Pakiet aktualizacyjny podręcznika Geografia XXI wieku

Pakiet aktualizacyjny podręcznika Geografia XXI wieku Dział I Współczesne problemy demograficzne i społeczne świata 1

1.1. Między ekumeną a anekumeną. Przyczyny zróżnicowania gęstości zaludnienia Tab. 1. Dziesięć najludniejszych krajów świata w 2012 r. i prognozy na rok 2050. Liczba ludności w mln (2012) Liczba ludności w mln (2050) Chiny 1350 Indie 1691 Indie 1260 Chiny 1311 USA 314 USA 423 Indonezja 241 Nigeria 402 Brazylia 194 Pakistan 314 Pakistan 180 Indonezja 309 Nigeria 170 Bangladesz 226 Bangladesz 153 Brazylia 213 Rosja 143 Demokratyczna Republika Konga 194 Japonia 128 Etiopia 166 (Źródło: 2012 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau http://.prb.org/publications/datasheets/2012/world-population-data-sheet.aspx) Tab. 2. Gęstość zaludnienia (liczba osób/km²) w wybranych państwach o najwyższych wartościach tego wskaźnika w 2012 r. Gęstość zaludnienia (liczba osób/km²) 2012 Singapur 7751 Bahrajn 1925 Malta 1262 Bangladesz 1062 Korea Południowa 491 Liban 414 Rwanda 411 Holandia 403 Indie 383 Belgia 364 (Źródło: 2012 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau) 2

Tab. 3. Gęstość zaludnienia (liczba osób/km²) w wybranych państwach o najniższych wartościach tego wskaźnika w 2012 r. Państwa Gęstość zaludnienia (liczba osób/km²) 2012 Mongolia 2 Namibia, Australia, Islandia, Botswana, Kanada 3 Mauretania, Libia, Gujana 4 Gabon, Kazachstan 6 Rosja 8 (Źródło: 2012 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau) Ryc. 1. Procentowy udział poszczególnych kontynentów w zaludnieniu świata w roku 2012. Azja 15,20% 10,50% 8,50% 0,50% 4,90% 60,40% Afryka Europa Ameryka Łacińska Ameryka Północna (Kanada i USA) Australia i Oceania (Źródło: 2012 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau) Ryc. 2. Procentowy udział poszczególnych kontynentów w zaludnieniu świata w roku 2050. Azja 24,30% 7,60% 7,70% 0,60% 4,90% 54,90% Afryka Europa Ameryka Łacińska Ameryka Północna (Kanada i USA) Australia i Oceania (Źródło: 2012 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau) Według 2012 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau liczba ludności świata w połowie 2012 r. wynosiła 7058 mln, prognozy na 2025 r. przewidują 8082 mln, a w 2050 9624 mln. (Źródło: http://.prb.org/publications/datasheets/2012/world-population-data-sheet.aspx) 3

1.3. Wędrująca planeta. Przyczyny i kierunki migracji Tab. 1. Wskaźnik salda migracji (na 1000 mieszkańców) w wybranych państwach emigracyjnych w 2012 r. (szacunki). Wskaźnik salda migracji Jordania 33,4 Syria 27,8 Liban 12,1 Somalia 11,6 Mołdawia 10,0 Kirgistan 8,1 Haiti 6,9 RPA 6,2 Mali 5,1 Sudan 4,5 (Źródło: CIA World Factbook; 2012) Arabska rewolucja, zapoczątkowana w 2011 r. w państwach Afryki Północnej i kontynuowana w krajach Bliskiego Wschodu, przyczyniła się do radykalnych zmian w kierunkach migracji w tym regionie. Syria, która jeszcze w 2010 r. była trzecim państwem na świecie, gdzie przebywało najwięcej uchodźców (1 mln), od wybuchu wojny domowej w marcu 2011 r. sama w krótkim czasie przeistoczyła się z kraju imigracyjnego w państwo emigracyjne. Według Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) ok. 1,2 mln Syryjczyków zostało przesiedlonych w kraju od wybuchu wojny w 2011 r. Aby uciec od przemocy, ponad 335 tys. uchodźców syryjskich (zarejestrowanych) uciekło do sąsiednich państw, głownie do Jordanii, Iraku, Libanu i Turcji. Ich prawdziwa liczba może osiągnąć po koniec roku 2012 nawet 700 tys. Wielu niechętnie deklaruje się jako uchodźcy w obawie przed represjami dla ich rodzin pozostających w Syrii. (Źródło: Agencja Reuters, 09.10.2012) Tab. 2. Wskaźnik salda migracji (na 1000 mieszkańców) w wybranych państwach imigracyjnych w 2012 r. (szacunki). Wskaźnik salda migracji Katar 40,6 Zimbabwe 23,8 Zjednoczone Emiraty Arabskie 16,8 Singapur 15,6 Bahrajn 14,7 (Źródło: CIA World Factbook; 2012) 4

Największą liczbę imigrantów (na 1000 mieszkańców) przyjmują od lat bogate w ropę naftową kraje Rady Współpracy Zatoki Perskiej. W ciągu ostatnich 60 lat ich populacja wzrosła z ok. 4 do ponad 40 mln, głównie za sprawą procesów migracyjnych. W Katarze i Zjednoczonych Emiratach Arabskich obcokrajowcy stanowią większość populacji kraju (odpowiednio ok. 70 i 80%). Azjaci są większością zagranicznej siły roboczej we wszystkich krajach Rady. (Źródło: http://biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/; 12.2011) Z raportu Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców (UNHCR) opublikowanego w czerwcu 2012 r. wynika, że rok 2011 był rekordowy od 2000 r. pod względem liczby osób zmuszonych do ucieczki ze swojego kraju (800 tys.). UNHCR szacuje, że w 2011 r. liczba uchodźców na świecie wzrosła o 4,3 mln osób. W roku 2011 na świecie było 42,5 mln uchodźców. Liczba ta obejmuje 15,2 mln uchodźców opuszczających swój kraj, 26,4 mln wewnętrznie przesiedlonych i 895 tys. ubiegających się o azyl polityczny. Pomimo dużej liczby nowych uchodźców, ogólna ich liczba była niższa niż w 2010 r. (43,7 mln ludzi), głównie w związku z dużą liczbą uchodźców wewnętrznych wracających do domu (3,2 mln). Największymi producentami uchodźców pozostają nadal Afganistan (2,7 mln), Irak (1,4 mln), Somalia (1,1 mln), Sudan (0,5 mln), Demokratyczna Republika Konga (491 tys.), Mjanma (Birma) (415 tys.), Kolumbia (396 tys.). Około cztery piąte uchodźców na całym świecie ucieka do krajów sąsiednich. Największa ich liczba przebywa w Pakistanie (1,7 mln), Iranie (886,5 tys.), Kenii (566,5 tys.) i Czadzie (366,5 tys.). Wśród państw uprzemysłowionych Niemcy przyjmują najwięcej uchodźców (571,7 tys.). (Źródło: http://.unhcr.org/4fd6f87f9.html; 06.2012) Według GUS, w Polsce w 2011 r. saldo zagranicznych migracji na stałe wynosiło minus 4334 osoby. Komentarz Chodzi o saldo migracji zagranicznych na pobyt stały dla odróżnienia od salda migracji zagranicznych na okres 12 miesięcy i więcej (migracje długookresowe) często pojawiające się w publikacjach GUS. (Źródło: Dane na 2011; Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012 ; publikacja GUS z 23.07.2012; http://.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2012.pdf) Wyniki spisu powszechnego GUS w 2011 r. wykazały wstępnie, że 1,8% ludności Polski (688 tys.) urodziło się za granicą. Najwięcej pochodziło z Ukrainy (0,6%), Niemiec, Białorusi i Litwy. Najwięcej osób urodzonych za granicą zamieszkiwało w województwie dolnośląskim. Wśród stałych mieszkańców Polski 0,2% stanowili cudzoziemcy. Co trzeci cudzoziemiec mieszkał w województwie mazowieckim. Około 1 940 tys. osób, będących stałymi mieszkańcami Polski, przebywało w momencie spisu w 2011 r. za granicą powyżej 3 miesięcy. Wstępnie szacuje się, że co najmniej 2/3 emigrantów przebywało za granicą 12 miesięcy i dłużej. Najwięcej emigrantów pochodziło z województw: śląskiego, małopolskiego i dolnośląskiego. Przebywali w Wielkiej Brytanii (30,2%), Niemczech (21,6%), USA (11,4%), Irlandii (6,5%), Holandii (4,6%). (Źródło: Dane na 2011; Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011; publikacja GUS z 03.2012; http://.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lu_nps2011_wyniki_nsp2011_22032012.pdf) Francja jest przykładem kraju, gdzie 18% ludności stanowią przybysze. (Źródło: dane z 2011 r. z INSEE; http://.insee.fr/en/default.asp http://pl.wikipedia.org/wiki/demografia_francji http://.gazetapolska.pl/23760-francja-kontrowersyjny-wybawca-znad-zatoki-perskiej) 5

Tab. 3. Liczba mężczyzn przypadająca na 100 kobiet w krajach imigracyjnych Półwyspu Arabskiego w 2011 r. W całej populacji 15 64 lata Katar 329 415 Zjednoczone Emiraty Arabskie 219 275 Bahrajn 154 175 Kuwejt 143 160 Oman 122 131 Arabia Saudyjska 121 129 Na skutek przyjazdów pracowników (mężczyzn) z innych państw stosunek płci w krajach imigracyjnych Półwyspu Arabskiego jest najbardziej zaburzony na świecie. (Źródło: CIA World Factbook; 2012) 6

1.4. Cywilizacja miast. Procesy urbanizacyjne na świecie Megalopolis wschodniego wybrzeża USA, określane jako BosWash lub Bosnywash, zamieszkuje ok. 50 mln ludzi. (Źródło: dane 10.2012; http://pl.wikipedia.org/wiki/boswash) Drugi obszar megalopolis rozwinął się w Japonii i obejmuje Tokio, Jokohamę, Nagoję, Osakę i Kobe. Zazwyczaj za megalopolis uważa się obszar rozciągający się jeszcze dalej na południowy zachód przez Hiroszimę i Kitakiusiu aż po Fukuokę (łącznie ok. 83 mln mieszkańców). (Źródło: dane 08.2012; http://en.wikipedia.org/wiki/taiheiy%c5%8d_belt) Zmiany w nazwach miast Mumbaj (Bombaj) Kolkata (Kalkuta) Ćennaj (Madras) Komentarz Uległy zmianie nazwy główne 3 dużych miast w Indiach jako obowiązujące polskie nazwy geograficzne świata. Mumbaj, Kolkata, Ćennaj to polskie nazwy główne miast, Bombaj, Kalkuta, Madras nazwy wariantowe; zmiany przyjęto przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej (KSNG) na 71. posiedzeniu 30.05.2012. Choć stare nazwy pozostawiono jako wariantowe, będą one z czasem wychodzić z użycia. Mumbaj już na dobre zadomowił się w wielu publikacjach. (Źródło: http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/zmiany_egzonimow/zmiany_egzonimow_na_71_posiedzeniu.pdf, http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/protokol_ksng/uchwala_2012-5.pdf) Birma jest nazwą wariantową dla państwa, którego nazwą główną jest Mjanma; zmiana nazwy zatwierdzona na 69. posiedzeniu KSNG 21.03.2012. http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/protokol_ksng/protokol_ksng-69_posiedzenie.pdf http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/protokol_ksng/uchwala_2012-3.pdf Zróżnicowanie wskaźnika urbanizacji na świecie w roku 2011 Dane z 2011 r., World Urbanization Prospects, The 2011 Revision, New York 2012; United Nations; Department of Economic and Social Affairs; Population Division. http://esa.un.org/unup/maps/maps_urban_2011.htm Tab. 1. Wskaźnik urbanizacji (w %) w 2011 r. oraz średnie roczne tempo zmian ludności miejskiej (w %) w latach 2010 2015 w państwach o najwyższym odsetku ludności miejskiej. Wskaźnik urbanizacji % (2011) Średnie roczne tempo zmian ludności miejskiej (w %) 2010 2015 Katar 98,8 3,0 Kuwejt 98,3 2,4 7

Belgia 97,5 0,3 Malta 94,8 0,5 Islandia 93,7 1,3 Wenezuela 93,5 1,7 Urugwaj 92,6 0,5 Argentyna 92,5 1,0 Izrael 91,9 1,7 Japonia 91,3 0,6 (Źródło: World Urbanization Prospects, The 2011 Revision, New York 2012; United Nations; Department of Economic and Social Affairs; Population Division, http://esa.un.org/unup/cd-rom/urban-rural-population.htm) Tab. 1. Wskaźnik urbanizacji (w %) w 2011 r. oraz średnie roczne tempo zmian ludności miejskiej (w %) w latach 2010 2015 w państwach o najniższym odsetku ludności miejskiej. Wskaźnik urbanizacji % (2011) Średnie roczne tempo zmian ludności miejskiej (w %) 2010 2015 Burundi 10,9 4,5 Papua-Nowa Gwinea 12,5 2,7 Sri Lanka 15,1 1,4 Uganda 15,6 5,7 Malawi 15,7 4,2 Etiopia 17 3,6 Nepal 17 3,6 Niger 17,8 4,9 Sudan Południowy 18 4,2 Rwanda 19,1 4,5 (Źródło: World Urbanization Prospects, The 2011 Revision, New York 2012; United Nations; Department of Economic and Social Affairs; Population Division, http://esa.un.org/unup/cd-rom/urban-rural-population.htm) W Polsce współczynnik urbanizacji, według ostatniego spisu powszechnego GUS w 2011 r., wynosił 60% i wykazuje tendencję spadkową (62% w 2002 r.). Zmiany te były spowodowane w dużej mierze migracjami z dużych ośrodków miejskich na obrzeża miast należące już do terenów administracyjnie wyodrębnionych jako obszary wiejskie. (Źródło: dane wstępne według stanu w dniu 31.03.2011 na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 r.; Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012 ; publikacja GUS z 23.07.2012; http://.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2012.pdf) 8

Tab. 3. Wskaźnik urbanizacji (w %) w 2011 r. na świecie, na kontynentach i w regionach o różnym stopniu rozwoju. Region Wskaźnik urbanizacji % (2011) świat 52,1 kraje wysoko rozwinięte 77,7 kraje słabo rozwinięte 28,5 Ameryka Północna 82,2 Ameryka Łacińska i Karaiby 79,1 Europa 72,9 Australia i Oceania 70,7 Azja 45 Afryka 39,6 (Źródło: World Urbanization Prospects, The 2011 Revision, New York 2012; United Nations; Department of Economic and Social Affairs; Population Division, http://esa.un.org/unup/cd-rom/urban-rural-population.htm) 9

1.5. Urbanizacja czy metropolizacja? Ekspansja przestrzenna wielkich miast Tab. 1. Liczba ludności (w mln) największych aglomeracji miejskich w 2011 r. oraz liczba ludności w tych aglomeracjach w 1950 r. i prognozy na rok 2025. Aglomeracja 1950 2011 2025 Tokio 11,3 37,2 38,7 Delhi 1,4 22,7 32,9 Meksyk 2,9 20,5 24,6 Nowy Jork Newark 12,3 20,4 23,6 Szanghaj 4,3 20,2 28,4 São Paulo 2,3 19,9 23,2 Mumbaj (Bombaj) 2,9 19,7 26,6 Pekin 1,7 15,6 22,6 Dhaka 0,3 15,4 22,9 Kolkata (Kalkuta) 4,5 14,4 18,7 (Źródło: World Urbanization Prospects, The 2011 Revision, New York 2012; United Nations; Department of Economic and Social Affairs; Population Division, http://esa.un.org/unup/cd-rom/urban-agglomerations.htm) Tab. 2. Liczba miast i liczba ludności (w mln) w tych miastach według klasy wielkości aglomeracji na świecie w roku 1950, 1975, 2000, 2010 i prognozy na rok 2025. Typ danych 1950 1975 2000 2010 2025 Liczba aglomeracji, w których mieszka powyżej 10 mln mieszkańców Populacja (w mln) zamieszkująca aglomeracje powyżej 10 mln mieszkańców Liczba aglomeracji, w których mieszka 5 10 mln mieszkańców Populacja (w mln) zamieszkująca aglomeracje 5 10 mln mieszkańców Liczba aglomeracji, w których mieszka 1 5 mln mieszkańców Populacja (w mln) zamieszkująca aglomeracje 1 5 mln mieszkańców Liczba aglomeracji, w których mieszka 0,5 1 mln mieszkańców 2 3 17 23 37 24 53 243 352 630 4 14 27 38 59 25 109 188 266 402 69 144 311 388 572 128 292 598 760 1128 102 224 396 513 750 10

Populacja (w mln) zamieszkująca aglomeracje 0,5 1 mln mieszkańców 69 156 269 354 516 (Źródło: World Urbanization Prospects, The 2011 Revision, New York 2012; United Nations; Department of Economic and Social Affairs; Population Division, http://esa.un.org/unup/cd-rom/urban-agglomerations.htm) Według World Urbanization Prospects, The 2011 Revision wśród 30 największych pod względem liczby ludności aglomeracji świata w 2011 r. 6 znajdowało się w Chinach, po 3 w Indiach i USA, po 2 w Japonii i Brazylii. W 2011 r. w Chinach były aż 143 miasta z liczbą ludności powyżej 750 tys. mieszkańców, w USA już tylko 58, a w Indiach 57 miast spełniających to kryterium. 11

1.6. Planeta wartości. Wpływ kultury na funkcjonowanie społeczeństw i gospodarek Według szacunków CIA World Factbook w 2010 r. na świecie 33,4% ludności było wyznawcami religii chrześcijańskiej (z czego 16,9% to katolicy, 6,2% protestanci, 4% prawosławni, 1,3% anglikanie). Wyznawcy islamu stanowili 22,7% populacji, hinduizmu 13,8%, buddyzmu 6,8%, sikhizmu 0,35%, judaizmu 0,22%, bahaizmu 0,11%, innych religii ok. 11%. Za osoby niereligijne i ateistów uważa się 11,8% społeczeństwa. (Źródło: CIA World Factbook; 2012) 12