91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum)

91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) fot. Klub Przyrodników Liczba i lokalizacja stanowisk i obszarów monitoringowych Badania przeprowadzone w 2009 r. stanowią fazę pilotażową. Monitoring lasów łęgowych ma byd kontynuowany w 2010 r. Dlatego wybór stanowisk objętych monitoringiem w 2009 r. nie jest jeszcze ostateczną i pełną listą stanowisk monitoringowych tego siedliska. Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe występują wyłącznie w regionie kontynentalnym. Dobierając stanowiska do badao w 2009 r. kierowano się potrzebą ujęcia już w fazie pilotażowej stanowisk z różnych miejsc w zasięgu geograficznym, a także potrzebą zaangażowania różnych specjalistów (aby poszerzyd bazę osób sprawdzających szczegóły zastosowanej metody, w tym np. kalibrację wskaźników). Strona 1 z 16

Tab.1. Zestawienie badanych stanowisk i obszarów dla siedliska przyrodniczego 91F0 w regionie kontynentalnym. Nazwa Lokalizacja Kaniogóra PLH020017 Grądy w Dolinie Odry Siechnice I PLH020017 Grądy w Dolinie Odry Siechnice III PLH020017 Grądy w Dolinie Odry Siechnice IV PLH020017 Grądy w Dolinie Odry Zwierzyniec PLH020017 Grądy w Dolinie Odry Gołkowice PLH020018 Łęgi Odrzaoskie Łęg Korea I PLH020018 Łęgi Odrzaoskie Łęg Korea II PLH020018 Łęgi Odrzaoskie Malczyce PLH020018 Łęgi Odrzaoskie Wilków PLH020018 Łęgi Odrzaoskie Kotowice I PLH020036 Dolina Widawy Kotowice II PLH020036 Dolina Widawy Kotowice III PLH020036 Dolina Widawy Lesice PLH020036 Dolina Widawy Korzeosko PLH020041 Ostoja Nad Baryczą Czeroczyce PLH020055 Przeplatki nad Bystrzycą Milin 1 PLH020055 Przeplatki nad Bystrzycą Miln 2 PLH020055 Przeplatki nad Bystrzycą Okulice PLH020055 Przeplatki nad Bystrzycą Słubice 2 PLH080013 Łęgi Slubickie Słubice1 PLH080013 Łęgi Slubickie Bytom Odrzaoski PLH080014 Nowoslska Dolina Odry Kierzno PLH080014 Nowoslska Dolina Odry Siedlisko PLH080014 Nowoslska Dolina Odry Stany PLH080014 Nowoslska Dolina Odry Łęg Dębowy PLH140011 Ostoja Nadbużaoska Nadkole PLH140011 Ostoja Nadbużaoska Przekop PLH140011 Ostoja Nadbużaoska Starczewice PLH140011 Ostoja Nadbużaoska Biała Góra PLH220033 Dolna Wisła Las Mątawski I PLH220033 Dolna Wisła Las Mątawski II PLH220033 Dolna Wisła Las Mątawski III PLH220033 Dolna Wisła Borek I PLH300004 Dolina Noteci Borek II PLH300004 Dolina Noteci Kruszyn PLH300004 Dolina Noteci Samostrzel PLH300004 Dolina Noteci Bukowy Las Górki 1 (Bukowy Las Górki) Bukowy Las Górki 2 (Bukowy Las Górki) Bukowy Las Górki 3 (Bukowy Las Górki) Ulów 1 (Dolina Kamiennej) Ulów 2 (Dolina Kamiennej) Strona 2 z 16

Czarna Łacha 2 (Krośnieoska Dolina Odry) Krępa 1 (Krośnieoska Dolina Odry) Krępa 2 (Krośnieoska Dolina Odry) Krosno (Krośnieoska Dolina Odry) Jarocin I (Lasy Żerkowsko-Czeszewskie) Jarocin II (Lasy Żerkowsko-Czeszewskie) Jarocin III (Lasy Żerkowsko-Czeszewskie) Jarocin IV (Lasy Żerkowsko-Czeszewskie) Zdzieszowice I (Łęg Zdzieszowicki) Zdzieszowice II (Łęg Zdzieszowicki) Małomickie Łęgi 1 (Małomickie Łęgi) Małomickie Łęgi 2 (Małomickie Łęgi) Małomickie Łęgi 3 (Małomickie Łęgi) Małomickie Łęgi 4 (Małomickie Łęgi) Ostrów koło Pszczółczyna I (Równina Szubiosko-Łabiszyoska) Ostrów koło Pszczółczyna II (Równina Szubiosko-Łabiszyoska) (nazwy w nawiasie) to obszary które mają byd zgłoszone Komisji Europejskiej jesienią 2009 r. Metodyka badań Monitoring siedliska obejmował dwa poziomy. Pierwszy dotyczył stanowisk (płatów o jednolitej roślinności i warunkach siedliskowo-topograficznych), drugi obszarów Natura 2000. Jako stanowisko traktowano płat siedliska względnie jednolity pod względem zespołu roślinnego, warunków topograficznych i hydrologicznych oraz stanu zniekształcenia. Płaty takie mają różną wielkośd od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Jako szczegółowa powierzchnia monitoringowa dobrze sprawdzał się, zaproponowany w latach ubiegłych na potrzeby monitoringu szczegółowego i zintegrowanego, transekt o długości 200 m i szerokości 10 m, w obrębie którego należało wykonad 3 zdjęcia fitosocjologiczne o pow. po 100 m 2. Oprócz wykonania zdjęd fitosocjologicznych, w terenie wykonywano opis stanu poszczególnych parametrów i wskaźników (patrz uwagi przy opisie poszczególnych wskaźników). Lokalizację zdjęd dokumentowano pomiarem GPS i nanoszono na mapę. Dla poszczególnych stanowisk wykonano też dokumentację fitosocjologiczną. Monitoring na poziomie obszaru Natura 2000 zakładał uwzględnienie, na podstawie znajomości terenu, wizji lokalnej, dostępnych danych (w tym dostępnych inwentaryzacji przyrodniczych) całego zróżnicowania siedliska w obszarze pod względem zróżnicowania roślinności i stanu zachowania. Wskaźniki specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz sposób ich określania Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa - wskaźnik wyraża opisowo odkształcenie składu florystycznego runa od typowej kompozycji florystycznej. Jako typową kompozycję Strona 3 z 16

florystyczną łęgu należy traktowad runo najlepiej zachowanych, dojrzałych fitocenoz w danym obszarze i w danych warunkach topograficznych tj. należy tu w pełni uwzględnid specyfikę lokalną oraz miejscowe warunki. Nie ma jednego wzorca typowej kompozycji runa siedliska przyrodniczego; oceniając wartośd wskaźnika należy pamiętad, by wyrażał on zniekształcenia runa, a nie np. naturalne ubóstwo gatunkowe spowodowane brakiem światła pod zwartym drzewostanem. Należy brad pod uwagę specyfikę lasów łęgowych w tym pewną otwartośd i labilnośd ich kompozycji florystycznej, związaną z warunkami doliny rzecznej. Dlatego dla lasów łęgowych jako właściwe należy akceptowad wszystkie kombinacje florystyczne, które nie są wyraźnie zniekształcone antropogenicznie. Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy - wskaźnik wyraża opisowo ewentualne zniekształcenia polegające na dominacji w którejkolwiek z warstw fitocenozy gatunków innych, niż typowe dla naturalnego łęgu. Należy brad pod uwagę pełne lokalne zróżnicowanie łęgów, wszystko co się w tym zróżnicowaniu mieści, powinno byd oceniane jako właściwe Liczba gatunków z grupy wiązy, dąb, jesion występujących w drzewostanie wskaźnik mierzy różnorodnośd gatunkową drzewostanu. Częstym zniekształceniem są bowiem jednogatunkowe drzewostany, np. czysto dębowe, sadzone na siedlisku łęgów. Różnorodnośd gatunkowa warstwy krzewów wskaźnik mierzy zróżnicowanie gatunkowe warstwy podszytu; dla naturalnych łęgów typowa jest bowiem bogata i różnorodna warstwa krzewów. Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie wskaźnik negatywny, wyrażający obecnośd nasadzonych, obcych ekologicznie łęgom gatunków, jak np. sosna czy buk. Niewielki udział (do 10%) jest tolerowany bez obniżenia oceny, jednak większy udział powinien byd interpretowany jako zniekształcenie. Pomiar następuje metodą oszacowania wzrokowego. Gatunki obce geograficznie w drzewostanie - wskaźnik negatywny, wyrażający obecnośd w drzewostanie nasadzonych drzew obcych gatunków. Jako gatunki obce geograficznie należy traktowad zgodnie z definicją CBD oraz definicją z ustawy o ochronie przyrody, wszystkie gatunki poza swoim naturalnym zasięgiem geograficznym (w tym modrzew na nizinach i świerk oraz jodła poza swoim naturalnym zasięgiem). Oczywiście, gatunkiem obcym geograficznie jest także daglezja i dąb czerwony. Pomiar następuje metodą oszacowania wzrokowego; bez obniżenia oceny można tolerowad tylko minimalny udział nie odnawiających się gatunków obcych, np. pojedyncze występowanie euroamerykaoskich topól. Martwe drewno (łączne zasoby) - wskaźnik bada zasoby rozkładającego się drewna w ekosystemie. Zgodnie ze współczesną wiedzą ekologiczną, jest to kluczowy dla różnorodności biologicznej element struktury ekosystemu leśnego (ważna jest jednak również charakterystyka jakościowa zasobów rozkładającego się drewna, co przynajmniej częściowo mierzy następny wskaźnik. Kalibrację wskaźnika przyjęto analogicznie, jak proponuje się w większości innych typów ekosystemów leśnych (por. np. wskaźniki dla 91E0 wypracowane w monitoringu w latach 2006-2008). Uwzględniono przy tym propozycje i doświadczenia z innych krajów Europy (por. analiza problemu i zestawienia w: Eriksson M., Verte P., Wilhelm G. J. 2008. Management of Natura 2000 habitats: Luzulo-Fagetum beech forest 9110; European Commission Technical Report 2008 Strona 4 z 16

22/24). Pomiar może następowad metodą szacunku wzrokowego, przez porównanie ilości martwego drewna do żywego drzewostanu. Można także wykorzystad jedną ze znanych metod pomiaru bezwzględnej ilości rozkładającego się drewna, np. metodę transektu liniowego; tak uzyskany wynik należałoby porównad z miąższością drzewostanu. Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości - niezależnie od łącznych zasobów rozkładającego się drewna, bardzo ważne jest, jaki charakter jakościowy mają jego zasoby. Najczęściej w ekosystemach leśnych zaznacza się deficyt drewna grubowymiarowego. Gatunki ksylobiontyczne związane z grubymi rozkładającymi się kłodami należą do najsilniej zagrożonych. Dlatego uznano, że ilośd grubego rozkładającego się drewna powinna byd charakteryzowana osobnym wskaźnikiem. Kalibrację wskaźnika przyjęto analogicznie, jak proponuje się w większości innych typów ekosystemów leśnych (por. np. wskaźniki dla 91E0 wypracowane w monitoringu w latach 2006-2008). Uwzględniono przy tym propozycje i doświadczenia z innych krajów Europy (por. analiza problemu i zestawienia w: Eriksson M., Verte P., Wilhelm G. J. 2008. Management of Natura 2000 habitats: Luzulo-Fagetum beech forest 9110; European Commission Technical Report 2008 22/24). Pomiar powinien następowad metodą oszacowania wzrokowego. Wiek drzewostanu (obecnośd starodrzewu) - wskaźnik wyraża obecnośd starych, dojrzałych drzew. Zgodnie z wiedzą ekologiczną, należą one do kluczowych elementów strukturalnych ekosystemu leśnego, tj. bez udziału drzew grubych i starych należy spodziewad się istotnego ograniczenia flory i fauny związanej z danym ekosystemem (drzewostanem) ograniczenia jego różnorodności biologicznej. Naturalne odnowienie drzewostanu wskaźnik wyraża obecnośd odnowienia naturalnego, zwłaszcza powstającego spontanicznie, a nie inicjowanego w wyniku zabiegów hodowlanych. Brak odnowienia nie powinien byd traktowany jako kardynalna przyczyna obniżenia oceny struktury i funkcji może byd związany z określoną fazą rozwoju drzewostanu, a niekoniecznie musi świadczyd o zakłóceniu procesów odnawiania się drzew. Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu - dla naturalnych lasów typowa jest zróżnicowao struktura. Wskaźnik wyraża opisowo stopieo jej uproszczenia (ujednolicenia), np. wskutek hodowli jednolitych gatunkowo i jednowiekowych wiekowo drzewostanów. Przejawy procesu grądowienia - wskaźnik wyrażający natężenie najczęściej zagrażającego łęgom procesu, czyli ich przekształcania się w grądy. Ekspansywne gatunki obce w podszycie i runie wskaźnik negatywny wyrażający obecnośd inwazyjnych gatunków obcych (neofitów). Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie wskaźnik negatywny mierzący apofityzację; w tym np. gatunki łąkowe. Stosunki wodno-wilgotnościowe - wskaźnik wyrażający zniekształcenie warunków hydrologicznych, np. odcięcie łęgu od wpływu przynajmniej okazjonalnych zalewów wodami rzecznymi. Strona 5 z 16

Różnorodnośd występujących mchów, grzybów, ptaków lub owadów (jeżeli są takie dane lub obserwacje) dodatkowy wskaźnik pozwalający na wyrażenie dodatkowych informacji (jeżeli są dostępne) o różnorodności biologicznej ekosystemu na danym stanowisku (np. o zdolności ekosystemu do utrzymywania populacji gatunków rzadkich, zagrożonych, chronionych itp.). Nie przewiduje się specjalnych badan w tym zakresie; jeżeli takich informacji nie ma to wskaźnikowi należy nadad wartośd XX. Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna uwzględniano tu nie sam fakt prowadzenia pozyskania i obecnośd np. pniaków, ale naruszenia runa i powierzchni gleby, a także podszytu i podrostów, zasobów martwego drewna itp. Z pewnością bowiem jest to pewne zniekształcenie struktury ekosystemu; nie wiadomo przy tum dokładnie jaka jest jego trwałośd. Pewne zniekształcenia runa i powierzchni gleby spowodowane zrywką drewna mogą zapewne zanikad z czasem, ale zniekształcenia takie mogą również otwierad możliwośd ekspansji neofitów w runie, a wkroczenie takich gatunków ekspansywnych będzie mied już charakter trwalej zmiany. Głębsze zniekształcenia powierzchni ziemi, np. w wyniku zrywki LKT na wilgotnych siedliskach, będą mied conajmniej kilkudziesięcioletnią trwałośd. W latach 2006-2008 analogiczny wskaźnik stosowany do lasów formułowany był jako pozyskanie drewna i inne przekształcenia związane z użytkowaniem. W bieżącym cyklu monitoringowym uwzględniono uwagi leśników co do takiego sformułowania wskaźnika i zmieniono je akcentując nie sam fakt pozyskania drewna, ale zniekształcenia innych elementów ekosystemu, powodowane przez pozyskanie. Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) wskaźnik umożliwiający uwzględnienie niespecyficznych, ale występujących niekiedy zniekształceo. Ocenę obniżano do U1 lub U2 (odpowiednio do skali, rozległości i natężenia), jeżeli takie zniekształcenia występowały propozycja wyskalowania (waloryzacji) wskaźników w kategoriach FV, U1 i U2. W dojrzałym drzewostanie występują zwykle: dąb szypułkowy, wiązy, jesion. Wszystkie gatunki iglaste kwalifikowad jako obce ekologicznie. Graba nie kwalifikowad jako obcy ekologicznie, ale rozwój jego populacji uznad za przejaw grądowienia. Przyjęto wstępnie następującą kalibrację wskaźników struktury i funkcji siedliska przyrodniczego: Tab. 2. Waloryzacja wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska 91F0 na stanowisku. Wskaźnik FV U1 U2 Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy Liczba gatunków z grupy wiązy, dąb, jesion występujących w drzewostanie Typowa, właściwa dla siedliska przyrodniczego (z uwzględnieniem specyfiki regionalnej) We wszystkich warstwach dominują te gatunki typowe dla siedliska, przy czym są naturalne stosunki ilościowe Zubożona w stosunku do typowej dla siedliska w regionie We wszystkich warstwach dominują gatunki typowe dla siedliska, przy czym są zaburzone relacje ilościowe Kadłubowa W jednej lub więcej warstw dominuje gatunek obcy dla naturalnego zbiorowiska roślinnego 3 i więcej 2 1 Strona 6 z 16

Różnorodnośd gatunkowa warstwy krzewów Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie Gatunki obce geograficznie w drzewostanie Martwe drewno (łączne zasoby) Martwe drewno leżace lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości Wiek drzewostanu (obecnośd starodrzewu) Naturalne odnowienie drzewostanu Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu Przejawy procesu grądowienia Ekspansywne gatunki obce w podszycie i runie Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie Stosunki wodnowilgotnościowe Różnorodnośd występujących mchów, grzybów, ptaków lub owadów (jeżeli są takie dane lub obserwacje) Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie,, wydeptanie, zaśmiecenie) 4 i więcej gatunków 2-3 gatunki 1 gatunek lub brak <10% 10-50% >50% < 1% i nie odnawiające się <10% i nie odnawiające się >10% lub spontanicznie odnawiające się, niezależnie od udziału >10% miąższości żywego 3-10% miąższości żywego < 3% miąższości żywego drzewostanu drzewostanu drzewostanu > 5 szt. / ha 3-5 szt. / ha < 3 szt. /ha >10% udział objętościowy drzew starszych niż 100 lat Tak, >2 gatunki, obfite, reagujące na luki i prześwietlenia Zróżnicowana; >70% powierzchni pokryte przez zwarty drzewostan, jednak obecne luki, prześwietlenia <210% udział drzew starszych niż 100 lat, ale >50% udział drzew starszych niż 50 lat Tak, pojedyncze lub ograniczone do jednego gatunku Jednolity stary drzewostan lub struktura zróżnicowana ze zwartym starym drzewostanem zajmującym 30-70% powierzchni <10% udział drzew starszych niż 100 lat i < 50% udział drzew starszych niż 50 lat Brak Jednolite odnowienia lub zróżnicowana struktura KO z < 30% powierzchni zajętej przez fragmenty starego drzewostanu. Brak lub nieznaczne Wyraźne Silnie zaawansowane Obecny najwyżej 1 gatunek, nielicznysporadyczny Co najwyżej pojedynczo Zalewy wodami rzecznymi zdarzające się co najmniej raz na kilka lat W przypadku łęgów poza dolinami naturalne warunki wilgotnościowe Wysoka Tu zakwalifikowad też zawsze w przypadku występowania pachnicy, jelonka lub kozioroga. Więcej niż 1 gatunek, lub nawet 1 gatunek jeżeli liczny Udział podwyższony, lecz nie bardzo ekspansywne Zalewy wodami rzecznymi zdarzające się wyjątkowo, lecz zastępowane przez przesiąki lub stagnowanie wody opadowej; znaczne uwilgotnienie, niewiele tylko odbiegające od stanu naturalnego Przeciętna Facjalna dominacja gatunku obcego Silnie ekspansywne Brak zalewów wodami rzecznymi i objawy przesuszenia Poniżej przeciętnej Brak Pojedyncze ślady Liczne ślady Brak Występują lecz mało znaczące Silne Poniżej wymieniono wskaźniki uznane wstępnie za tzw. kardynalne tj takie, których obniżona ocena powinna automatycznie wpływad na obniżenie oceny parametru struktury i funkcji. Strona 7 z 16

Decyzja, które wskaźniki rzeczywiście należy traktowad jako kardynalne będzie jednak jeszcze przedmiotem dyskusji biorącej pod uwagę zebrany materiał. Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy Gatunki obce geograficznie w drzewostanie Martwe drewno (łączne zasoby) Martwe drewno leżace lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości Wiek drzewostanu (obecnośd starodrzewu) Przejawy procesu grądowienia Stosunki wodno-wilgotnościowe. Należy podkreślid, że w przypadku wskaźników związanych z martwym drewnem, zarówno kalibracja, jak i sposób oceny oraz fakt zaliczenia ich do wskaźników kardynalnych zostaną jeszcze dokładnie przeanalizowane i jeśli zajdzie taka koniecznośd - ewentualnie zmieniony przed kolejnym etapem badao. Ponadto w dalszym toku badao zostanie rozpatrzona możliwośd wyraźnej regionalizacji sposobu kalibracji ocen poszczególnych wskaźników (szczególnie odnosi się to wskaźników związanych ze składem gatunkowym). Wyniki badań i ocena stanu zachowania REGION KONTYNENTALNY Siedlisko występuje wyłącznie w kontynentalnym regionie biogeograficznym i ma ograniczony zasięg. Badania przeprowadzone w 2009 r. stanowią fazę pilotażową. Monitoring łęgów ma byd kontynuowany w 2010 r. Dlatego wybór stanowisk objętych monitoringiem w 2009 r. nie jest jeszcze ostateczną i pełną listą stanowisk monitoringowych tego siedliska. Jednak przedstawione niżej wyniki z 2009 r. można traktowad jako wstępnie reprezentatywne wybór stanowisk objętych badaniami w 2009 r. nie był systematycznie obciążony np. świadomym preferowaniem najlepiej zachowanych stanowisk. Podsumowanie wyników dla poszczególnych wskaźników siedliska na stanowiskach i w obszarach Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa - na ponad połowie stanowisk jest zniekształcona: niezadowalająca lub zła. Na niemal połowie stanowisk nie wykazuje objawów zniekształcenia. Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy - na większości stanowisk i na większości obszarów niezadowalająca, chod na znacznej licznie stanowisk bywa właściwa Strona 8 z 16

Liczba gatunków z grupy wiązy, dąb, jesion występujących w drzewostanie wartości wskaźnika wykazują znaczne zróżnicowanie zarówno na poziomie stanowisk, jak i na poziomie obszarów. Na większości stanowisk i obszarów wartości są jednak niezadowalające lub złe Różnorodnośd gatunkowa warstwy krzewów na ponad połowie stanowisk właściwy (FV), jednak na wielu niezadowalający (U1) lub zły (U2) Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie na zdecydowanej większości stanowisk i obszarów nie stwierdzono tego zniekształcenia. Gatunki obce geograficznie w drzewostanie na zdecydowanej większości stanowisk i obszarów nie stwierdzono tego zniekształcenia. Jeżeli pojawiają się, to są to zwykle pojedyncze i nie odnawiające się topole euroamerykaoskie, niegdyś nasadzone. Martwe drewno (łączne zasoby) - na większości stanowisk i w większości obszarów wskaźnik osiąga wartości złe (U2) lub niezadowalające (U1). Nie ma żadnego obszaru, na którym zostałby oceniony jako właściwy (FV). Stanowiska z dobrymi zasobami martwego drewna to praktycznie tylko rezerwaty przyrody. Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości - na większości stanowisk i w większości obszarów wskaźnik osiąga wartości złe (U2) lub niezadowalające (U1). Stan łęgów pod względem tego wskaźnika jest jeszcze gorszy, niż ich stan pod względem ogólnych zasobów martwego drewna. Nie ma żadnego obszaru, na którym wskaźnik zostałby oceniony jako właściwy (FV). Stanowiska z dobrymi zasobami martwego drewna to praktycznie tylko rezerwaty przyrody. Wiek drzewostanu (obecnośd starodrzewu) - na większości stanowisk i w większości obszarów wskaźnik oceniony jako właściwy (FV). Przypadki w których jest inaczej, to np. dolina Bugu, gdzie łęgi są reprezentowane najczęściej przez lasy prywatne, pozbawione starych drzew. Naturalne odnowienie drzewostanu - wartości wskaźnika wykazują znaczne zróżnicowanie zarówno na poziomie stanowisk, jak i na poziomie obszarów. Na większości stanowisk i obszarów wartości są jednak niezadowalające. Wskaźnik nie mierzy bezpośrednio składu gatunkowego odnowieo (chod mierzy liczbę odnawiających się gatunków drzew), a czynnik ten także ma znaczenie: np. w Ostoi Nadbużaoskiej dąb odnawia się kiepsko, a dynamiczne są odnowienia jesionu i wiązu, a także co bardziej niepokojące grabu i lipy (proces grądowienia!). Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu - wartości wskaźnika wykazują znaczne zróżnicowanie zarówno na poziomie stanowisk, jak i na poziomie obszarów. Na większości stanowisk i obszarów wartości są jednak niezadowalające. Przejawy procesu grądowienia - wartości wskaźnika wykazują znaczne zróżnicowanie zarówno na poziomie stanowisk, jak i na poziomie obszarów. Na większości stanowisk i obszarów wartości są jednak niezadowalające. Procesy grądowienia w niektórych obszarach są antropogeniczne są wynikiem dawniejszego (niekiedy sprzed kilkudziesięciu-stu lat) odcięcia wpływu zalewów przez budowę wałów przeciwpowodziowych. Jednak niekiedy występują także w dolinach rzek nie obwałowanych (Bug!) jako wynik naturalnych (?) zmian reżimu hydrologicznego. W Strona 9 z 16

Krośnieoskiej Dolinie Odry zanotowano proces odwrotny: prawdopodobne łęgowenie grądów które znalazły się w międzywalu. Ekspansywne gatunki obce w podszycie i runie - na większości stanowisk i w większości obszarów wskaźnik oceniony jako właściwy (FV), co jest pewnym zaskoczeniem, znając podatnośd łęgów na neofityzację. Najczęściej spotykany neofit to niecierpek drobnokwiatowy. Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie - na większości stanowisk i w większości obszarów wskaźnik oceniony jako właściwy (FV). Na niektórych stanowiskach niekorzystnie oceniano masowy rozwój jeżyn była to najczęściej spotykana forma apofityzacji. Stosunki wodno-wilgotnościowe - wartości wskaźnika wykazują znaczne zróżnicowanie zarówno na poziomie stanowisk, jak i na poziomie obszarów. Na wielu stanowiskach są jednak właściwe. W zdecydowanej większości obszarów zostały jednak ocenione jako niezadowalające lub złe. Różnorodnośd występujących mchów, grzybów, ptaków lub owadów (jeżeli są takie dane lub obserwacje) dla większości stanowisk i obszarów ten wskaźnik był nieokreślony; jeżeli go oceniono to zwykle jako właściwy. Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna na większości stanowisk i obszarów nie stwierdzono tego zniekształcenia. Jeżeli występują, to zwykle są konsekwencją interwencyjnego usuwania zamierających i martwych jesionów (często jednak masowego, ze względu na masową skale zjawiska zamierania!) Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) na większości stanowisk i obszarów nie stwierdzono tego zniekształcenia, jednak liczba stanowisk, gdzie wystąpiły jakieś zniekształcenia z tej grupy, jest znacząca. Zaśmiecenie i wydeptanie identyfikowano dośc często jako formy oddziaływania człowieka. Zróżnicowanie geograficzne wyników ocen wskaźników specyficznej struktury i funkcji Należy podkreślid, że prezentowane wyniki nie stanowią reprezentatywnej próby dla zróżnicowania geograficznego tego siedliska przyrodniczego w naszym kraju. Wstepna analiza rozmieszczenia stanowisk o różnym stani ochrony wykazuję, że następujące wskaźniki nie wykazują zróżnicowania geograficznego: ekspansywne gatunki obce w podszycie i runie, ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie, gatunki obce ekologicznie w drzewostanie, gatunki obce geograficznie w drzewostanie, inne zniekształcenia (rozjeżdżenie,, wydeptanie, zaśmiecenie), martwe drewno leżace lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości, różnorodnośd gatunkowa warstwy krzewów, struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu, zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem drewna. Następujące wskaźniki uzyskały lepsze oceny w Polsce Zachodniej (obszary - Grądy w Dolinie Odry, Łęgi Odrzaoskie, Dolina Widawy, Ostoja Nad Baryczą, Przeplatki nad Bystrzycą, Łęgi Słubickie, Nowosolska Dolina Odry): przejawy procesu grądowienia, stosunki wodno-wilgotnościowe, wiek drzewostanu (obecnośd starodrzewu). Z kolei Polsce Północnej i Wschodniej (Dolina Odry, Ostoja Nadbużanska) liczba gatunków z grupy wiązy, dąb, jesion występujących w drzewostanie, naturalne odnowienie drzewostanu, Strona 10 z 16

charakterystyczna kombinacja florystyczna runa, martwe drewno (łączne zasoby). Wskaźnik gatunki dominujące w poszczególnych warstwach fitocenozy był najgorzej oceniany w kujawskopomorskim (Dolina Noteci). Tab. 3. Zestawienie ocen wskaźników opisujących specyficzną strukturę i funkcje siedliska 91F0 na badanych obszarach w regionie kontynentalnym (wartości w tabeli oznaczają liczbę stanowisk). Ocena Wskaźniki FV U1 U2 Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa 24 26 8 Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach 20 29 12 fitocenozy Liczba gatunków z grupy wiązy, dąb, jesion 25 25 11 występujących w drzewostanie Różnorodnośd gatunkowa warstwy krzewów 35 23 3 Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie 51 8 2 Gatunki obce geograficznie w drzewostanie 52 6 3 Martwe drewno (łączne zasoby) 10 25 26 Martwe drewno leżace lub stojące >3 m długości i 13 11 36 >50 cm grubości Wiek drzewostanu (obecnośd starodrzewu) 37 17 6 Naturalne odnowienie drzewostanu 24 29 8 Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu 24 24 13 Przejawy procesu grądowienia 26 25 9 Ekspansywne gatunki obce w podszycie i runie 42 15 4 Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie 33 26 2 Stosunki wodno-wilgotnościowe 27 13 16 Różnorodnośd występujących mchów, grzybów, 19 4 4 ptaków lub owadów (jeżeli są takie dane lub obserwacje) Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem 34 8 4 drewna Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie,, wydeptanie, zaśmiecenie) 29 15 1 Tab. 4. Zestawienie ocen wskaźników opisujących specyficzną strukturę i funkcje siedliska 91F0 na badanych obszarach w regionie kontynentalnym (wartości w tabeli oznaczają liczbę monitorowanych obszarów). Ocena Wskaźniki FV U1 U2 Charakterystyczna kombinacja florystyczna runa 5 7 Gatunki dominujące w poszczególnych warstwach 5 7 fitocenozy Liczba gatunków z grupy wiązy, dąb, jesion 5 8 1 występujących w drzewostanie Różnorodnośd gatunkowa warstwy krzewów 5 9 Gatunki obce ekologicznie w drzewostanie 13 1 Gatunki obce geograficznie w drzewostanie 11 3 Martwe drewno (łączne zasoby) 8 6 Martwe drewno leżace lub stojące >3 m długości i 5 9 >50 cm grubości Wiek drzewostanu (obecnośd starodrzewu) 10 3 1 Strona 11 z 16

Naturalne odnowienie drzewostanu 3 10 1 Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu 5 8 1 Przejawy procesu grądowienia 3 10 1 Ekspansywne gatunki obce w podszycie i runie 10 4 Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) w runie 8 6 Stosunki wodno-wilgotnościowe 4 9 1 Różnorodnośd występujących mchów, grzybów, 5 2 1 ptaków lub owadów (jeżeli są takie dane lub obserwacje) Zniszczenia runa i gleby związane z pozyskaniem 11 1 drewna Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie,, wydeptanie, zaśmiecenie) 9 2 Analiza i podsumowanie wyników dla poszczególnych parametrów opisujących siedlisko na poziomie stanowisk i obszarów Powierzchnia siedliska na zdecydowanej większości stanowisk była oceniana jako FV, chociaż na licznych stanowiskach oceniano ją także jako U1 lub U2 - ze względu na fakt, że występowanie siedliska było tam ograniczone do małych, pofragmentowanych płatów w ramach potencjalnej biochory. Również w wielu obszarach parametr ten również był oceniany jako niezadowalający (U1) lub zły (U2). Struktura i funkcja przybierała różne wartości, jednak na większości stanowisk parametr ten oceniano jako niezadowalający lub zły, podobnie w większości obszarów oceniono go jako niezadowalający (U1). Wskaźniki, odpowiedzialne za taki stan, omówiono wyżej. Perspektywy ochrony oceniano najczęściej jako niezadowalające (U1), rzadziej jako korzystne (FV) lub złe (U2). Wpłynęły na to zazwyczaj obawy o utrzymywanie się zniekształconych warunków hydrologicznych. Zróżnicowanie geograficzne wyników ocen parametrów stanu ochrony Porównanie ogólnej oceny stan ochrony tego siedliska przyrodniczego w Polsce nie wykazuje znaczącego zróżnicowania w skali regionalnej. Natomiast co ciekawe perspektywy ochrony o wiele lepiej oceniano w Zachodniej Polsce (obszary - Grądy w Dolinie Odry, Łęgi Odrzaoskie, Dolina Widawy, Ostoja Nad Baryczą, Przeplatki nad Bystrzycą, Łęgi Słubickie, Nowosolska Dolina Odry). Również parametr powierzchnia kształtował się nieco lepiej w dolinie Odry i jej dorzeczu (Grądy w Dolinie Odry, Nowosolska Dolina Odry, Łęgi Słubickie), natomiast oceny specyficznej struktury i funkcji były rozmieszczone stosunkowo równomiernie (co zaważyło na ocenie ogólnej). Tab. 5. Podsumowanie ocen stanu zachowania siedliska przyrodniczego 91F0 na badanych stanowiskach w regionie kontynentalnym. Oceny Specyficzna Stanowisko Powierzchnia Perspektywy struktura i Ocena ogólna siedliska ochrony funkcje Strona 12 z 16

Kaniogóra FV U2 U1 U2 Siechnice I FV U1 U1 U1 Siechnice III FV U1 U1 U1 Siechnice IV FV FV U1 FV Zwierzyniec FV U1 U1 U1 Gołkowice FV U1 U1 U1 Łęg Korea I FV U1 U1 U1 Łęg Korea II FV FV U1 FV Malczyce FV U1 U1 U1 Wilków FV U1 U1 U1 Kotowice I FV U1 U1 U1 Kotowice II FV U2 U1 U2 Kotowice III FV U1 U1 U1 Lesice FV U2 U1 U2 Korzeosko FV U2 U1 U2 Czeroczyce U1 U1 U1 U1 Milin 1 FV U2 U1 U1 Milin 2 U1 U1 U1 U1 Okulice U1 U2 U2 U2 Słubice 2 FV U1 FV U1 Słubice1 FV U1 FV U1 Bytom Odrzaoski FV U2 U1 U2 Kierzno FV U1 U1 U1 Siedlisko FV U1 U1 U1 Stany FV U1 U1 U1 Łęg Dębowy FV U1 U1 U1 Nadkole U1 U2 U2 U2 Przekop FV FV FV FV Starczewice U1 U2 U2 U2 Biała Góra U1 U2 U1 U2 Las Mątawski I FV U2 U1 U2 Las Mątawski II FV U2 U1 U2 Las Mątawski III FV U2 U1 U2 Borek I FV U2 U1 U2 Borek II FV U2 U1 U2 Kruszyn U2 U2 U2 U2 Samostrzel U1 U2 U2 U2 Bukowy Las Górki 1 FV U1 U1 U1 Bukowy Las Górki 2 U1 U1 U2 U1 Bukowy Las Górki 3 U1 U1 U2 U2 Ulów 1 U1 U1 U1 U1 Ulów 2 U1 U1 U1 U1 Czarna Łacha 2 U1 U1 U1 U1 Krępa 1 U1 U1 U1 U1 Krępa 2 U1 U1 U1 U1 Krosno U2 U2 U1 U2 Jarocin I U1 U1 FV U1 Jarocin II U1 U2 U1 U2 Jarocin III U1 U1 U1 U1 Jarocin IV U1 U1 U1 U1 Zdzieszowice I FV U2 U1 U2 Zdzieszowice II FV U2 U1 U2 Małomickie Łęgi 1 FV U1 U1 U1 Małomickie Łęgi 2 FV FV FV FV Strona 13 z 16

Małomickie Łęgi 3 FV U1 FV FV Małomickie Łęgi 4 FV U1 FV FV Ostrów koło Pszczółczyna I U1 U1 U1 U2 Ostrów koło Pszczółczyna II U1 U1 U1 U2 Podsumowanie ocen FV - 36 U1-20 U2-2 FV - 4 U1-33 U2-21 FV - 7 U1-44 U2-7 FV - 6 U1-26 U2-26 Tab. 6. Podsumowanie ocen stanu zachowania siedliska przyrodniczego 91F0 na badanych obszarach w regionie kontynentalnym Oceny Specyficzna Obszary Powierzchnia Perspektywy struktura i Ocena ogólna siedliska ochrony funkcje PLH020017 Grądy w Dolinie U1 U1 U1 U1 Odry PLH020018 Łęgi Odrzaoskie U2 U1 U1 U2 PLH020036 Dolina Widawy U2 U1 U1 U2 PLH020041 Ostoja Nad Baryzą PLH020055 Przeplatki nad U1 U1 U1 U1 Bystrzycą PLH080013 Łęgi Słubickie FV U1 FV U1 PLH080014 Nowoslska Dolina U1 U1 U1 U1 Odry PLH140011 Ostoja U1 U1 U1 U1 Nadbużaoska PLH220033 Dolna Wisła U1 U2 U1 U2 PLH300004 Dolina Noteci U1 U1 U1 U1 (Bukowy Las Górki) FV U1 U1 U1 (Dolina Kamiennej) FV U1 U1 U1 (Krośnieoska Dolina Odry) FV U1 U1 U1 (Małomickie Łęgi) FV FV U1 U1 (Równina Szubiosko- U1 U2 U1 U2 Łabiszyoska) Podsumowanie ocen FV 5 U1 7 U2 2 FV 1 U1 11 U2 2 FV 1 U1 13 U2 0 FV 0 U1 10 U2 4 Analiza i podsumowanie zagrożeo i oddziaływao dla siedliska przyrodniczego Formy działalności człowieka obserwowane na badanyh stanowiskach w łęgach to przede wszystkim oddziaływania związane z gospodarką leśną oraz modyfikowanie reżimu hydrologicznego. Na dośd dużej liczbie stanowisk notowano zaśmiecenie i wydeptywanie. W wielu obszarach poważnym zagrożeniem jest masowe zamieranie jesionu (choroba jesionu). Negatywne konsekwencje ma nie tylko samo zamieranie, ale także usuwanie zamierających i martwych jesionów oraz stosowane często odnawianie powierzchni olszą. Obce gatunki inwazyjne Na zdecydowanej większości stanowisk i obszarów w drzewostanie nie stwierdzono obcych gatunków inwazyjnych. Jeżeli pojawiają się, to są to zwykle pojedyncze i nie odnawiające się topole euroamerykaoskie, niegdyś nasadzone. Strona 14 z 16

Również w runie gatunki obce pojawiały się na nielicznych stanowiskach, co jest pewnym zaskoczeniem, znając podatnośd łęgów na neofityzację. Najczęściej spotykany neofit to niecierpek drobnokwiatowy. Propozycje działań ochronnych Kluczowa dla ochrony lasów łęgowych jest sytuacja hydrologiczna. Jeżeli jednak ona jest niewłaściwa, jej poprawienie wymaga dużych inwestycji, w tym przebudowy systemów wałów przeciwpowodziowych (przywrócenia wpływu zalewów). Na niektórych obszarach proponowano odtwarzanie właściwych warunków hydrologicznych w łęgach przez odpowiednie sterowanie pracą zbiorników zaporowych powyżej (np. w obszarze Przeplatki Nad Bystrzycą zbiornik w Mietkowie) Na niektórych stanowiskach i w niektórych obszarach proponowano działania hodowlano-lesne, np. sztuczne uzupełnianie gatunków drzew trudno odnawiających się naturalnie (np. nad Bugiem dębu, w uzupełnieniu dynamicznych tam odnowieo jesionu i wiązu). Modyfikacji wymagałaby procedura postępowania w drzewostanach z dominacją jesionu w przypadku masowego zamierania tego gatunku. Usuwanie jesionów zrębem zupełnym i sztuczne odnowienie olszą, co bywa stosowane w praktyce, jest destrukcyjne dla siedliska 91F0. Aby zachowad siedlisko 91F0 konieczne byłoby pewne ograniczenie usuwania jesionów, nawet kosztem pozostawienia części z nich do naturalnego rozkładu w lesie, a także szerokie zróżnicowanie składu gatunkowego odnowieo, z pełnym wykorzystaniem warunków mikrosiedliskowych i z szerokim wykorzystaniem np. wiązu. W obszarach w których dominująca formą łęgów są jednolite wiekowo lasy dębowe, sugeruje się by (oprócz wyłączenia części z nich z gospodarki leśnej i oddania naturalnym procesom) gospodarka leśna była ukierunkowana na różnicowanie struktury przestrzennej i wzbogacenie gatunkowej (z pozostawieniem dużych części starego drzewostanu!). Wielu autorów proponuje poszerzenie sieci rezerwatów przyrody w lasach łęgowych, albo inne formy wyłączenia części łęgów z gospodarki leśnej, tj. powiększenie tej części zasobów siedliska, która jest konsekwentnie chroniona biernie. W wielu obszarach podkreślany jest dobry stan i dobre perspektywy ochrony tych płatów łęgów, z których z różnych powodów wycofano gospodarkę leśną. Równocześnie jednak podkreśla się, że nawet rezerwatowa ochrona nie zapewni właściwego stanu łęgów, jeżeli nie zostanie zapewniony korzystny dla nich reżim hydrologiczny. Czynnikiem obniżającym najsilniej stan lasów łęgowych w większości przypadków jest brak martwego drewna oraz ujednolicona i uproszczona struktura drzewostanu. Tylko na stanowiskach w rezerwatach zasoby rozkładającego się drewna są w stanie właściwym (FV). W większości płatów, także tych poddanych gospodarce leśnej, należałoby zalecid konsekwentne pozostawianie drzew zamierających i martwych, tak by odtworzyd zasoby rozkładającego się drewna. Strona 15 z 16

Propozycje i uwagi odnośnie dalszych badań monitoringowych Zastosowana metoda sprawdza się w praktyce. Dyskusji wymaga, czy i które z wskaźników struktury i funkcji powinny byd traktowane jako kardynalne tj. obligatoryjnie obniżające, w przypadku niewłaściwej oceny wskaźnika, ocenę całego parametru. Podobna metoda monitoringu i podobny (nieco zmodyfikowany) zestaw wskaźników mogą byd też przeniesione na inne typy leśnych siedlisk przyrodniczych. W przypadku łęgów konieczne byłoby prowadzenie w ramach monitoringu dwóch obserwacji w ciągu roku w celu uchwycenia pełni gatunków runa z aspektem wiosennym (kwiecieo/maj) i letnim (lipiec). Strona 16 z 16