Weltschmerz po serbsku 45 DOI: 10.2298/PKIJF0975045J УДК 821.163.41.09 WELTSCHMERZ PO SERBSKU Pod koniec XIX wieku wybitny nowelista serbski Laza Lazarević ośmieszył postawę werterowską w opowiadaniu Verter. Celem tego opracowania jest poszukiwanie Weltschmerzu w poezji serbskiej XIX wieku, traktowanej jako źródło kształtujące tego typu postawy. Bohater opowiadania Verter Lazy Lazarevicia, niejaki Janko, trzydziestoletni urzędnik, nieudacznik i marzyciel, znajduje oparcie dla swych urojonych cierpień w lekturze Goethego. Jak wielu innych naśladowców niemieckiego pierwowzoru gotów jest popełnić samobójstwo, choć nie do końca jesteśmy przekonani o sile i tragiczności jego uczuć. Skierowane są one ku spotkanej przypadkiem w uzdrowisku zamężnej już wczesnomłodzieńczej, żeby nie powiedzieć dziecięcej miłości. Kulminacyjna scena opowiadania przedstawia bezpardonowy atak na dzieło Goethego, na werteryzm i cały niemiecki romantyzm. Autor wkłada w usta jednego z bohaterów, aptekarza Katanicia, najdotkliwiej raniący oręż ironię. Nie dość, że Kataniciowi mylą się imiona bohaterów romansu wszechczasów ( jakaś Margerita, czy Greta, Winkler, Albert), to i komentarz do fabuły nie pozostawia wątpliwości co do jej oceny: Шта хоће он [Вертер]? Да не ради ништа, да се луња овамо-овамо, идилски, да прави деци куће од карата и да треби боранију! Одрастао, млад, здрав човек па као богаљ! Па онда још сам себе на силу бога прави несрећним. [...] И он сад мисли да је воли, и да би је само он могао усрећити, ваљда тиме што слини пред њом! Па, да би крунисао ту свoју љубав, меће руку на себе [...].И то је сад љубав, и то је човек! [...] Бре, не био то какав здрав Шумадинац он би њега на брзу руку излечио [...] ни на памет му не би пало да се пренемаже 1. Ośmieszony zostaje nie tylko bohater opowiadania, Janko, ale też postawa, której popularność zdaje się jeszcze nie do końca się przeżyła w czasach autora. Lazarević sytuuje akcję swego opowiadania w czasach mu współczesnych a wyszło ono w 1891 roku sentymentalne urojenia nie musiały być całkowicie obce jego pokoleniu. Żywotność werteryzmu 1 Л. Лазаревић, Вертер [u:] Л. Лазаревић, Изабрана дела. Предговор и избор Владимир Јовичић, Београд 1981, с. 194.
46 Milica Jakóbiec-Semkowowa utożsamianego często z Weltschmerzem każe spojrzeć na to zjawisko z perspektywy historycznej, sięgnąć do jego niemieckich źródeł i dróg, którymi dotarło ono do XIX-wiecznej Serbii. Jak zgodnie podają słowniki 2 termin Weltschmerz pochodzi od Jean Paula, niemieckiego autora drugiej połowy XVIII wieku i oznacza dosłownie ból świata, szczególny typ wrażliwości sentymentalnej o nastawieniu pesymistycznym: bliżej nieokreślone tęsknoty i niezadowolenie, kult cierpienia i przekonanie o niemożności pokonania zła i rozpaczy, zmęczenie życiem (charakterystyczne zwłaszcza dla francuskiej odmiany tej postawy mal du siècle). Granica między niemieckim Weltschmerzem a francuską chorobą wieku przebiega zapewne na styku sentymentalizmu i romantyzmu; w postawie czołowego francuskiego przedstawiciela tego typu wrażliwości, Alfreda de Musseta, istotną przyczyną choroby wydaje się przesyt i znudzenie światem, czego wrażliwy i rozpieszczany bywalec paryskich salonów mógł sam doświadczyć. Pojęcie Weltchmerzu kojarzą autorzy Słownika terminów literackich z werteryzmem, podkreślając wybujałą uczuciowość, niezgodę na różne ograniczenia i konwencje, skłonności samobójcze. Nieco inaczej kojarzy termin Weltschmerz autor rozważań o wczesnej poezji Miloša Crnjanskiego dostrzegając w niej nowy Weltschmerz czyli poczucie gorzkiego cynizmu, rezygnacji i metafizycznej rozpaczy 3. Nieostrość terminu powoduje w najnowszych badaniach dotyczących literatury niemieckiej stawianie go w jednym szeregu z melancholią, spleenem i chandrą 4. W popularnej interpretacji utożsamiany jest wręcz z nieumiejętnością podejmowania życiowych decyzji, słabością nieprzystojną płci męskiej 5. Dla niniejszych rozważań, których przedmiotem będzie poszukiwanie w literaturze serbskiej XIX wieku odzwierciedlenia tego typu postawy wobec rzeczywistości, wyśmianej przez cytowanego na wstępie Lazarevicia, przyjąć należy definicję kładącą nacisk na poczucie zniechęcenia i rozczarowania, pesymizm i beznadziejność, a więc postawę zbliżoną do werteryzmu, właściwą 2 А. Крстић, Основни лексикон књижевних термина, Бајат, Београд 1998, с. 28, W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994, s. 542-543; M.Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich. Ossolineum Wrocław 1998, s. 608-609, Rečnik književnih termina (red. D. Živković), Banja Luka (br), с. 924. 3 Por.: С. Ракитић, Од Итаке до привиђења [u:] С. Ракитић, Од Итаке до привиђења. Есеји о српским песницима. Београд 1994, с. 60. 4 A. Kodzis-Sofińska, Melancholia w twórczości Heinricha Bőlla. ATUT, Wrocław 2007, с. 27. 5 Tym wychuchanym humanistycznym mimozom sens życia zapewnia praca ułożenie sobie życia zostawiają na wieczne <później>. Bo nigdy nie są pewni swoich uczuć. Gnojki za nic nie wezmą odpowiedzialności! I mają jakiś pieprzony weltschmerz [podkr.moje], w który my kobiety powinnyśmy się wsłuchać! Nie mają za grosz męskości tej dzikości i siły! Niczego tchórze nie zaryzykują! Agata, Tchórzliwi trzydziestolatkowie. Gazeta Wyborcza sobota-niedziela 4-5 kwietnia 2009, с. 9.
Weltschmerz po serbsku 47 młodym, wrażliwym i nie końca jeszcze uformowanym osobowościom przekonanym o wyjątkowości swego wrażliwego ja, wypowiadającym się przede wszystkim w liryce osobistej. Pominięta zostanie proza sentymentalnoromantyczna pod względem artystycznym pozostająca daleko w tyle za poezją. Ustalenie źródeł tych postaw w literaturze serbskiej wymaga nakreślenia sytuacji, w jakiej się ona znalazła w pierwszej połowie XIX wieku. Jej uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne pozwolą określić zasięg i natężenie płynących z Europy prądów literackich, a co za tym idzie modnych konwencji i zachowań. Początek XIX wieku jest dla Serbii czasem wielkich przemian i nadziei. Powstałe wówczas księstwo serbskie tworzą w znacznej części przybysze zza Sawy i Dunaju, którzy pod panowaniem Habsburgów zdołali nie tylko zachować swoją odrębność kulturową ale też, dzięki rozwojowi szkolnictwa gwarantowanemu przez oświecone rządy austriackie, włączyć się w życie kulturalne monarchii. Wiedza zdobywana na Węgrzech w Budzie oraz we Wiedniu czyniła z serbskich poddanych Habsburgów obywateli oświeconej Europy. Ten kapitał miał nieocenioną wartość na zapóźnionych cywilizacyjnie terenach wyzwolonych spod jarzma tureckiego, sprzyjał reformom Vuka Karadžicia wyznaczającym w poważnym stopniu dalsze drogi rozwoju piśmiennictwa serbskiego. Narodowość, swojskość, historyzm były głównymi jego hasłami korespondującymi z ideami europejskiego romantyzmu. Trafnie ujął to jeszcze w połowie ubiegłego wieku francuski slawista Paul van Tieghem: Те подунавске и балканске књижевности, које у 19. веку бележе своје рођење или препород, романитчне су од свога почетка, без борби, без живих дискусија књижевних, јер оне нису знале за школу класицизма коју је требало рушити, јер су најбитније тежње европског романтизма Слобода, страсна чежња, укус за боје, идеализм, култ националне прошлости, заједничност са народном душом биле инхерентне њиховом властитом духу. 6 Program odrodzeniowy Vuka Karadžicia, jego szeroko omawiane i komentowane zasługi, nie mogą jednak przesłaniać faktu, że młode pokolenie Serbów, którzy zetknęli się bezpośrednio z kulturą i literaturą niemieckojęzyczną początku XIX wieku, nie uniknęło wpływu gorączki romantycznej. Zauważył to już przed stu niemal laty Jovan Skerlić, który prócz wskazanych wyżej cech charakterystycznych serbskiego romantyzmu wymienia subiektywizm w liryce i кипеће одушевљење 7 pozostające w sprzeczności z postawą zewnętrzną. Одушевљени поезијом, љубављу за народ и за славну прошлост, немирне и незасићене душе, без мере, без 6 P. van Tieghem, Le romantisme dans la litterature européenne, Paris 1948, cyt. za: Живковић Д., Европски оквири српске књижевности XVIII и XIX векa. Општи поглед [у:] Живковић Д., Европски оквири српске књижевности I, Просвета, Београд 1997, с. 58. 7 Ј. Скерлић, Романтичарски дух. [u:] Српска књижевност у књужевној критици. Епоха романтизма. Приредио З. Глушчевић, Нолит, Београд 1972, с. 31.
48 Milica Jakóbiec-Semkowowa склада, без реда. Као њихова сабраћа на Западу, они носе дуге косе, особито одело и мрачна лица фаталних људи. Велике страсти их тресу, и њима је тесно и уско на Земљи, хвата их la maladie du siécle, Weltschmerz, nešto kao acedia 8. Romantyczne idee znalazły w pełni podatny grunt w Serbii dopiero w połowie XIX wieku, głównymi ich wyznawcami byli młodzi ludzie, od których zresztą okres ten nazwano omladinsko doba. Warto tu dodać, że pierwszy przekład Cierpień młodego Wertera dokonany przez nowosadzkiego adwokata Jovana Rajicia opublikowany został dopiero w 1844 roku 9, liczne przekłady Byrona zaś zaczynają się ukazywać wcześniej, już od 1831 roku, by w latach 50-ych i 60-ych wywołać też całą serię naśladownictw, skrzętnie przez Skerlicia wykazanych 10. Wydaje się jednak, że publikacje przekładów odegrały jeśli nie poślednią, to co najwyżej równorzędną rolę w propagowaniu literatury obcej; czytano ją przecież w oryginale, wykształcony (najczęściej we Wiedniu lub przynajmniej w Budzie) mieszkaniec Wojwodiny posługiwał się swobodnie językiem niemieckim. Zanim jednak młodzi serbscy twórcy dali się ponieść fali byronowskiej egzaltacji, musieli przejść przez niemiecką szkołę sentymentalizmu. Bardzo rozległe echa tego istotnego nurtu poezji niemieckiej opisał Dragiša Živković badający europejskie konteksty literatury serbskiej XVIII i XIX wieku 11. Przyznaje on, że сентиментализам је представљао једну од главних књижевних струја код нас од Доситеја па све до Бранка Радичевића. Он је, додуше, мењао своје видове, долазио нам и у чистом изворном облику (Гете, Карамзин, Јанг) и помешан са другим, блиским њему, књижевним стиловима (идила, плачлјива комедија, барокни роман, објективна поезија итд.), али се његов основни тон осећа у многим и прозним и стихованим, и оригиналним и преведеним делима у нашој књижевности с краја XVIII и из прве половине XIX века. Он чини, сигурно, један од основних књижевних праваца наш у то доба 12. Długą listę autorów przytoczonych przez Živkovicia wypełniają liczne nazwiska; obok takich XIX-wiecznych uznanych poetów jak Jovan Sterija Popović, Petar Petrović Njegoš, Jovan Subotić, Jovan Ilić, Ljubomir Nenadović czy Milica Stojadinović Srpkinja, znajdują się też na niej inni, słusznie zapomniani twórcy. За Скерлицием wарто поwтóрзyћ настęпујąцą обсерwацјę: За позадаје душевног стања младих роматичара наших ништа није занимљивије но читати кратак песнички дневник Славка Златојевића, са његовом, меланхолијом, 8 Ibidem, с. 31-32. 9 Ibidem, с. 155-156. 10 Ibidem, с. 33-35. 11 Д. Живковић, op. cit. с. 57-108. 12 Д. Живковић, Одјеци сентиментализма у српској књижевности XVIII и прве половине XIX века [u:] Д. Живковић, Европски оквири I, с. 161.
Weltschmerz po serbsku 49 незадовољеним аспирацијама, ламентацијама на свет и на људе које не разумеју песничку душу. Такав је и дневник Јована Ђорђевића 13. Maniera sentymentalna, widoczna nawet u czołowego reprezentanta serbskiego oświecenia Dositeja Obradovicia, przejawiała się głównie w kreśleniu idyllicznych pejzaży pasterskich a także w wyborze tematów melancholijno elegijnych, co z kolei korespondowało z bogatą tradycją rodzimej wojwodziańskiej liryki mieszczańskiej. Płytki patos epigońskiej liryki sentymentalnej, już anachronicznej w poezji europejskiej połowy XIX wieku, stanowił przeszkodę w rozwoju literatury ambitnego, pogłębionego filozoficznie romantyzmu, ale nie pozostawał w zasadniczej sprzeczności z liryką ludową i epiką bohaterską. Jak widać więc w poddanym tu analizie okresie, w którym spodziewać się można poetyckich realizacji postawy Weltschmerzu dostrzec można w literaturze serbskiej współistnienie wielu literackich prądów i tendencji. Nie trudno zgodzić się ze zdaniem Živkovicia, że jest to неконтинуирана или дисконтинуирана књижевност ili drugim rečima књижевност помешаних и испретураних слојева 14. W efekcie swoistego spiętrzenia różnego typu wpływów życie literackie tej epoki miało charakter epigoński i dyletancki stwierdza D.Živković dodając jednakowóż, że niezależnie od mnogości wzorców i powierzchowności zapożyczeń był to czas kształtowania się języka poetyckiego, który zabrzmi pełnią wyrazu i głębią treści w dokonaniach romantyków drugiej połowy XIX wieku 15. Był to czas, w którym szersze niż dotąd kręgi społeczeństwa serbskiego nauczyły się czytać poezję. Poszukiwanie Weltschmerzu czy też tylko echa postawy werterowskiej w liryce serbskiej XIX wieku poprzez prześledzenie twórczości lirycznej najważniejszych przedstawicieli tej epoki pozwoli jednak na sformułowanie interesujących wniosków dotyczących roli literatury w kształtowaniu postaw jej odbiorców. Przytoczoną wcześniej charakterystykę młodych romantyków ( fatalnych ludzi ), dokonaną przez Jovana Skerlicia, uzupełnić można o nakreślone przez niego ciętym piórem sylwetki błąkających się przy księżycu i poetyzujących młodych ludzi: Svetozara Mileticia, Kornelija Stankovicia, Mihajla Polita Desančicia. W dziennikach poetyckich wspomnianego wyżej Slavka Zlatarevicia dostrzega badacz wspomniane już objawy: melanholiju, nezadovoljene aspiracije, lamentacije na svet i na ljude 16. Wzmianki te można potraktować jako najwcześniejsze świadectwo interesującej nas postawy. Bohaterowie złośliwej charakterystyki Skerlicia nie weszli wprawdzie do panteonu serbskiej liryki, okazali się jednak później szanowanymi obywatelami, prawnikami i politykami. 13 Ј. Скерлић, op. cit., с. 32. 14 Por.: Живковић, Европски оквири српске књижевности XVIII и XIX века [w:] Европски оквири...i, с. 58. 15 Д. Живковић, op. cit., с. 263. 16 Ј. Скерлић, op. cit., с. 32.
50 Milica Jakóbiec-Semkowowa Szczególną pozycję w literaturze serbskiej pierwszej połowy XIX zajmuje Jovan Sterijia Popović (1806-1856). Jego bogaty dorobek twórczy obejmuje powieści historyczne utrzymane w manierze sentymentalnej, tragedie oparte na motywach epiki bohaterskiej, poezje i komedie, które przyniosły mu trwałe miejsce w literaturze. Zróżnicowana gatunkowo twórczość jest też świadectwem złożonej sytuacji literatury owego czasu: odnaleźć w niej można wpływy niemal wszystkich kierunków i stylów od klasycyzmu i sentymentalizmu, z którego w późniejszych latach sam twórca sobie dworował pisząc powieść Roman bez romana, poprzez preromantyzm aż do elementów realizmu obecnych zwłaszcza w późniejszych komediach. Próby poetyckie podjęte na początku drogi twórczej są tylko świadectwem solidnego wykształcenia klasycznego, ale opublikowany w 1854 roku zbiór Davorje (Pieśni), utrzymany w podobnej konwencji przynosi głębokie i szczere rozważania nad kondycją ludzką w ogólności i własnym losem. Popović rozważa fenomen przemijania, bezsensu i otaczającej go nicości, zniszczenia i śmierci. Pisze o tym J.Deretić wyrażając przekonanie, że twórca је залутао у време које није његово 17. Nastroje te wynikały z rozczarowania, którego autorów doznał w życiu zawodowym, kiedy to rezygnując z pracy nauczyciela gimnazjalnego poświęcił się działalności organizacyjnej na niwie oświatowej. Kompetencje ministra reformującego szkolnictwo w Księstwie Serbskim nie uchroniły go przed uwikłaniem w spory polityczne, które ostatecznie doprowadziły go do rezygnacji ze stanowiska i powrotu do rodzinnego miasteczka Vršac w Wojwodinie. Nie dziwią więc w jego późnych wierszach tony smutku, a także gorzkiej ironii, jak w zakończeniu wiersza o Bożym Narodzeniu, kiedy to poeta stwierdza једна радост од Божића остала је само, што по њему одмах лепе балове имамо 18 lub w wierszu Рат (Wojna), gdzie pada pytanie Кад је био свет без рата? 19, przy czym wojna nie musi oznaczać zbrojnego konfliktu na miarę europejską, często wystarczą konflikty małżeńskie. Wśród licznych w podobnym tonie utrzymanych wierszy wyróżnia się tekst inskrypcji nagrobnej napisanej samemu sobie. Pesymizm i poczucie beznadziei mogłyby wskazywać na dalekie echo modnych tematów, ale zwięzłość, oszczędność środków wyrazu, dyscyplina języka każą widzieć w nim doświadczonego mistrza słowa poetyckiego, którego przesłanie ma charakter ponadczasowy: Ништа из ништа, / згрувано у ништа / даје све ништа. / Шта желиш више / од ишчезлог ништа? / Пламен кратко траје, / Вечно гаси се. / Стихотворац, ретор,/ професор, правдослов, / У књигама име / Вечно остаје ти. / Но тело нам ништа, / Ум такође ништа, /Све је, дакле ништа, / Сенка и ништа. 20 17 Ј. Деретић, Кратка историја српске књижевности, Београд 1990, с. 122. 18 Ј. Стерија Поповић, Божић, [w:] Даворје. Београд 1898, с. 117. 19 Ј. Стерија Поповић, Рат, [w:] Даворје. Београд 1898, с. 139. 20 Ј. Стерија Поповић, Надгробије самоме себи [w:] Песме, Нови Сад 1970, с. 144.
Weltschmerz po serbsku 51 Sięgając do twórczości jednej z najbardziej wyrazistych postaci serbskiej liryki XIX wieku Branka Radičevicia (1824-1853) nie trudno znaleźć w niej tony smutku, poczucie przemijalności i żalu. W początkowym fragmencie poematu Đački rastanak poeta narrator zatrzymuje się nad grobem i kieruje do spoczywającego w nim słowa, które jednoznacznie dotyczą jego samego: Млого тео, млого започео, Час умрли њега је помео! Место данка спустила се тама 21. Podobnie pesymistycznie brzmi początkowy fragment wiersza Putu kraj : Дивни места виде доста, - Дивна беу, ал не дуго, Нигде дуго ја не оста, Јер све тражи нешто друго. Па тако се лево, десно По свем свету лупам, Све је уско, све је тесно... 22. Rozczarowanie światem i niemożność znalezienia dla siebie miejsca (do ostatniego cytowanego tu wersu nawiązał przecież Skerlić!) ustępują jednak miejsca, gdy na horyzoncie pojawia się piękna dziewczyna. Tym razem zwycięża witalność młodego człowieka. Braknie jej jednak w przejmującym liryku Kad mlidijah umreti będącym rozpaczliwym pożegnaniem z poranną zorzą, słońcem, rzeką i słowikiem, ze światem prelepim sankom i wierszami. Pesymizm bijący z tego tekstu ma jednak zgoła nieliteracką genezę. Naznaczony piętnem gruźlicy młody poeta w naturalny sposób zmaga się z myślą o niedalekiej śmierci; jego pesymizm jest boleśnie prawdziwy i głęboko uzasadniony, zwłaszcza, że młodzieńcze wiersze przepełniała radość życia. Cała twórczość tego zmarłego w wieku 29-ciu lat poety jak zgodnie podkreślają badacze 23 - miała walor autentyczności i spontaniczności. Nie ma tu miejsca na mniej lub bardziej świadomą stylizację, czy to werterowską czy byroniczną. Twórczość poetycka wybitnego autora nieco młodszego pokolenia, reprezentanta dojrzałego serbskiego romantyzmu Djury Jakšicia (1832-21 Б. Радичевић, Ђачки растанак [w:] Песме, Београд 1968, с. 20. 22 Б. Радичевић, Путу крај... с. 55. 23 Por. М. Поповић, То је био звук [w:] Српска књижевност у књижевној критици. Епоха романтизма. (ред. Ј. Христић), Београд 1972, s. 228-241, Б.Михајловић, Уранак наше лирике [w:] Б. Радичевић, Ђачки растанатк и друге песме. Београд 2002, с. 79, M. Jakóbiec, Literatury narodów Jugosławii [w:] Dzieje literatur europejskich, t. III, cz. II, Warszawa 1991, с. 211-212.
52 Milica Jakóbiec-Semkowowa 1878), często określana była jako pełna rozczarowania i bólu 24. Postawa rezygnacji wynikająca z doznanych w życiu zawodów, pesymistyczne widzenie przyrody, melancholia to cechy dostrzeżone przez Milivoja Uroševicia 25, który oględnie też przyznaje istnienie pewnych powiązań z Weltschmerzem, nazwanym tu chorobą bólu świata zastrzegając jednakowóż, że nie jest to postawa dominująca i nie sposób wskazać tekst, który w całości byłby ją prezentował. Wydaje się, że ostrożność badacza podyktowana została próbą ideologizacji całego wywodu, który miał wykazać jednoznacznie postępowe oblicze poety. Bez ideologicznych obciążeń jednoznacznie charakteryzuje sylwetkę poety Zoran Gluščević: Ni u jednog našeg romantičara nema tako radikalno negativne procene vrednosti života na subjektivnom planu i izvlačenja tako radikalno negativnih zaključaka o sopstvenoj sudbini i ličnim izgledima u životu kao kod njega 26. Podobnie szeroką perspektywę dostrzega Jovan Deretić: Duboko lično nezadovoljstvo životom spojeno je u njegovim pesmama s tipično romantičarskim konfliktom između snažne, izuzetne individualnosti i sredine koja je okružuje 27. Warto więc zajrzeć do tekstów. Pierwsza część liryku На Липару ma postać dialogu z ptakami, które spieszą ukoić serce lirycznego ja pogrążonego w smutku: али моје срце, али моје груди Леденом су злобом разбијали људи, Па се, место срца, ухватио лед. Źródło tego rozczarowania życiem tkwi w poczuciu ciężaru upływającego czasu, А на души оста, ко скрхана биљка, Ил' ко тужан мирис увелог босиљка, Једна тешка рана, тежак уздисај. 28 Jeszcze dobitniej wyraził poeta te uczucia w krótkim liryku Где ја... zbudowanym z szeregu przeciwieństw: cukier trucizna, śpiew płacz, przyjaciel zbrodniarz, laur cierń. Ostatni przywołany detal to dopalająca się świeca, która jednoznacznie sugeruje zbliżający się kres życia, co nie oznacza jednak kresu skarg i żalów: Где ја шећер сијем, 24 M. Jakóbiec, Literatury., с. 216. 25 М. Урошевић, Поезија Ђуре Јакшића. [w:] Ђ.Јакшић, Песме. Приредио Миливоје Урошевић, Београд 1958, с. 21-22. 26 З. Глушчевић, Бард српског романтизма [w:] З.Глушчевић, Књижевност и ритуали. Београд 1998, с. 220. 27 Ј. Деретић, Кратка, с. 149. 28 Ђ. Јакшић, На Липару [w:] Ђ. Јакшић, Песме... с. 57.
Weltschmerz po serbsku 53 ту отров израсти; где ја певат мнијем, ту ћу у плач пасти. Где ја друга бројим, ту крвника имам; где ја лавор својим, трнов венац примам. Скори свећа крају, данак црној ноћи, ал' крај моме вају никад неће доћи! 29. Gdy w kilku jeszcze tekstach poetyckich Jakišicia (Ах животу, Успомене, Једној несташној девојци, Све је прошло ) pojawia się podobna deklaracja zwątpienia i rozczarowania złożona przez dojrzałego, czującego ciężar lat, samotnego człowieka ( Ах животу, мој тешки терету, коса је давно седа, ја се бојим, старац седи, од пламена и горива, Све је прошло што ми се милило, Мојих дана приспело је вече 30 ) trudno określić tę postawę mianem byronicznej czy werterowskiej. Przygnębienie i pesymizm Jakišicia ma źródło w jego biografii, w trudnościach z odnalezieniem swego miejsca w życiu, w nieudanej stabilizacji w zawodzie nauczyciela, a wreszcie także w próbach topienia smutków w winie, znajdującej oddźwięk w licznych drobnych lirykach, które przyniosły mu popularność w kręgach belgradzkiej bohemy i stały się niejako jej poetycką wizytówką aż do naszych czasów. Zastosowanie w analizie tekstów poetyckich metody biograficznej całkowicie eliminuje możliwość włączenia ich w krąg Weltschmerzu. Nie ma więc racji autor wstępu, Milivoje Urošević, doszukując się w tej poezji nawet dalekiego echa bólu świata, ale przyznać mu należy słuszny wybór tytułu dla całego cyklu liryki osobistej: Земља је пуста свуд са свих страна / ја сува грана сред пуcтог стана 31. Można też zgodzić się z wątpliwościami sformułowanymi przez Simę Pandurovicia, który uważa za błędne twierdzenie o pesymizmie Jakšicia: Pesimizam je teorijsko stanovište, prema kome je život, kao takav i u svojoj suštini, bol i zlo, i da je taj bol neizlečiv i to zlo nepopravljivo. Iz toga razloga pesimisti ne vole ni život ni ljude; najmanje su sposobni za radost, ljubav i oduševljenje. Jakšić, očevidno, ne spada u taj red. On je voleo život. 32 29 Ђ. Јакшић, Где ја...[w:] Песме... с. 61. 30 Ђ. Јакшић, Ах животу...[w:] Песме... с. 65, Успомене...[w:] Песме... с. 66, Једној несташној девојци, [w:] Песме... с. 67, Све је прошло [w:] Ђ. Јакшић, Изабране песме. Избор и поговор Сима Пандуровић, Београд 2002, с. 27. 31 Ђ. Јакшић, Пуста је... [w:] Песме... с. 61. 32 С. Пандуровић, Песник и сликар...[w:] Ђ. Јакшић, Изабране песме, Београд 2002, с. 78.
54 Milica Jakóbiec-Semkowowa Dotychczasowe poszukiwania serbskiego Weltschmerzu, a także współczesne, potoczne rozumienie tego terminu wyraźnie wskazują na to, że choroba wieku jest przypadłością przypisaną tylko płci męskiej. Trudno wyobrazić sobie jego żeńską odmianę, zwłaszcza w południowosłowiańskim wydaniu, wobec zdecydowanie spowolnionych tam procesów emancypacyjnych. Paradoksalnie jednak sięgnięcie do poezji kobiecej pozwoli wyraźnie określić przyczyny słabej frekwencji Weltschmerzu w całej poezji pierwszej połowy XIX wieku. W twórczości Milicy Stojadinović Srpkinji (1828-1878) trudno doszukać się osobistych wyznań, opisów stanu ducha. Poetka odżegnuje się od wszelkiej intymistyki: Ја зар да коме чувства изјавим? Та пре ћу мртва да се утајим! 33. Rozgraniczenie sfery prywatnej od publicznej jest także przedmiotem pogłębionej refleksji w jej dzienniku U Fruškoj Gori 1854, gdzie dochodzi do głosu świadomość niewygodnej wyjątkowości pozycji kobiety pisarki w środowisku patriarchalnym 34. Jeśli więc nawet pojawiają się w jej poezji tony smutku, zniechęcenia czy żałości ( за мене изчезло све је, мој живот струку скршеном личи 35 ), to ich przyczyna tkwi w czynnikach zewnętrznych, od poetki całkowicie niezależnych w cytowanym wierszu przygnębieniem i smutkiem napawa los Serbii. Podsumowując próby wytropienia w serbskiej poezji pierwszej połowy XIX wieku śladów Weltschmerzu stwierdzić można, że ich niemal zupełny brak spowodowany jest szczególną atmosferą tej epoki, w której zbiorowe emocje zdominowane zostały przez cały kompleks czynników zewnętrznych takich jak odzyskanie częściowej niepodległości, trudy budowania państwa wobec odziedziczonej po wiekach niewoli zapaści cywilizacyjnej, walka o język i nowy model kultury wygrana przez Vuka Karadžicia i jego kontynuatorów, co zaowocowało sięgnięciem do folkloru z całym bogactwem jego treści i form, z jego krzepiącym przesłaniem patriotycznym i zdrowym optymizmem. Na tym fundamencie opierała się literatura romantyczna. Liryczne ja najczęściej utożsamiało się z my. Powrócić więc wypada do cytowanego na wstępie fragmentu opowiadania Lazarevicia. Ośmieszona tam postawa sentymentalno-werterowska pozwala potwierdzić przekonanie, że gusta publiczności literackiej kształtuje nie tylko literatura wysoka autorstwa uznanych twórców. Oddziaływanie wzorów mniej ambitnych, epigońskich wobec zjawisk literatury europejskiej podlega dobrze współcześnie rozpoznanym prawom obiegu literatury popularnej. Oddziaływanie serbskiego Weltschmerzu, który w tej literaturze nie miał 33 М. Стојадиновић Српкиња, Кад се небо мути [w:] Песме, Нови Сад Петроварадин 2008, с. 76. 34 Por. M. Koch, kiedy dojrzejemy jako kultura. Twórczość pisarek serbskich na początku XX wieku. Wrocław 2007, с. 41-51. 35 М. Стојадиновић Српкиња, Последње врсте [w:] Песме, Нови Сад Петроварадин 2008, с. 61.
Weltschmerz po serbsku 55 literacko wartościowej postaci nie można bowiem udowodnić jego istnienia u najciekawszych reprezentantów epoki daje się porównać do popularności współczesnych wzorów zachowań ukształtowanych przez literaturę popularną w typie Dziennika Bridges Jones. Badając tego typu popularność wkraczamy na teren socjologicznych aspektów funkcjonowania literatury, co wymagałoby w odniesieniu do pierwszej połowy XIX wieku sięgnięcia po zupełnie inne teksty i inne metody badawcze. Lapidarnie rzecz ujmując można by stwierdzić, że literatura serbska oparła się modzie, ale poczucie Weltschmerzu zagnieździło się w świadomości zagubionych, zakompleksionych i niepewnych jutra młodych ludzi. Milica Jakóbiec-Semkowowa Słowa klucze: sentymentalizm, romantyzm, Weltschmerz, werteryzm, poezja serbska. Милица Јакубјец-Семковова СВЕТСКИ БОЛ НА СРПСКОМ Крајем XIX века истакнути српски новелиста Лаза Лазаревић подсмехнуо се вертеровском ставу у причи Вертер. Циљ овога рада јесте да се открије светски бол у српској поезији XIX века, а она се посматра као извориште које формира ту врсту става. Пошто је представљена специфичност српске књижевности XIX века, коју карактерише суживот многих узора и разнородних струја почевши од сентиментализма па до подражавања западноевропских романтичара како би се креирао сопствени модел заснован на фолклору анализирано је стваралаштво најрепрезентативнијих личности епохе: Јована Стерије Поповића, Бранка Радичевића, Ђуре Јакшића и Милице Стојадиновић Српкиње из кога су извучени на површину текстови препуни туге, безнадежности, осећања пролазности и бесмисла постојања. Скоро у сваком од (не тако бројних) случајева било је могуће пронаћи реалне разлоге тих специфичних духовних стања што, само по себи, негира могућност помодног утицаја. Непостојање светског бола у поезији аутора о којима је реч може се објашњавати општом атмосфером епохе, у којој су романтичарски заноси имали углавном патриотски карактер. Вертер Лазе Лазаревића, са његовим подсмешљивим акцентовањем светског бола, сведочио би о томе да су се књижевни укуси и модели понашања, који су из њих проистекли, формирали не само помоћу високе него и помоћу популарне и епигонске књижевности.