta y zaledwie niedobitki. Wiadomo bowiem, e w momencie powrotu do Hiszpanii Sertoriuszowi towarzyszy o jedynie dwadzie cia sze setek legionistów, z czego kilkuset by o pozosta o ciami po armii Pacciaecusa, które Sertoriusz wcieli do swych oddzia- ów po pokonaniu tego sulla skiego wodza 53. Prawdopodobnie w sk ad jego wojsk weszli wówczas tak e Rzymianie, którzy schronili si w Hiszpanii Dalszej w czasie nieobecno ci Sertoriusza na Pó wyspie Iberyjskim. Mogli to by zarówno uciekinierzy z Hiszpanii Bli szej, którzy u Luzytanów znale li schronienie przed Anniuszem, jak i nowi przybysze z Italii szukaj cy w Hiszpanii azylu przed proskrypcjami i terrorem sulla skim 54. Armia Sertoriusza nabra a bardziej rzymskiego charakteru, a liczba s u cych w niej Rzymian wyra nie wzros a dopiero po przy czeniu si do niego 53 kohort przyprowadzonych na Pó wysep Iberyjski przez Marka Perpern 55. By a to g ówna cz licz cej co najmniej sze legionów armii Marka Emiliusza Lepidusa, która w 77 roku wycofa a si z Pó wyspu Apeni skiego po niepowodzeniu wywo anego przez niego buntu 56. Jaka by a ogólna liczebno tych wojsk, nie jest pewne, bowiem autorzy antyczni nie precyzuj rozmiarów strat ponie- 52 Na temat stosunku hiszpa skich Italików (tzw. Hispanienses) do Sertoriusza vide: P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 169 nn.; C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 96 98; T. ado, Sertoriusz a Hispanienses, Prace Naukowe Akademii im. J. D ugosza w Cz stochowie. Seria: Zeszyty Historyczne, z. IX, Cz stochowa, 2006, s. 7 14. Confer: A. Gabba, Republican Rome, the Army and the Allies, Berkeley Los Angeles 1976, s. 109 112. 53 Plut., Sert. 9, 3. 54 Plutarch (Sert. 10, 1) po wiadcza, e Luzytanie, którzy nak onili Sertoriusza, by powróci na Pó wysep Iberyjski, dzia ali za namow tych, którzy ju go [kiedy T..] spotkali. Zdaniem C.F. Konrada (Plutarch s Sertorius..., s. 117) mogli to by members of his [Sertoriusza T..] staff who had been unable to leave the Penisula along with him in 81, and other Marians that had come to Spain during the last months of the Civil War. 55 Plut., Sert. 15,1; App., B.C. I, 107, 504; 108, 508; Iul. Exuper. 7; Oros. V, 23, 12; 24, 16. Vide: P.O. Spann, M. Perperna and Pompey s Spanish Expedition, Hispania Antiqua 7, 1977, s. 47 62; T. ado, Uwagi o Marku Perpernie, przywódcy spisku na ycie Sertoriusza, [w:] Zamach stanu w dawnych spo eczno ciach, red. A. So tysik, Warszawa 2004, s. 71. 56 N. Criniti, M. Aimilius Q.F.M.N. Lepidus ut ignis in stipula, Memorie dell Istituto Lombardo Accademia di Scienze e Lettere, Classe di Lettere Scienze morali e storiche, t. 30, Milano 1969, s. 446; P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 448 449.

20 Tomasz ado sionych przez Lepidusa w czasie star w Italii w 77 roku 57. Prawdopodobnie nie by y to jednak straty du e. Tytus Liwiusz wspomina, e wiosn 76 roku Perperna sprawowa dowództwo w Hiszpanii nad 20 tysi cami Rzymian. Wojsko to identyfikuje si w a nie z owymi przyprowadzonymi przez niego na Pó wysep Iberyjski 53 kohortami 58. Liczba 53 odnosz ca si do przyby ych wraz z Perpern kohort jest wi c wiarygodna, mo liwe natomiast, e nie mia y one pe nego stanu 59. W sumie wi c po stronie Sertoriusza w okresie jego pobytu w Hiszpanii (lata 83 73) walczy o oko o siedmiu legionów z o onych z Rzymian (sze je li liczy okres tylko wojny sertoria skiej, czyli lata 80 73). Ponadto po stronie zbuntowanego namiestnika walczy y liczne kontyngenty wojsk hiszpa skich. Niestety, nie sposób dok adnie okre li ich liczebno ci. Z ró nych wzmianek autorów antycznych mo na jednak wysnu wnioski, e w starciach, które toczone by y w czasie owej wojny, si y sertoria skie dorównywa y, a by mo e nawet przewy sza y liczebno ci armie sulla czyków 60. Z drugiej strony brak jakichkolwiek informacji o obecno ci hiszpa skich oddzia ów w armiach sulla skich, co pozwala s dzi, e wodzowie wys ani przez sulla ski senat zdani byli tylko na si y przyprowadzone z Italii 61. 57 App., B.C. I, 107, 504; Iul. Exuper. 6, 8 13. 58 Liv., fr. XCI. Confer: A. Schulten, Sertorius..., s. 79. 59 E. Gabba (Le origini..., s. 302 303) nie wierzy, by taka si a przedosta a si na Sardyni, bo prawdopodobnie wówczas zbuntowanemu konsulowi atwo uda oby si zaj wysp. Vide: tak e G. Stahl, De bello Sertoriano, Erlangae 1907, s. 52. W ród ach zachowa y si jednak wzmianki wiadcz ce o tym, e namiestnik Sardynii, Gajusz Waleriusz Triarius, by doskonale przygotowany do obrony wyspy. Przewaga liczebna Lepidusa niewiele pomog aby mu w forsowaniu umocnie. Je li za jego g ównym celem by o dotarcie do Hiszpanii, nie mia na to czasu. Vide: Ascon. 19; Exuper. 6, 16 20. 60 W bitwie z L. Manliuszem, w której namiestnik dysponowa armi z o on z trzech legionów i pó tora tysi ca jazdy, Hirtulejusz przewa a (Oros. V, 23, 4: iniquam cum Hirtuleio pugnam conseruit ). Co prawda, cz armii sertoria skiego wodza stanowili Rzymianie, ale na tym etapie wojny nie mog o by ich wi cej ni trzy tysi ce. A zatem ju na pocz tku wojny w armii Hirtulejusza walczy o przesz o 10 tysi cy hiszpa skich sprzymierze ców. Co najmniej drugie tyle mia w tym czasie ze sob Sertoriusz w Hiszpanii Dalszej. W toku wojny liczba hiszpa skich sprzymierze ców w armii Sertoriusza stale ros a. Pompejusz w li cie do senatu skar y si, e ust puje liczebnie Sertoriuszowi. Sall., Hist. II, 98, 5: Recepi Galliam, Pyrenaeum, Lacetaniam, Indigetis et primum impetum Sertori victoris novis militibus et multo paucioribus sustinui hiememque castris inter saevissumos hostis, non per oppida neque ex ambitione mea egi. 61 J.S. Richardson, The Romans..., s. 101.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 21 3. Podsumowanie i wnioski Po podliczeniu wszystkich oddzia ów wys anych przez sulla czyków do Hiszpanii w latach 81 74 62 okazuje si, e w czasie wojny z Sertoriuszem walczy y tam cznie dwadzie cia dwa legiony. Jest to oczywi cie liczba przybli ona, niemniej wydaje si optymalna. Co ciekawe, Plutarch podaje, e Sertoriusz musia stawi czo o rzymskim wodzom, pod których dowództwem s u y o sto dwadzie cia tysi cy pieszych, sze tysi cy jazdy i dwa tysi ce uczników i procarzy 63. Za wiarygodne uznaje si dane biografa z Cheronei odnosz ce si do liczby procarzy i uczników w armiach sulla skich, zastrze e nie budzi te podana przez niego liczebno konnicy 64. Powszechnie podwa a si natomiast wiarygodno danych dotycz cych piechoty wys anej przez senat do Hiszpanii. Uznaje si, e s one mocno zawy one 65. Wra enie to pot guje fakt, e zosta y podane w odniesieniu do pocz tku wojny sertoria skiej i w zestawieniu z si ami sertoria skimi, które w owym czasie liczy y 7 300 ludzi 66. Wydaje si jednak e, e obydwie warto ci znajduj ce si w tym fragmencie ywota Sertoriusza s wiarygodne, a nadu yciem ze strony biografa jest tylko ich zestawienie w jednym miejscu 67. Liczba wojsk sertoria skich odzwierciedla bowiem liczebno armii zbuntowanego namiestnika prowincji hiszpa skich, któr ten dysponowa na pocz tku wojny, za wielko podana przy si ach wys anych na Pó wysep Iberyjski przez senat jest prawdopodobnie ogóln liczb legionistów wyekspediowanych do Hiszpanii w okresie oko o dziesi ciu lat trwaj cych tam zmaga zbrojnych. Wiadomo te, e w pó norepublika skich ywotach Plutarch stosuje wymiennie okre lenie legion 62 Na pocz tku 81 roku wyruszy a do Hiszpanii pierwsza armia pod wodz Anniusza, za w 74 roku z Rzymu wys ano wsparcie dla Pompejusza i o ile wiadomo by y to ostatnie legiony, które zasili y sulla czyków w wojnie z Sertoriuszem. 63 Plut., Sert. 12, 2. 64 Orozjusz po wiadcza obecno konnicy w wojskach Manliusza (1500) i Pompejusza (1000): Oros. V, 23, 4, 9. Pozosta e 3500 stanowi o zapewne cz si Fufidiusza, Domicjusza i Metellusa, by mo e te jaka cz konnych znajdowa a si w ród posi ków przys anych do Hiszpanii przez senat w 74 roku. Vide: C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 127. 65 P.O. Spann (Quintus Sertorius..., s. 191, przyp. 57) twierdzi, e dane odnosz ce si do liczebno ci armii sulla skich podane przez Plutarcha s sensational and incredible. 66 Na wojsko to sk ada o si 2 600 Rzymian, 700 libijczyków i 4 000 Luzytanów. Vide: Plut., Sert. 12, 2. Bli ej: F. Garcia Morá, Un episodio..., s. 56 nn.; C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 125 n. 67 Wskazuj c na tak du e dysproporcje mi dzy walcz cymi stronami, Plutarch by mo e zwraca uwag, jak niewielkie szanse mia Sertoriusz w walce z sulla czykami, i w ten sposób usprawiedliwia jego ostateczn kl sk.

22 Tomasz ado i 6 tysi cy ludzi 68. Wobec tego owych 120 tysi cy pieszych nale y odczytywa najpewniej jako dwadzie cia legionów. Liczba ta nie do ko ca pokrywa si, co prawda, z poczynionymi wy ej obliczeniami wskazuj cymi, e w czasie wojny z Sertoriuszem senat wys a do Hiszpanii dwadzie cia dwa legiony. Ustalenia te odnosz si jednak do ca o ci wojsk skierowanych na Pó wysep Iberyjski przez sulla czyków przeciwko Sertoriuszowi w latach 81 71. Plutarch za prawdopodobnie za pocz tek wojny sertoria skiej uwa a dopiero powrót Sertoriusza, po krótkim pobycie w Afryce, na Pó wysep Iberyjski w roku 80. Nie uwzgl dni wi c czterech legionów powierzonych przez Lucjusza Korneliusza Sull nowemu namiestnikowi prowincji hiszpa skich, Gajuszowi Anniuszowi. Argumentowano jednak, e dwa z owych legionów wesz y w sk ad armii nast pców Anniusza: jeden zasili oddzia y Lucjusza Fufidiusza, drugi za Marka Domicjusza Kalwinusa 69. Je li wi c w takim kontek cie spojrze na informacj podan przez biografa z Cheronei, okazuje si, e wed ug niego w ca ym okresie wojny sertoria skiej sulla czycy wyekspediowali do Hiszpanii dwadzie cia legionów. Liczba ta dok adnie odzwierciedla szacunki si poszczególnych namiestników prowincji hiszpa skich stacjonuj cych tam w czasie wojny sertoria skiej. Ogólnie w okresie od 83 do 71 roku w Hiszpanii zaanga owanych by o zatem a dwadzie cia dziewi rzymskich legionów (w tym siedem po stronie Sertoriusza), za w okresie wojny Rzymu z Sertoriuszem toczonej w latach 80 71 dwadzie cia sze (w tym sze po stronie Sertoriusza). Trzeba jednak wyra nie podkre li, e obliczenia powy sze dotycz legionów rzymskich wys anych do Hiszpanii w ci gu ca ego okresu trwania wojny. W jej poszczególnych momentach liczebno armii po obydwu stronach by a znacznie mniejsza. W czasie najwi kszego nasilenia dzia a zbrojnych w latach 76 73 w oddzia ach sulla skich wodzów walczy o nieco ponad pi dziesi t tysi cy legionistów, w tym samym za czasie Sertoriusz móg im przeciwstawi armi z o on z oko o dwudziestu pi ciu tysi cy Rzymian i kilkudziesi ciu tysi cy hiszpa skich sprzymierze ców 70. Tak wielkie zaanga owanie liczebne wojsk rzymskich w Hiszpanii w czasie wojny z Sertoriuszem w bardzo powa nym stopniu wp yn o na funkcjonowanie Republiki w latach siedemdziesi tych. Szczególnie istotny problem wojna stanowi a dla finansów pa stwowych, bowiem utrzymanie tak du ej ilo ci o nierzy by o ci arem, który dotyka ca e spo ecze stwo. Wielko tych kosztów mo e by okre lona jedynie drog szacunków, przy których margines b du jest 68 Confer: Plut., Lucull. 7, 1; 24, 1; Cic., 36, 1; Cat. Min. 45, 4. Vide: C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 127. 69 Ut supra. 70 M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje..., s. 470.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 23 nie do ustalenia. Poniewa w pierwszych latach zmaga na Pó wyspie Iberyjskim senat by zmuszony posy a tam coraz to nowe legiony, musia o to w rezultacie prowadzi do sta ego zwi kszania wydatków na wojn. Skarb pa stwa zobowi zany by wyp aca walcz cym w Hiszpanii o nierzom o d. Ju tylko z tego tytu u obci enia finansowe Republiki by y ogromne. W blisko dziesi cioletnich zmaganiach wojennych na Pó wyspie Iberyjskim bra o bowiem udzia cznie zapewne oko o stu tysi cy legionistów wys anych do Hiszpanii przez senat, a w latach 77 71 w adze w Rzymie tylko na Pó wyspie Iberyjskim musia y utrzymywa kilkana cie legionów w ci gu roku 71. Wiadomo, e roczne uposa- enie jednego legionisty w latach siedemdziesi tych I wieku wynosi o 112 ½ denara 72. Je li wi c za o ymy, e na Pó wysep Iberyjski ze skarbu pa stwa w ka dym roku wyp ywa y kwoty maj ce zaspokoi potrzeby oko o 50 tysi cy legionistów, to wyp aca im w sumie musiano przesz o pi i pó miliona denarów rocznie. Ogólny koszt wojny wyniós za przesz o 50 milionów denarów. Dodatkowymi wydatkami ponoszonymi przez skarb by o zapewne finansowanie z niego nadzwyczajnych nagród i donatyw przyznawanych legionistom za szczególne zas ugi 73. Jak wielkie sumy poch ania y one w czasach wojny z Sertoriuszem, nie sposób niestety ustali, w ród ach bowiem nie zachowa y si informacje na ten temat. Ostateczny koszt wojny wydatki te jednak w znaczny sposób podnosi y. Oblicza si cho s to kalkulacje bardzo ostro ne e wojna z Sertoriuszem w latach siedemdziesi tych obni y a mniej wi cej o 20% ówczesny ca o ciowy dochód pa stwa rzymskiego 74. Utrzymanie na Pó wyspie Iberyjskim licznej armii i ogromne obci enia finansowe wynikaj ce z prowadzenia wojny z Sertoriuszem musia y negatywnie odbi si na gospodarce Republiki. Jednym z przejawów z ej sytuacji ekonomicznej w pa stwie by g ód, który zapanowa w stolicy w 75 roku. Efektem tego by y zamieszki w ród ludu. Sfrustrowany t um na Via Sacra zaatakowa nawet podró uj cego w towarzystwie konsulów kandydata do pretury Kwintusa Cecyliusza Metellusa Kretikusa (pó niejszego konsula z 69 roku), który tylko szcz ciu zawdzi cza znalezienie schronienia w domu Oktawiusza 75. Napi ta sytuacja w stolicy zmusi a konsula Gajusza Aureliusza Kott do wyst pienia przed ludem. W zachowanej w Historiach Salustiusza mowie konsula wspomina 71 W latach 77 75 jedena cie, a w latach 74 71 trzyna cie. 72 G.R. Watson, The Pay of the Roman Army, Historia 7, 1958, s. 119. 73 A. D browa, Rozwój..., s. 293. 74 T. Wa ek-czernecki, Historia gospodarcza wiata staro ytnego, t. II, Warszawa 1948, s. 215. 75 Sall., Hist. II, 23 26; 45; 48 50. Wi cej na ten temat: J. Linderski, Rzymskie zgromadzenie wyborcze od Sulli do Cezara, Wroc aw Warszawa Kraków 1966, s. 107; A.M. Ward, M. Crassus and the Late Roman Republic, Columbia London 1977, s. 17; CAH, vol. IX, s. 211 (R. Seager).

24 Tomasz ado on m.in.: Consules nos fecistis, Quirites, domi bellique impeditissuma re publica. Namque imperatores Hispaniae stipendium, milites, arma, frumentum poscunt 76, po czym dalej wymienia przyczyny ci kiej sytuacji gospodarczej pa stwa: cum interim uectigalia parua et bellis incerta uix partem sumptuum sustinent 77. A zatem to wysokie wydatki zwi zane przede wszystkim z utrzymywaniem licznych armii w prowincjach, w tym zw aszcza hiszpa skich, zdaniem konsula doprowadzi y do kryzysu ekonomicznego, w wyniku którego dosz o w Rzymie do zamieszek. Wiemy, e w adze w Rzymie stara y si pokrywa koszty wojny w Hiszpanii. Pompejusz w s awnym, cytowanym ju wcze niej, li cie z ko ca 75 roku zwraca si do senatorów: Fessus scribundo mittundoque legatos omnis opes et spes privatas meas consumpsi, cum interim a vobis per triennium vix annuus sumptus datus est 78. Sfrustrowany wódz skar y si zatem, e senat nie pokrywa w wystarczaj cym stopniu kosztów prowadzonej przez niego w Hiszpanii wojny. Ze s ów Pompejusza wynika jednak, e senat z cz ci finansowych zobowi za si wywi za. Jednocze nie wódz przyznaje, e dzia ania zbrojne na pó wyspie poch aniaj ogromne fundusze 79. Sk din d wiadomo, e pieni dze na prowadzenie wojny otrzymywa tak e Metellus, którego armia liczebno ci niewiele ust powa a wojskom Pompejusza 80. Postawienie wi c wniosku, e utrzymywanie tak licznych armii na Pó wyspie Iberyjskim wp yn o na gwa towne pogorszenie si sytuacji gospodarczej w Rzymie, wydaje si ze wszech miar zasadne. Trzeba tak e zaznaczy, e w latach siedemdziesi tych ze wzgl du na liczne wojny zewn trzne i konflikty domowe, które mia y miejsce w Republice w adze w Rzymie zmuszone by y utrzymywa w ca ym pa stwie szczególnie du o legionów. Pod koniec dekady ich liczba si gn a a czterdziestu. To najwi ksza liczba legionów, która by a w Republice pod broni w I po owie I wieku 81. Co istotne, znacz cy procent o nierzy rzymskich walczy w wojnie z Sertoriuszem w Hiszpanii. Zwi zane z tym trudno ci finansowe pot gowa fakt, e ci ar utrzymywania walcz cych tam legionów niemal ca kowicie spoczywa na w adzach w stolicy. Wp ywa y na to ró ne czynniki. Przede wszystkim wodzowie rzymscy pozbawieni byli mo liwo ci aprowizacji w prowincjach hiszpa - 76 Sall., Hist. II, 47, 5. 77 Sall., Hist. II, 47, 6. Confer: A. Appel, Animus liber. Kwestia obiektywizmu w pisarstwie historycznym Sallustiusza, Toru 2004, s. 145 n. 78 Sall., Hist. II, 98, 2. 79 Sall., Hist. II, 98, 9. 80 Sall., Hist. II, 34. 81 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 449.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 25 skich ze wzgl du na nieprzychyln wobec nich postaw plemion iberyjskich 82. Jeszcze w 76 roku potrzeby zaopatrzeniowe armii walcz cych na Pó wyspie Iberyjskim w niewielkim stopniu pokrywa y dochody z Galii Zaalpejskiej, jednak i t prowincj spotka kryzys i ju w nast pnym roku nie mo na by o liczy na jej pomoc 83. Wyczerpywa y si tak e osobiste mo liwo ci wodzów, którzy aby pokry cz wydatków prowadzonej wojny, zaci gali kredyty 84. Liczebno wojsk bior cych udzia w wojnie w Hiszpanii i zwi zane z tym koszty ich utrzymania w powa nym stopniu wp ywa y zatem na ogólny ekonomiczny kryzys Republiki, do którego dosz o w po owie lat siedemdziesi tych. Taki stan rzeczy z kolei os abia polityczn pozycj optymatów w pa stwie rzymskim. W efekcie w znacznej mierze spowodowa ich ust pstwa wzgl dem popularów, co umo liwi o m.in. zapocz tkowanie reform wewn trznych w Republice, stanowi cych pierwszy wy om w systemie politycznym stworzonym przez Sull 85. Skala obywateli rzymskich zaanga owanych w walki w Hiszpanii jawi si jeszcze bardziej znacz co, gdy spojrzymy na demografi pa stwa rzymskiego w latach siedemdziesi tych I wieku. W czasie cenzury sprawowanej przez Gnejusza Korneliusza Lentulusa Klodianusa i Lucjusza Gelliusza Publikol w latach 70/69, czyli ju po powrocie wojsk Gnejusza Pompejusza i Metellusa Piusa z Pó wyspu Iberyjskiego do Italii, przeprowadzono w Republice spis ludno ci, który wykaza, e Itali zamieszkiwa o wówczas oko o 900 tys. obywateli (doros ych m czyzn) 86. W tym czasie, wed ug szacunków P.A. Brunta, w prowincjach pozostawa o w sumie jeszcze mniej wi cej 70 tysi cy legionistów, których w cenzusie nie uwzgl dniono 87. Przypomnie wypada, e zgodnie z ostro nymi obliczeniami w Hiszpanii w ci gu ca ej wojny walczy o oko o 130 tysi cy oby- 82 Sall., Hist. I, 112: illo profectus vicos castellaque incendere et fuga cultorum deserta igni vastare, neque late aut securus nimis, metu gentis ad furta belli peridonei. Confer: L.A. Curchin, Roman Spain. Conquest and Assimilation, London New York 1991, s. 43. 83 Sall., Hist. II, 9: Gallia superiore anno Metelli exercitum stipendio frumentoque aluit et nunc malis fructibus ipsa vix agitat. 84 Po wiadcza to Pompejusz, który w li cie do senatu pisze: ego non rem familiarem modo, verum etiam fidem consumpsi. Sall., Hist. II, 98, 9. Confer: Sall., Hist. II, 98, 2:...omnis opes et spes privatas meas consumpsi.... 85 M.in. z kryzysem ekonomicznym pa stwa wi za w moim przekonaniu trzeba wzrost aktywno- ci popularów w 75 roku, którego konsekwencj by y reformy przeprowadzone przez konsula Gajusza Aureliusza Kott (lex Aurelia de tribunicia potestate). Vide: N. Rogosz, Polityczna rola trybunatu ludowego w Rzymie w latach restauracji sulla skiej, Katowice 1992, s. 35 nn. 86 Liv., per. XCVIII: Cn. Lentulus et L. Gellius censores asperam censuram egerunt quattuor et sexaginta senatu motis. A quibus lustro condito censa sunt civium capita DCCCC. Liczba ta wed ug badaczy jest wiarygodna. Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 127; P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 94; W. Suder, Census populi. Demografia staro ytnego Rzymu, Wroc aw 2003, s. 137. 87 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 94.

26 Tomasz ado wateli rzymskich (100 tysi cy po stronie sulla czyków, 30 tysi cy po stronie Sertoriusza). Liczby te oczywi cie traktowa nale y bardzo ostro nie. Warto jednak zauwa y, e w zwi zku z powy szym w latach siedemdziesi tych I wieku prawdopodobnie przesz o 20% doros ych Rzymian stale lub przez d ugi okres przebywa o poza Itali. Przyczyni o si to z pewno ci w du ym stopniu do spot gowania kryzysu demograficznego, do którego wówczas w pa stwie dosz o 88. Fakt wys ania przez senat na liczne w latach siedemdziesi tych wojny blisko dwustu tysi cy legionistów wp yn równie na to, e pod koniec dekady brakowa o w Italii do wiadczonych rekrutów. Uwidoczni o si to szczególnie mocno w okresie powstania Spartakusa. Sytuacja w Italii by a wówczas tym bardziej krytyczna, e w 74 roku, oprócz dodatkowych legionistów wys anych Pompejuszowi do Hiszpanii, Itali opu ci y równie oddzia y wys ane na wojn z Mitrydatesem VI Eupatorem. Powo ani w Italii pod bro o nierze rzymscy skierowani do t umienia wybuch ego w 73 roku buntu niewolników byli niewyszkoleni, ma o zdyscyplinowani, a to by o jedn z przyczyn ponoszonych w pocz tkowym okresie kl sk 89. Liczebno wysy anych na wojny (w tym przede wszystkim na Pó wysep Iberyjski) oddzia ów os abia a zatem równie mo liwo ci obronne Republiki. Silna armia, któr w momencie powrotu z Hiszpanii dysponowa Pompejusz, z pewno ci wp yn a tak e na wzrost jego pozycji w pa stwie. Opuszczaj c Pó wysep Iberyjski, wódz dysponowa prawdopodobnie o mioma legionami, które cho nie w pe nym sk adzie, to jednak by y wojskiem do wiadczonym, zaprawionym w kilkuletnich zmaganiach i ca kowicie mu oddanym. Po przybyciu do Italii w 71 roku Pompejusz odmówi rozpuszczenia owych legionów, t umacz c swoje zachowanie oczekiwaniem na powrót wojsk Metellusa, by razem mogli odby triumf za zwyci stwo nad Sertoriuszem, i obiecywa, e natychmiast po tym rozwi e armi 90. Post powanie m odego wodza spowodowane by- o oczywi cie tym, e chcia u y wojska jako argumentu, który mia zmusi senat do przyznania mu drugiego triumfu oraz umo liwienie stara o konsulat, cho do tej pory nie sprawowa adnego urz du w pa stwie 91. Podobne cele mia Krassus, który po rozgromieniu powsta ców Spartakusa równie nie rozwi za 88 A. Suder, Census populi..., s. 139. 89 Vide: App., B.C. I, 116, 541. Confer: R. Kamienik, Studia nad powstaniem Spartakusa, Lublin 1984, s. 66. Sytuacja w armii rzymskiej wys anej do walki z niewolnikami zmieni a si dopiero po zastosowaniu przez Marka Licyniusza Krassusa nadzwyczajnych rodków zwi kszaj cych dyscyplin w ród legionistów. 90 Plut., Pomp. 21, 7; App., B.C. I, 121, 561. Szerzej: B.A. Marshall, Crassus. A Political Biography, Amsterdam 1976, s. 49 50. 91 Cic., de imp. Cn. Pomp. 62; Liv., per. XCVII. Confer: App., B.C. I, 121, 560; Plut., Pomp. 22,1.