Autorzy Rafał Matyja Błażej Sajduk. Redakcja Bernadeta Lekacz. Projekt typograficzny Joanna Gawryłowicz-Kostecka/ Multikreacja

Autorzy Rafał Matyja Błażej Sajduk Redakcja Bernadeta Lekacz Projekt typograficzny Joanna Gawryłowicz-Kostecka/ Multikreacja Łamanie Mikołaj Birek/ Multikreacja Projekt okładki Joanna Gawryłowicz-Kostecka/ Multikreacja ISBN 978-83-60005-40-8 Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera ul. Westerplatte 11, 31-033 Kraków tel.: (12) 683 24 00 e-mail: wse@wse.krakow.pl www.wse.krakow.pl W roku 2014 i 2015 będą miały miejsce kolejne wybory do Parlamentu Europejskiego, organów samorządu terytorialnego, Sejmu i Senatu oraz wybory Prezydenta Rzeczpospolitej. Mogą one w istotny sposób zmienić skład elity politycznej, uruchomić proces wymiany pokoleniowej, naruszyć istniejące hierarchie i wpłynąć na zmianę mechanizmów kariery. By móc je obserwować, a także śledzić wpływ zmian politycznych na otoczenie (wysokie funkcje w całym sektorze publicznym i firmach z udziałem Skarbu Państwa), sporządziliśmy spis ponad dwóch tysięcy stanowisk i ich obsadę na 1 lipca 2013 r. Wyodrębniliśmy zeń nieco ponad 1200 stanowisk specyficznie politycznych, niniejszy raport jest zatem przedstawieniem cech wąsko rozumianej elity politycznej w punkcie wyjścia naszych badań. 3

Nie odpowiada on na najciekawsze pytania, jakie zwykle padają w tym kontekście. Dotyczą one jakości elity, jej zdolności sprostania wyzwaniom czasów, w której przyszło jej funkcjonować. Wbrew pozorom ani dane dotyczące wykształcenia, ani doświadczenia nie zbliżają nas do sformułowania sensownej odpowiedzi na takie pytania. W minionym ćwierćwieczu wielokrotnie okazywało się bowiem, że osoby bez większego doświadczenia potrafiły wprowadzać skuteczne i pożądane zmiany, a osoby z długą listą zasług okazywały się bezradne wobec całkiem prostych przeszkód. Podobnie rzecz ma się z wykształceniem. Pierwsi dwaj prezydenci i pierwszy premier Trzeciej Rzeczpospolitej nie posiadali tytułów magistra. kto i dlaczego? Mimo to jak sądzimy wiedza o składzie współczesnej polskiej elity politycznej jest cenna. Analiza danych pozwala zakwestionować wiele stereotypów, które w istotny sposób wpływają na debatę publiczną. Dotyczą one zarówno stopnia centralizacji elity, jej wieku, jak i długiego trwania przy władzy. Wbrew pozorom i hasłom, które mówią, że Polską rządzi elita okrągłostołowa, poza liderami formacji (Kaczyński, Miller, Tusk) z polityką początku lat 90. związany jest tylko niewielki odsetek parlamentarzystów, samorządowców czy wysokich urzędników rządowych. Niepokojący jest natomiast nie tylko o czym się mówi niewielki odsetek ludzi młodych (przed czterdziestką) i kobiet w polskiej polityce, ale także niska reprezentacja środowisk niezwiązanych ze sferą budżetową przedsiębiorców, pracowników sektora prywatnego, wolnych zawodów. Każdy projekt badania elit zaczyna się od zarysowania kręgu osób lub stanowisk, które zaliczane są w jej skład. W przypadku wąsko rozumianych elit politycznych wybór ten jest dość prosty. Oczywiste bowiem jest zaliczenie do nich grona osób, które mają silne umocowanie ustrojowe organów państwa wskazanych w konstytucji: Prezydenta, Rady Ministrów, obu izb parlamentu. Nawet jeżeli realna pozycja niektórych posłów czy senatorów nie jest zbyt silna, to formalne możliwości, jakie posiadają, sprawiają, że należą oni bez wątpienia do politycznej elity kraju. Podobnie zresztą do pierwszego kręgu takiej elity zaliczymy konstytucyjnie umocowane stanowiska Prezesa NIK i jego zastępców, Rzecznika Praw Obywatelskich i jego zastępców, członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji i Rady Polityki Pieniężnej, prezesa NBP i członków zarządu tego Banku. 4 5

Pierwszy krąg omówiony w naszym raporcie to parlamentarzyści zasiadający w Sejmie i Senacie 1 lipca 2013 r. (taką datę przyjęliśmy jako punkt, w którym badamy polską elitę). Krąg ten należy rozszerzyć także o polską reprezentację w Parlamencie Europejskim. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest nie tylko demokratyczny mandat, ale także istotna rola, jaką posłowie do PE odgrywają w polskim życiu politycznym. Bardziej dyskusyjne jest umieszczenie na tej liście polskiego Komisarza czy wysokich urzędników brukselskiej administracji. W niniejszym raporcie rezygnujemy zatem z rozszerzenia o polskich urzędników w Brukseli, podobnie jak nie bierzemy pod uwagę polskich przedstawicieli w ważnych instytucjach międzynarodowych. Drugi krąg to premier, ministrowie oraz kierownicze stanowiska w instytucjach władzy wykonawczej: sekretarze i podsekretarze stanu w ministerstwach i Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Bardzo trudno wytyczyć tu jednak granicę instytucji istotnych i tych, których wzięcie pod uwagę prowadziłoby do rozproszenia poznawczej wartości zebranych danych. Pominęliśmy zatem wszystkie podlegające ministrom instytuty badawcze, instytucje kultury, liczne inspekcje i wyspecjalizowane służby. Trzeci krąg tworzą członkowie kolegialnych organów, takich jak Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Rada Polityki Pieniężnej, a także kierownictwo NBP, IPN, NIK, PIP, Rzecznik Praw Obywatelskich i jego zastępcy oraz Rzecznik Praw Dziecka, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych. Dodać tu można wybieranych przez Sejm członków Trybunału Stanu (oraz jego przewodniczącego pierwszego prezesa Sądu Najwyższego) i Trybunału Konstytucyjnego. Czwarty krąg obejmuje kluczowe stanowiska w samorządzie terytorialnym oraz wojewodów i wicewojewodów. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej bardzo wzrosła pozycja dysponujących środkami europejskimi zarządów województw. Ze względu na to, że zarządy te są wybierane przez sejmiki wojewódzkie i w wielu działaniach zależne od ich aprobaty, dodaliśmy do grupy elit lokalnych także prezydia sejmików. Obok władz regionalnych do elity politycznej kraju zaliczyliśmy też prezydentów 73 największych miast (powyżej 60 tys. mieszkańców w spisie z 2011 r.). Krąg ten uzupełnia lista wojewodów i wicewojewodów. Mimo iż powoływani są oni jako urzędnicy rządowi, to jednak zakres ich działania jest ograniczony, a nie ogólnopolski jak w przypadku osób z pierwszych trzech kręgów. Piąty krąg to osoby pracujące na zapleczu wielkiej polityki szefowie gabinetów politycznych, doradcy prezydenta i premiera, w tym członkowie Rady Gospodarczej przy premierze. W grupie 1200 stanowisk uwzględniono prezydenta oraz urzędników z jego kancelarii, natomiast nie zostali oni przypisani do żadnego z kręgów. Pominęliśmy w tym pierwszym raporcie osoby pełniące funkcje członków zarządów lub rad nadzorczych spółek z udziałem Skarbu Państwa. Zrezygnowaliśmy z włączenia do naszego badania przedstawicieli mediów. Jesteśmy przekonani, że rola aktywnych redaktorów, wydawców, komentatorów, osób prowadzących programy publicystyczne jest w dzisiejszej polityce trudna do przecenienia. Media współtworzą polityczną agendę, wpływają na sposób rozumienia i hierarchię problemów, które są poddawane debacie. Jednak czynią to z różną siłą, której porównywanie np. przez pryzmat skali widowni, audytorium czy sprzedaży bywa mylące, bo nie wszystkie formułują istotne przekazy polityczne. Co więcej, media i ich stanowiska są we współczesnych realiach konfrontowane z wiedzą i opiniami dostarczanymi za pośrednictwem internetu. Ponadto, porównywalną do mediów siłę oddziaływania mają inne instytucje o dużym wpływie na procesy komunikacji społecznej w Polsce szczególnie Kościół katolicki, w mniejszym stopniu związki zawodowe, stowarzyszenia pracodawców, organizacje zajmujące się propagowaniem własnych stanowisk światopoglądowych i przekonań obyczajowych. Opis elit polskiego życia publicznego wymaga jednak zaangażowania znacznie szerszego zespołu i dłuższego przygotowania kryteriów selekcyjnych tam, gdzie są one mniej oczywiste niż w świecie polityki. By uczynić pierwszy krok w adekwatnym opisaniu polskiej elity, postanowiliśmy opisać elitę polityczną, sądząc, że stanowi ona krąg, który wchodzi w silne i dające się relatywnie łatwo badać interakcje z pozostałymi segmentami elit. Opisana w niniejszym raporcie grupa obejmuje 1200 stanowisk i 1168 osób niektóre z nich pełnią dwie funkcje jednocześnie, np. posła i ministra, ponadto w chwili przeprowadzania spisu (1 lipca 2013 r.) dwa urzędy senatora z woj. podkarpackiego i prezydenta Elbląga pozostawały nieobsadzone. 6 7

I. portret zbiorowy Grupa wiekowa mniej niż 31 lat 31-40 lat 41-50 lat Ogółem N = 1131 1,6% 14,2% 25,5% Parlamentarzyści N = 610 1,6% 14,1% 27,2% Elity lokalne N = 249 0,4% 10,0% 22,5% Elity rządowe N = 118 23,7% 34,7% 51-60 lat 36,9% 36,6% 43,8% 33,8% 61-70 lat 18,5% 18,7% 19,3% 5,9% 71 lat i więcej 3,3% 1,8% 4,0% 1,7% tabela 1. Członkowie elity politycznej według grup wiekowych Prezentowany w niniejszym raporcie krąg osób określony jako elita polityczna kraju należy opisać przede wszystkim ze względu na jego podstawowe cechy, takie jak wiek, płeć, miejsce urodzenia, zdobyte wykształcenie. Cechy te nabiorą szczególnego znaczenia, gdy badanie podobnego kręgu będziemy powtarzać, zestawiać z dostępnymi danymi dotyczącymi innych państw europejskich, a także gdy porównamy cechy poszczególnych segmentów tej elity. Na potrzeby niniejszego raportu oprócz danych ogólnych podawać będziemy charakterystykę elity parlamentarnej (pierwszy krąg opisany we wstępnej części raportu), rządowej (drugi krąg) i lokalnej (czwarty krąg raportu). senatorów 58 lat), a elit lokalnych 54 lata. Natomiast średnia wieku członków elity rządowej to ponad 48 lat. Mężczyźni stanowią 79,5 proc. badanej grupy, kobiety 20,4 proc. Nieco większy jest odsetek kobiet w grupie parlamentarzystów (22,0 proc.), wyraźnie niższy w przypadku stanowisk, które zaliczamy do elity lokalnej (12,4 proc.). Odsetek kobiet jest natomiast wyższy w elicie rządowej 28,0 proc. Wiek Średnia wieku całej grupy wynosi 52 lata. Osób mających 70 lub więcej lat w całej grupie znajdziemy ponad 3,0 proc., a w elitach lokalnych 4,0 proc. Powyżej 50. roku życia liczy sobie 58,7 proc. członków całej elity, 57,1 proc. parlamentarzystów oraz 67,1 proc. elit lokalnych. Średnia wieku parlamentarzystów to podobnie jak w całej grupie 52 lata (dla 8 9

Grupa wiekowa mniej niż 30 lat 3140 lat 4150 lat 5160 lat 6170 lat 71 lat i więcej Mężczyźni 1,5% 13,7% 26,1% 37,8% 17,6% 3,2% Kobiety 1,7% 16,5% 23,0% 33,0% 21,7% 3,9% tabela 2. Członkowie elity według grup wiekowych i płci Miejsce urodzenia Ważnym elementem zbiorowego portretu elity politycznej jest miejsce urodzenia jej członków. Największa grupa urodziła się w Warszawie (8,9 proc.). Pozostałe ośrodki powyżej 1 proc. to: Kraków (3,1), Wrocław (2,2), Gdańsk (2,1), Łódź (1,8), Poznań (1,6), Bydgoszcz (1,4), Katowice (1,4), Kielce (1,3), Lublin (1,3), Szczecin (1,1) i Gdynia (1,0 proc.). Powiaty, w których urodziło się trzech lub więcej członków badanej elity zaznaczyliśmy na mapie. > 10 6-10 3-5 < 3 kartogram. Miejsce urodzenia członków elity według powiatów i miast na prawach powiatu 10 11

Największa grupa urodziła się w województwie mazowieckim (16,7 proc.), a zaraz potem w śląskim (12,2 proc.) i małopolskim (8,0 proc.). Powyżej 6,0 proc. członków elity urodziło się w województwach dolnośląskim (6,9), pomorskim (6,7) i łódzkim (6,2). Odsetek członków elity urodzonych na terenie danego województwa nie różni się zasadniczo od odsetka mieszkańców tego województwa w skali kraju (w większości przypadków różnice nie przekraczają 0,3 punktu procentowego). Wyjątkowo duża różnica występuje jedynie w przypadku województwa mazowieckiego. Tu odsetek członków elity jest o 2,9 punktu większy niż odsetek liczby mieszkańców. Niedoreprezentowane są przede wszystkim Wielkopolska (2,6 punktu) i Śląsk (1,8 punktu). Gdy do przedstawienia tej dysproporcji użyjemy innej miary ilorazu odsetka reprezentantów danego województwa w elicie kraju i odsetka liczby mieszkańców najwyższy poziom nadreprezentacji znajdziemy w woj. świętokrzyskim (1,3), mazowieckim (1,2) i pomorskim (1,1), natomiast najniższy w wielkopolskim (0,7) i śląskim (0,9). Można to odczytać w ten sposób, iż liczba osób należących do elity politycznej urodzonych w Wielkopolsce stanowi 71 proc. liczby, która należałaby się temu regionowi, gdyby proporcje składu elity odpowiadały proporcjom liczby ludności. Województwo dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie Odsetek członków elity urodzonych na danym terenie 6,9 5,3 6,0 2,5 6,2 8,0 16,7 2,3 5,2 3,3 6,7 10,2 4,4 Odsetek mieszkańców kraju żyjących na danym terenie 7,6 5,4 5,6 2,7 6,5 8,7 13,8 2,6 5,5 3,1 6,0 12 3,3 Dysproporcja 0,7/0,9 0,1/0,9 +0,4/1,1 0,2/0,9 0,3/1,0 0,7/0,9 +2,9/1,2 0,3/0,9 0,3/1,0 +0,2/1,1 +0,7/1,1 1,8/0,9 +1,1/1,3 Uwagę zwraca też fakt, że województwa z dodatnim saldem reprezentacji w elitach stanowią zwarte terytorium zajmujące północno-wschodnią część kraju. Być może mamy tu po prostu do czynienia z województwami położonymi bliżej stolicy, poszerzonymi o Trójmiasto i jego region. warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie poza granicami RP 4,1 6,4 4,3 1,5 3,8 9,0 4,5 +0,3/1,1 2,6/0,7 0,2/1,0 Tabela 3. Odsetek członków elity urodzonych w poszczególnych województwach 12 13

Wykształcenie Uczelnia Ogółem Parlamentarzyści Elity lokalne Elity rządowe Obecnie większość członków badanej tu elity to osoby z wyższym wykształceniem. Wykształcenie średnie spotykamy przede wszystkim w kręgu elity parlamentarnej (89,0 proc. osób w całej grupie). Najwyższy odsetek osób ze średnim wykształceniem spotykamy w grupie posłów (7,8 proc.), gdy chodzi o przynależność polityczną w gronie posłów wybranych z list Ruchu Palikota (32,5 proc.), a następnie PSL (7,1) i PiS (7,0 proc). Najniższy odsetek osób z wykształceniem średnim wszedł do Sejmu z list SLD (3,7 proc.) i PO (4,3). Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Jagielloński*, Kraków Uniwersytet Wrocławski Uniwersytet Gdański Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, Lublin Szkoła Główna Handlowa*, Warszawa 12,0% 4,6% 4,4% 4,2% 3,6% 3,5% 2,7% 8,8% 5,6% 5,6% 3,6% 4,3% 2,5% 1,3% 3,0% 3,4% 2,2% 4,7% 4,3% 4,7% 0,4% 20,8% 6,7% 3,7% 3,7% 3,7% 1,4% 6,7% Z punktu widzenia charakterystyki elit politycznych znacznie większe zna- Uniwersytet Łódzki 2,7% 2,9% 1,3% 2,2% czenie ma to, jakie kierunki studiów na jakich uczelniach i w jakich miastach kończyli jej przedstawiciele. Wyniki pokazują wyraźną dominację dużych uniwersytetów. W całej grupie widoczna jest także bardzo wyraźna przewaga Uniwersytetu Warszawskiego nad pozostałymi. Maleje ona, gdy badamy elitę parlamentarną, a przestaje istnieć w przypadku elit lokalnych. Tu najliczniejsza okazała się reprezentacja trzech innych uczelni: Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Uniwersytet Śląski, Katowice Katolicki Uniwersytet Lubelski Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Uniwersytet Warmińsko-Mazurski*, Olsztyn Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków Uniwersytet Szczeciński Politechnika Śląska, Gliwice 2,6% 2,6% 2,4% 2,3% 1,8% 1,8% 1,8% 3,1% 2,8% 1,8% 2,9% 2,5% 1,6% 2,1% 2,6% 2,6% 4,7% 3,0% 3,0% 3,0% 3,4% 3,7% 1,4% 2,2% 2,2% Interesująca jest stosunkowo słaba reprezentacja dużych uczelni technicz- Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego 1,8% 2,1% 0,9% 2,2% nych największa z nich, Akademia Górniczo-Hutnicza, znalazła się dopie- Politechnika Warszawska 1,5% 1,8% 2,9% ro na 13. miejscu i ekonomicznych. Wprawdzie Szkoła Główna Handlowa znalazła się w pierwszej dziesiątce jako jedyna uczelnia niebędąca uniwersytetem, ale wynik pozostałych uczelni ekonomicznych jest z pewnością sporym zaskoczeniem. Śląski Uniwersytet Medyczny*, Katowice Krajowa Szkoła Administracji Publicznej Politechnika Krakowska Uniwersytet Przyrodniczy*, Poznań 1,3% 1,2% 1,1% 1,1% 1,3% 0,3% 1,3% 1,5% 2,6% 0,4% 1,7% 1,3% 2,9% 1,4% Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków 1,0% 1,0% 1,3% Uniwersytet Ekonomiczny*, Poznań 1,0% 1,5% 0,4% 1,4% Uniwersytet Przyrodniczy*, Lublin 1,0% 0,8% 2,2% 1,4% Tabela 4. Odsetek członków elity, którzy ukończyli poszczególne uczelnie * Uczelnie, które zmieniły nazwę, uległy przekształceniu lub do których włączono inne uczelnie. 14 15

Co ciekawe, grupa absolwentów niektórych wydziałów Uniwersytetu Warszawskiego takich jak choćby Wydział Prawa i Administracji czy Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych bywa większa niż grupa absolwentów innych renomowanych uczelni. Interesujące byłoby przeanalizowanie, przy użyciu bardziej złożonych narzędzi, roli powiązań z czasów studenckich w mechanizmach rekrutacji poszczególnych segmentów elity. Gdy chodzi o najlepiej reprezentowane typy uczelni, to już dane zebrane w tabeli 4 pokazują wyraźną dominację uczelni uniwersyteckich. W tabeli 5 rozszerzyliśmy tę grupę o uczelnie pedagogiczne, mając na uwadze przede wszystkim to, że kilka liczących się w tym badaniu uniwersytetów powstało z przekształcenia uczelni pedagogicznych. W grupie ogólnej przewaga uczelni tego typu jest bardzo wyraźna: wykształciły one więcej osób należących do elity niż wszystkie uczelnie razem wzięte. Ich wpływ jest mniejszy w przypadku elity parlamentarnej tu mamy do czynienia z wyższym odsetkiem osób, które ukończyły uczelnie rolnicze i medyczne. W kręgu elit lokalnych wyraźnie niższy jest odsetek absolwentów uczelni uniwersyteckich i pedagogicznych, wyższy wszystkich pozostałych, w szczególności technicznych. Typ uczelni Ogółem Parlamentarzyści Elity lokalne Uniwersyteckie ogólne* pedagogiczne Techniczne Ekonomiczne Rolnicze, rolniczo-techniczne, przyrodnicze 55,2% 14,2% 8,0% 6,6% 55,5% 12,7% 7,4% 7,2% 47,2% 22,1% 9,5% 8,7% Elity rządowe 59,7% 7,4% 11,9% 8,2% Badaniu poddano także wykształcenie członków elity z punktu widzenia ukończonych kierunków studiów. Fakt, iż dane na ten temat są często nieprecyzyjne (jako kierunki studiów podawane są np. specjalizacje lub nazwy wydziałów), zmuszeni byliśmy uporządkować je, łącząc podobne grupy kierunków (np. ekonomiczne, rolnicze) lub nie biorąc pod uwagę nieprecyzyjnych informacji podanych w biogramach (np. studiów na wydziałach prawa i administracji nie traktowaliśmy jako prawniczych, o ile nie wskazywało na to wyraźne określenie ukończonego kierunku lub późniejsze uprawnienia, np. radcowskie, adwokackie czy sędziowskie, lub praca zawodowa). Mimo powyższych korekt i uściśleń prawo okazało się najliczniej reprezentowanym kierunkiem studiów. Tylko w kręgu elit lokalnych bardziej popularne były kierunki ekonomiczne i rolnicze. O ile dwa pierwsze miejsca w rankingu najczęściej studiowanych przez elitę kierunków były łatwe do przewidzenia, o tyle fakt, że trzecim co do popularności kierunkiem i to w każdym z badanych kręgów była historia, może być pewnym zaskoczeniem. Wysoki odsetek członków elity ukończył też popularne szczególnie w latach 90. kierunki, takie jak politologia i stosunki międzynarodowe oraz zarządzanie. Zaskakujący jest natomiast niski odsetek absolwentów kierunków administracyjnych w elitach lokalnych. Elity rządowe powielają proporcje dające się zaobserwować w pozostałych kręgach elity, widoczna jest natomiast wyraźna przewaga osób, które ukończyły studia prawnicze i ekonomiczne. Ponadto, wyraźnie widać relatywnie wysoki udział historyków, osób po studiach rolniczych oraz administratywistów. Medyczne 3,9% 3,8% 5,2% 5,9% Administracyjne, policyjne i wojskowe 2,4% 1,4% 3,0% 7,4% Akademie wychowania fizycznego 2,3% 2,5% 3,9% 1,4% Tabela 5. Odsetek członków elity, którzy ukończyli poszczególne grupy uczelni * Nie bierzemy pod uwagę uniwersytetów ekonomicznych, technicznych, przyrodniczych i medycznych. 16 17

Ostatnią interesującą nas cechą wykształcenia polskiej elity politycznej był podział dokonany ze względu na miasta, w których kończono studia (tabela 7). Zaprezentowane poniżej dane sprawiają, że nie dziwi już wyraźna dominacja Warszawy. Uczelnię w tym mieście ukończył co czwarty reprezentant elity. Co dziewiąty skończył studia w Krakowie. Kolejne trzy Kierunki prawo Ogółem 14,7% Parlamentarzyści 10,5% Elity lokalne 7,6% Elity rządowe 18,3% ośrodki na naszej liście to Wrocław, Poznań i Lublin. W pierwszych pięciu największych miastach akademickich uczyło się łącznie blisko 60 proc. członków elity. ekonomia historia politologia, stosunki międzynarodowe studia rolnicze zarządzanie administracja medycyna elektrotechniczne i elektroniczne pedagogiczne polonistyka 11,5% 7,3% 6,9% 6,8% 4,8% 4,1% 4,1% 4,0% 3,0% 3,0% 6,7% 6,7% 5,9% 5,9% 5,2% 4,1% 4,6% 4,1% 3,2% 4,3% 10,4% 7,6% 7,2% 11,2% 5,6% 1,6% 4,8% 4,8% 4,5% 2,0% 14,5% 6,1% 4,5% 7,6% 3,0% 5,3% 4,5% 2,2% 1,5% 1,5% Reprezentację absolwentów na poziomie większym niż 1 proc. członków elity posiada łącznie 18 ośrodków akademickich. Tylko dwa z nich Gliwice i Częstochowa nie są miastami wojewódzkimi. W grupie tej nie ma jednocześnie żadnej ze stolic województwa lubuskiego. Widać też wyraźnie, że dominacja uczelni warszawskich w grupie obejmującej rząd i instytucje centralne jest słabsza, gdy chodzi o parlamentarzystów, a nie istnieje w elitach lokalnych. W tym ostatnim kręgu najsilniejszą pozycję mają Kraków, Lublin i Poznań. Warszawa plasuje się dopiero na czwartym miejscu. Oczywiście, aby mieć pełniejszy obraz lokalnych elit politycznych należałoby poszerzyć badaną grupę o prezydentów mniejszych miast, być może także o całą grupę radnych sejmików, zapewne jednak nie zmieniłoby to wyraźnego zjawiska słabszej reprezentacji uczelni stołecznych w tej grupie. W elicie rządowej najliczniej reprezentowana jest stolica, kolejne trzy ośrodki to Kraków, Poznań i Gdańsk, przy czym osób, które studiowały w Warszawie, jest więcej niż absolwentów pozostałych sześciu ośrodków miejskich razem wziętych. Tabela 6. Odsetek członków elity, którzy są absolwentami kierunków lub grup kierunków 18 19

Ośrodki akademickie Ogółem Parlamentarzyści Elity lokalne Elity rządowe Kariery w obrębie elit Warszawa Kraków Wrocław Poznań Lublin Gdańsk Katowice Łódź Szczecin Olsztyn Toruń Gliwice 24,1% 11,5% 8,1% 8,0% 7,8% 5,7% 4,6% 4,3% 3,2% 2,4% 2,4% 1,8% 18,0% 13,9% 9,2% 10,0% 7,2% 5,2% 5,1% 4,6% 2,5% 2,9% 1,8% 2,1% 8,7% 12,1% 8,2% 9,1% 10,4% 6,9% 6,9% 3,9% 5,6% 3,0% 4,7% 3,4% 38,8% 9,7% 4,4% 8,9% 4,4% 6,7% 4,4% 2,2% 2,2% 2,2% 1,4% Przeciętny czas pełnienia stanowiska to blisko 5 lat, czas, jaki osoby z tej grupy pełnią stanowiska w obrębie elity politycznej, to niewiele ponad 9 lat. Współczesna elita to w większości osoby, które rozpoczynały karierę publiczną już w obecnym stuleciu. Zaledwie 9 osób objęło ważne stanowiska państwowe przed rokiem 1989 (nie bierzemy tu pod uwagę karier w strukturach PZPR). W tej grupie wymienić można byłych prezydentów miast, posłów, wicewojewodę. W latach 19891999 do elity weszło 20,0 proc. członków badanej przez nas grupy najwięcej w 1997 (4,0 proc.) oraz 1989 i 1998 r. (po 2,9 proc.). Znaczące fale akcesów do elity zdarzały się także potem w roku 2005 (14,7 proc. obecnej elity), w 2007 i 2011 (po 14,0 proc.). Oczywiście, przesądzają o tym lata kolejnych wyborów. Można zatem spodziewać się, że lata 2014 i 2015 przyniosą podobne zmiany. Stosunkowo niewielki jest natomiast udział osób, które do elity weszły w 2001 r. (4,4 proc., czyli niewiele więcej niż w 1997 r.). Białystok Bydgoszcz Opole Kielce Rzeszów Częstochowa 1,6% 1,4% 1,4% 1,2% 1,2% 1,1% 1,5% 2,2% 1,8% 1,5% 1,4% 1,1% 2,2% 1,7% 2,2% 1,7% 0,9% 1,7% Tabela 7. Odsetek członków elity, którzy ukończyli studia w poszczególnych ośrodkach akademickich 1,4% Wysoki odsetek osób urodzonych w Warszawie i absolwentów warszawskich wyższych uczelni wskazuje wyraźnie nie tylko na wysoki poziom centralizmu, ale także na istotne kryterium doboru szczególnie w rządowym segmencie elit jakim jest uprzednie zamieszkanie, zatrudnienie i wykształcenie w Warszawie. Warto podjąć też kilka pytań dotyczących skutków niskiej reprezentacji kilku regionów przede wszystkim Wielkopolski i Śląska w badanym składzie elity. 0,7% 0,7% 0,7% W elicie parlamentarnej średni czas funkcjonowania w obrębie elity wynosi niewiele ponad 9 lat. Czas pełnienia obecnej funkcji to jednak nieco poniżej 6 lat. Oznacza to, że posłowie, senatorowie i posłowie do Parlamentu Europejskiego mieli przed objęciem obecnej funkcji średnio 3 lata spędzone w obrębie elity na innej pozycji dotyczy to szczególnie posłów do PE. Największą grupę stanowią parlamentarzyści, którzy weszli do elity w 2005 r. to 24,4 proc. całej grupy. 18,4 proc. to osoby, których kariera w obrębie elity zaczęła się w 2011 r., a 17,4 proc. w 2007 r. W tej grupie co ciekawe więcej osób zaczynało karierę w 1997 (5,9 proc.) niż w 2001 r. (5,6 proc.). Nie mniej interesujący wydaje się fakt, że szósta co do wielkości grupa to parlamentarzyści, którzy weszli do elity w 1991 r. (3,4 proc.). Można dodać, że 67,6 proc. parlamentarzystów weszło do elity dopiero po 2004 r., a jedynie 23,4 proc. przed 2001 r. Obecna elita parlamentarna jest zatem w znacznym stopniu ukształtowana przez wydarzenia, do jakich doszło po kryzysie rządów SLD w latach 20032004. W grupie elit lokalnych średni czas przynależności do nich to 8 lat (w przypadku prezydentów miast ponad 11 lat), a czas na obecnym stanowisku to prawie 5 lat (w przypadku prezydentów znacznie ponad 8 lat). Przed 20 21

1989 r. wysokie stanowiska obejmowały jedynie 4 osoby. Między rokiem 1989 a 1999 do elity weszło 17,7 proc. obecnego jej składu. Największa grupa w 2010 r. (25,3 proc.), głównie chodzi tu o władze regionów samorządowych. W rządzie Donalda Tuska (łącznie z Kancelarią Prezesa Rady Ministrów) 5 ministrów piastowało swój urząd od wygranych wyborów w 2007 r., po 2053 dni. Minister średnio piastował swój urząd przez nieco ponad 2,5 roku 1. Sekretarze stanu i podsekretarze stanu średnio nieco ponad 2 lata. Donald Tusk jest jednym z polityków sprawujących aktualnie najdłużej urząd premiera państwa w Europie, do 1 lipca 2013 r. było to 2053 dni, co stanowi wynik wyraźnie odbiegający od średniej dla pozostałych krajów europejskich, np. Włoch czy Francji, gdzie średnia długość sprawowania urzędu premiera wynosi odpowiednio 329 i 498 dni 2. Dla porównania warto dodać, że Angela Merkel do 1 lipca 2013 r. rządziła przez 2789 dni. Absolutnym rekordzistą był premier Luksemburga, Jean-Claude Juncker, który sprawował urząd premiera przez 6893 dni. 1) Najdłużej urzędowali ministrowie: Elżbieta Bieńkowska, Barbara Kudrycka, Jan Vincent-Rostowski, Minister Radosław Sikorski oraz Bogdan Zdrojewski. 2) Za: Rafał Matyja, Rywalizacja polityczna w Polsce, Kraków 2013, s. 427. 22 23

II. Charakterystyka poszczególnych kręgów elity PAŃSTWO Polska Austria Belgia Izba niższa Izba wyższa Obie izby średnia wieku % kobiet średnia wieku % kobiet średnia wieku % kobiet 51 23,9 58 13,1 52 22,0 51 27,3 52 32,2 51 28,6 46 39,3 49 35,1 47 37,9 Bułgaria 48 22,1 Chorwacja 53 26,1 Czechy 49 21,8 57 18,8 51 21,0 Francja 55 26,2 66 22,5 59 24,8 Hiszpania 52 37,4 54 32,7 53 35,5 Holandia 45 39,3 56 36,0 49 38,2 Meksyk 48 27,4 54 23,0 49 26,5 Meksyk 50 36,5 Meksyk 49 11,5 51 5,2 50 9,6 Poszczególne kręgi elity dość wyraźnie różnią się od siebie. Poniżej zamieści- Niemcy 47 16,0 liśmy ich uzupełniającą charakterystykę pozwalającą na bardziej precyzyjną Rumunia 48 45,3 ocenę ich cech, a także na porównanie tam, gdzie było to zasadne i możliwe z elitami innych państw. Słowacja Szwecja 54 57 8,0 17,8 63 20,0 58 18,2 Elita parlamentarna Posłowie i senatorowie Szwecja USA Włochy 50 49 53 9,4 21,8 21,1 69 b.d. 21,9 b.d. 60 b.d. 21,9 b.d. Aby ocenić podstawowe cechy naszej elity parlamentarnej, warto porównać ją z dostępnymi danymi dotyczącymi elity parlamentarnej w innych państwach. W tym celu posłużymy się danymi Unii Międzyparlamentarnej podającej średnią wieku członków poszczególnych izb oraz odsetek kobiet piastujących mandaty w każdej z nich. Najmłodszą elitę parlamentarną mają Belgia i Słowacja (47 lat), najstarszą Wielka Brytania (60), Stany Zjednoczone (58), a także Ukraina (54), Hiszpania i Włochy (53). Gdyby jednak pominąć w tym zestawieniu niepochodzącą z wyborów brytyjską Izbę Lordów, Brytyjczycy okażą się państwem ze stosunkowo młodą elitą parlamentarną. Polska średnia 52 lata jest umiarkowana, ale bliższa europejskim maksimom niż krajom o niskiej średniej wieku. Tabela 8. Reprezentacja kobiet w wybranych parlamentach i średnia wieku deputowanych Źródło: Dane Międzynarodowej Unii Parlamentarnej (IPU), Global Parliamentary Report, http://www.ipu.org/dem-e/gpr/downloads/index.htm (dostęp 13.12.2013). W przypadku Francji, Niemiec i Węgier dane na podstawie stron internetowych parlamentów: http://www.assemblee-nationale.fr/, http://www.bundestag.de/ i http://www.parlament.hu/ (dostęp 3.02.2014) 24 25

Wysoki odsetek kobiet spotykamy w parlamencie szwedzkim (45,0 proc.), nieco niższy w holenderskim i belgijskim (38,0 proc.), niemieckim (37,0 proc.) i hiszpańskim (36,0 proc.). Najniższą reprezentację kobiet mają elity parlamentarne Ukrainy (8,0 proc.), Rumunii (10,0 proc.), Słowacji (17,0 proc.) i Stanów Zjednoczonych (18,0 proc.). Polska z odsetkiem 22 proc. udziału kobiet w składzie obu izb lokuje się bliżej tego drugiego bieguna. Wiek w rozbiciu na posłów, którzy weszli do Sejmu z poszczególnych list, pokazuje przy tym istotne różnice między PSL (58 lat) a Ruchem Palikota (44 lata). Średni wiek posłów PO i PiS to 51 lat, a posłów SLD 52 lata. Gdy chodzi o udział kobiet w poszczególnych grupach politycznych (według list wyborczych), to największą reprezentację posiadała w 2011 r. PO (34,8), a najniższą PSL (7,1 proc.). W środku z wynikiem bliskim średniej lokował się PiS (20,8), a słabszy wynik notowały obie partie lewicy SLD (14,9) i Ruch Palikota (12,5). Interesujący jest fakt, że w przypadku PSL obie zmienne: średni wiek i odsetek kobiet odróżniają tę partię wyraźnie od całej reszty. I to, mimo faktu, że kierownictwo tej partii jest dość młode Pawlak, Kalinowski, Piechociński, to politycy, którzy urodzili się na przełomie lat 50. i 60. Senatorowie są starsi od posłów średnio o 7 lat, przy czym ci, którzy kandydowali z poparciem PO, są dodatkowo starsi od kandydatów wspieranych przez PiS (59 lat wobec 56). Spośród 13 kobiet zasiadających w Senacie 8 zdobyło swoje mandaty z poparciem PO (12,0 proc. ogółu senatorów z poparciem PO), 4 PiS (13,0 proc.), jedna PSL. Wśród posłów najpopularniejszą uczelnią jest podobnie jak w przypadku ogółu badanych Uniwersytet Warszawski, ale odsetek jego absolwentów jest nieco wyższy niż w przypadku ogółu parlamentarzystów i wynosi 9,8 proc. W czołówce ukończonych uczelni znajdują się jeszcze Uniwersytety: Jagielloński, Wrocławski i Adama Mickiewicza. Największe grupy posłów ukończyły studia w Warszawie (18,7 proc.), Krakowie (13,0 proc.) i Poznaniu (9,8 proc.). Co ciekawe, aż 60 proc. posłów jest absolwentami uniwersytetów i uczelni pedagogicznych. Blisko 14 proc. ukończyło uczelnie techniczne. proc. senatorów ukończyło studia w Warszawie, 12,0 proc. w Krakowie, po 10,0 proc. w Poznaniu i Łodzi. Posłowie do parlamentu europejskiego Dodatkową okazją do porównań w obrębie krajów Unii Europejskiej jest zestawienie reprezentacji poszczególnych krajów w Parlamencie Europejskim. Oczywiście, należy wziąć pod uwagę to, że posłowie do tego gremium odgrywają różną rolę na scenie politycznej każdego z państw członkowskich. Jednak samo porównanie podstawowych trzech czynników: średniej wieku, odsetka kobiet i przeciętnej długości sprawowania mandatu (nieprzerwanej) coś nam o poszczególnych elitach politycznych mówi. Polscy członkowie PE są nieco młodsi od średniej europejskiej. Jedynie reprezentanci Bułgarii, Chorwacji i Holandii są wyraźnie młodsi od naszych parlamentarzystów. Doświadczenie w pracach parlamentarnych nie odbiega od średniej, a zważywszy na krótki, dziewięcioletni w momencie pomiaru czas członkostwa Polski w UE nie skłania do dodatkowych komentarzy. Istotną różnicą jest natomiast odsetek kobiet, podobnie jak w przypadku parlamentów narodowych, wyraźnie niższy od średniej europejskiej, wyższy jedynie od reprezentantów Słowacji. Warto jednak stwierdzić, że wybory 2009 r. odbywały się jeszcze przed wprowadzeniem mechanizmów wyrównujących obecność kobiet na listach, a zatem można się spodziewać, że w 2014 r. ich odsetek w grupie posłów do PE ulegnie zwiększeniu. W przypadku grupy senatorów odsetek absolwentów uczelni uniwersyteckich i pedagogicznych jest nieco niższy (49,0 proc.), wyższy natomiast absolwentów uczelni technicznych (19,0 proc.) i rolniczych (14,0 proc.). 15,0 26 27

kraj Polska Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Czechy Dania Liczba posłów 51 19 22 18 12 22 13 Odsetek kobiet 21,6 31,6 31,8 38,9 50,0 18,2 46,2 Średnia wieku 51,9 54,6 54,2 48,4 48,1 55,2 51,4 Doświadczenie 5,6 6,9 7,2 4,1-7,0 6,7 Odsetek osób do 40. roku życia 13,7 10,5 9,1 22,2 8,3 0,0 23,1 Odsetek osób powyżej 65. roku życia 9,8 10,5 18,2 5,6 0,0 9,1 15,4 Doświadczenie parlamentarne Aby wyjaśnić, co przedstawiają dane zgromadzone w tabeli 10, warto posłużyć się przykładem. Posłanka Dorota Arciszewska-Mielewczyk była posłanką III i IV kadencji Sejmu (19972005), następnie senator VI i VII kadencji Senatu (20052011) oraz posłanką obecnej, VII kadencji Sejmu (po 2011 r.). Ma nieprzerwane doświadczenie parlamentarne, mimo że zmieniała izby. Podobnie rzecz się ma z wieloma posłami, senatorami i posłami do PE. W tabeli 10 znajdziemy zatem obecnych (według stanu na 1 lipca 2013 r.) parlamentarzystów i ich staż, bez względu na zmiany izb. Finlandia 13 61,5 54,3 5,4 15,4 23,1 Francja 74 43,2 57,9 6,8 2,7 24,3 Grecja 22 31,8 56,5 5,0 9,1 18,2 Hiszpania 54 40,7 56,2 7,4 9,3 25,9 Sejm Senat PE Razem Holandia 26 46,2 48,7 6,1 23,1 7,7 Od I kadencji Sejmu* 8 1 9 Irlandia 12 33,3 55,7 6,8 8,3 16,7 Od II kadencji Sejmu 5 1 6 Litwa 12 33,3 56,4 5,0 16,7 33,3 Od III kadencji Sejmu 16 3 4 23 Niemcy 99 36,4 56,1 10,3 10,1 17,2 Od IV kadencji Sejmu 34 5 20 59 Portugalia 22 40,9 51,8 5,1 13,6 9,1 Od V kadencji Sejmu 129 22 10 161 Rumunia 33* 37,5 50,4 4,8 18,8 3,1 Od VI kadencji Sejmu 111 31 15 157 Słowacja 13 30,8 57,9 6,7 7,6 23,1 Od obecnej kadencji 157 38 195 Szwecja 20 45,0 53,9 5,5 15,0 10,0 Węgry 22 36,4 51,3 6,2 18,2 13,6 Wielka Bryt. 73 30,1 57,8 10,8 6,8 23, Tabela 10. Parlamentarzyści z nieprzerwanym doświadczeniem parlamentarnym Włochy 73 21,9 56,8 5,5 8,2 26,0 * W tej grupie uwzględniliśmy także posłów Sejmu Kontraktowego (19891991). Pozostałe kraje 41 39,0 55,5 5,7 9,8 17,1 Wszystkie kraje 766* 35,2 54,9 6,9 10,7 17,4 Tabela 9. Średni wiek i reprezentacja kobietw Parlamencie Europejskim według państw członkowskich * 1 lipca 2013 r. jeden mandat przysługujący Rumunii pozostawał nieobsadzony. Źródło: Dane ze strony Parlamentu Europejskiego według stanu na 1 lipca 2013 r. 28 29

Warto jednak wspomnieć o kilku przypadkach, w których przerwa w karierze parlamentarnej była niewielka. Marek Borowski zasiadał w Sejmie nieprzerwanie w latach 19912005, potem wraz z kierowaną przez siebie Socjaldemokracją Polską nie wszedł do Sejmu. W 2007 r. powrócił jako kandydat z list ugrupowania Lewica i Demokraci, a w 2011 r. został senatorem niezależnym, korzystającym z poparcia PO, która nie wystawiła przeciwko niemu własnego kandydata. Dwuletnią przerwę w sprawowaniu mandatu w latach 20052007 miał także Włodzimierz Cimoszewicz, poseł Sejmu Kontraktowego, z długim 22-letnim (w momencie badania) stażem parlamentarnym. W Sejmie lat 19912001 zasiadał Bogdan Borusewicz, obecny marszałek Senatu. W 2005 r. po czteroletniej przerwie został senatorem. Bogdan Pęk poseł PSL od 1993, w 2004 r. wybrany do PE z list LPR, w 2011 r. wrócił do parlamentu jako senator PiS. Warto też dodać, że inaczej, niż ma to miejsce w przypadku Sejmu, tylko jeden senator zasiada w Izbie nieprzerwanie od lat 90. Jest nim wybrany w 1997 r. z poparciem AWS Edmund Wittbrodt, rektor Politechniki Gdańskiej w latach 19901996 i minister edukacji narodowej w ostatnim roku rządu Jerzego Buzka. Pozostali dwaj senatorowie z doświadczeniem sięgającym tamtego okresu to byli posłowie (Witold Gintowt-Dziewałtowski, Kazimierz Kutz). Elita rządowa W drugim rządzie Donalda Tuska w sumie 16 na 24 osoby (ponad 66,0 proc.) posiadało legitymację parlamentarną, przy czym do partii tworzących rząd nie przynależało 6 osób (25,0 proc.). Spośród wszystkich 43 osób wchodzących w skład Rady Ministrów w obu rządach Donalda Tuska, do 1 lipca 2013 r., bezpartyjnych było 12 osób (prawie 28,0 proc.) 3. Najbardziej bezpartyjnymi ministerstwami były resorty środowiska oraz spraw wewnętrznych. Co ciekawe, ministrów bez legitymacji partyjnej zamieniano na takich, którzy przynależeli do partii 4. Średnia wieku w Polsce wynosi obecnie nieco powyżej 38 lat (38,2), natomiast średnia wieku Polaków uprawnionych do głosowania to 41,2 roku. Co ciekawe, średnia wieku osób wchodzących w skład elity rządowej to nieco Przedział wiekowy 3039 lat Liczba osób 25 Pokolenia lata 80. Liczba osób 3 4049 lat 41 lata 70. 33 5059 lat 41 lata 60. 46 6069 lat 9 lata 50. 32 7079 lat 1 lata 40. 3 8089 lat 0 lata 30. 0 90 lat 1 lata 20. 1 Tabela 11. Przedziały wiekowe osób wchodzących w skład elity rządowej 3) W drugim rządzie premiera Donalda Tuska na 24 osoby pełniące funkcje ministrów 5 było bezpartyjne (20,0 proc.). Dla porównania w swoim pierwszym rządzie wśród 24 osób sprawujących funkcje ministrów 7 pozostawało bezpartyjne (29 proc.). 4) Ministra Zbigniewa Ćwiąkalskiego zastąpił Andrzej Czuma, Adama Giersza Joanna Mucha. 30 31

ponad 48 lat, przy czym najmłodsza osoba miała 31 lat, a najstarsza 91 lat. Średnia wieku ministrów rządu Donalda Tuska wynosiła 50 lat. Co ciekawe, wyraźnie od tej ministerialnej średniej odbiegają trzy resorty: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze średnią ponad 60 lat (60,6), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi ze średnią ponad 59 lat (59,4) oraz Ministerstwo Sportu i Turystyki ze średnią 39 lat. Oczywiście, trudno wskazać powiązanie pomiędzy strukturą wiekową kierownictwa resortu a jego funkcjonowaniem. Wydaje się jednak, że w przypadku MNiSW jest to podyktowane specyfiką kariery akademickiej, która do osiągnięcia formalnej pozycji w środowisku (np. tytułu profesorskiego) wymaga poświęcenia większej ilości czasu niż w przypadku innych ścieżek kariery. Najstarszy z ministrów ma 66 lat, najmłodszy 32 lata. Warto w tym miejscu dodać, iż średnia wieku aktualnego rządu nie odbiega znacząco od poprzedzających go ekip rządowych w ostatnich dniach swoich kadencji. Dla rządu Kazimierza Marcinkiewicza średnia wieku ministrów wynosiła 53 lata (53,4), a Jarosława Kaczyńskiego 56 (56,1). Średnia wieku sekretarzy stanu to minimalnie powyżej 50 lat, podsekretarzy stanu to nieco ponad 47 lat. Najstarszy sekretarz stanu ma 91 lat, najmłodszy 32 lata, najstarszy podsekretarz stanu ma 71 lat, a najmłodszy 31. w Krakowie, a niecałe 9,0 proc. w Poznaniu, ponad 6,0 proc. w Gdańsku, powyżej 4,0 proc. w Lublinie, Wrocławiu i Katowicach. Nazwa uczelni wyższej Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Jagielloński Szkoła Główna Handlowa Uniwersytet Adama Mickiewicza Uniwersytet Gdański Uniwersytet Śląski Uniwersytet Wrocławski Krajowa Szkoła Administracji Publicznej Politechnika Warszawska Odsetek absolwentów 20,8% 6,7% 6,7% 3,7% 3,7% 3,7% 3,7% 2,9% 2,9% Tabela 12. Odsetek absolwentów polskich uczelni w elicie rządowej Kobiety stanowiły 28,0 proc. składu elity rządowej. Kierownictwa czterech resortów były najbardziej sfeminizowane: Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych (po 3 kobiety). Mężczyźni stanowili większość elity rządowej 72,0 proc. całej grupy. Co ciekawe, najbardziej zmaskulinizowane były kierownictwa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz Ministerstwa Finansów 5. Najwięcej absolwentów Uniwersytetu Warszawskiego znalazło się w kierownictwie Ministerstw Środowiska i Spraw Zagranicznych (po 4), Pracy i Polityki Społecznej, Finansów oraz Kancelarii Premiera (po 3). W przypadku kierownictw innych resortów trudno mówić o większych grupach absolwentów jednej uczelni. Za wskaźnik stopnia wykształcenia polskiej elity rządowej przyjęto liczbę, miejsce i rodzaj uzyskanych dyplomów. Ponad jedna trzecia osób należących do elity rządowej (38,0 proc.) zdobyła wykształcenie w Warszawie (52 na 134 dyplomów), ponad 9,0 proc. polskiej kadry rządowej kształciło się Wielu członków ekipy rządowej posiada dyplomy ukończenia więcej niż tylko jednego kierunku studiów (I i II stopnia), dlatego liczba uzyskanych dyplomów (134 dyplomy) nie jest równa liczbie osób stanowiących elitę rządową (118 osób) 6. Największą grupę stanowią absolwenci prawa 5) Odpowiednio po 7 mężczyzn na 7 osób w kierownictwie KPRM i 7 mężczyzn na 10 osób w Ministerstwie Finansów. 6) W badaniu uwzględniono ukończone programy studiów z wyjątkiem studiów doktorskich, podyplomowych i MBA. 32 33

niemal 18,0 proc. Kolejne grupy stanowiły osoby posiadające dyplomy z zakresu ekonomii (ponad 15,0 proc.), rolnictwa (nieco ponad 7,0 proc.), historii (prawie 6,0 proc.), administracji (nieco ponad 5,0 proc.). W ekipie rządowej jest ponad 4,0 proc. socjologów i historyków. Co ciekawe, dyplomy poświadczające wykształcenie ścisłe (chemia, matematyka, fizyka) stanowiły zaledwie 3,7 proc. Przedstawiciele nauk technicznych (elektrotechnika i elektronika, budownictwo, architektura, gospodarka przestrzenna, mechatronika, ochrona środowiska) stanowili natomiast nieco ponad 7,0 proc. dowej weszły do elity przed 2007 r., typy kariery przedstawiały się następująco: partyjna (18), urzędnicza (11) i naukowa (5). Co ciekawe, uwagę zwraca niewielka liczba osób, które przeszły z biznesu, oraz fakt, iż aktualnie rządząca ekipa uzupełniła swój skład osobami o typie kariery urzędniczej, eksperckiej i naukowej oraz partyjnej. Typy kariery Wejście do elity przed 2007 r. Wejście do elity w 2007 r. i później Tylko w dwóch ministerstwach wyraźne potwierdzenie znalazła zasada, iż w danym resorcie zatrudnione są osoby posiadające wykształcenie zbieżne z obszarem działania resortu. W kierownictwie Ministerstwa Finansów 7 na 10 osób posiada wykształcenie ekonomiczne. Podobną zbieżność można zaobserwować jeszcze w Ministerstwie Sprawiedliwości, gdzie całe kierownictwo posiada wykształcenie prawnicze, oraz Ministerstwie Rolnictwa, w którym 4 osoby na 5 posiadają wykształcenie rolnicze. Urzędnicza Partyjna Naukowa Ekspercka Samorządowa Biznesowa 11 18 5 4 14 2 36 16 15 16 10 3 Miejscami urodzenia przedstawicieli elity rządowej są w szczególności Warszawa, Kraków, Gdańsk i Wrocław. Pozostałe miasta posiadają po dwóch lub pojedynczych reprezentantów. Ze stolicy pochodziło prawie 18,0 proc. polskiej elity rządowej, krakowianie z urodzenia stanowią prawie 6,0 proc., a gdańszczanie ponad 3,0 proc., wrocławian jest 2,5 proc. Średnia długość kariery w obrębie elity osób pełniących dziś funkcje ministrów, wiceministrów i podsekretarzy stanu wynosi nieco ponad 7,5 roku. Członków elity rządowej, którzy weszli w skład elity w 2006 r. i wcześniej (czyli przed objęciem władzy przez PO), było 43, co stanowiło ponad 36,4 proc. Pozostałe 75 osób do elity rządowej dołączyło w 2007 r. lub później, już w okresie rządów premiera Donalda Tuska, co stanowi ok. 63,5 proc. Wśród osób z elity rządowej, które weszły w skład elity w 2007 r. i później, dominującymi typami kariery były urzędnicza (36 przypadków), ekspercka (16), partyjna (16), naukowa (15) 7. Wśród osób, które w aktualnej ekipie rzą- Tabela 13. Rodzaje kariery w obecnej elicie rządowej ze względu na rok rozpoczęcia kariery Analizując rodzaje kariery aktualnej elity rządowej, należy zauważyć, iż u 46 osób był to typ kariery urzędniczej. Karierę partyjną odnotowano w przypadku 35 osób, naukową 17, samorządową 24, ekspercką 24 oraz biznesową 5 osób 8. Co ciekawe, wśród osób pochodzących z Warszawy dominującym rodzajem kariery była kariera naukowa i ekspercka (12 na 21 osób urodzonych w stolicy) oraz urzędnicza (11 na 21), która nierzadko występowała wspólnie z naukowo-ekspercką. Wśród osób urodzonych w Krakowie dominowała kariera urzędnicza (4 na 7 osób), wśród gdańszczan ekspercka i partyjna (po 2 osoby), a wśród wrocławian urzędnicza (2 na 3 osoby). 7) Gdy typ kariery był niejednoznaczny np. zarówno partyjny i samorządowy, taki przypadek był zaliczany do obydwu grup. 8) Często kilka rodzajów kariery występowało razem, np. urzędniczej i politycznej, wówczas taki typ kariery był zaliczany do obu grup. 34 35

Ministerstwo Dominujący typ kariery Dominujący rodzaj wykształcenia Kancelaria Prezesa Rady Ministrów Administracji i Cyfryzacji Edukacji Narodowej Finansów Gospodarki Kultury i Dziedzictwa Narodowego Nauki i Szkolnictwa Wyższego Obrony Narodowej Pracy i Polityki Społecznej Rolnictwa i Rozwoju Wsi Rozwoju Regionalnego Skarbu Państwa Sportu i Turystyki Spraw Wewnętrznych Spraw Zagranicznych ekspercki i naukowy urzędniczy brak dominującego typu urzędniczy i ekspercko-naukowy urzędniczy i partyjny brak dominującego typu naukowy brak dominującego typu urzędniczy brak dominującego typu urzędniczy brak dominującego typu brak dominującego typu brak dominującego typu urzędniczy brak dominującego rodzaju brak dominującego rodzaju brak dominującego rodzaju ekonomiczne brak dominującego rodzaju historia sztuki brak dominującego rodzaju brak dominującego rodzaju brak dominującego rodzaju rolnicze brak dominującego rodzaju brak dominującego rodzaju akademia wychowania fizycznego brak dominującego rodzaju brak dominującego rodzaju Co ciekawe, oprócz resortu gospodarki, w żadnym z ministerstw nie dominuje typ kariery partyjnej. Najczęściej to dany minister jest reprezentantem interesów partii, jednak już jego współpracownicy (sekretarze stanu i podsekretarze stanu) dobierani bywają według innego klucza (wiedzy merytorycznej lub/i znajomości materii urzędniczej). Oczywiście, nie wyklucza to przynależności partyjnej czy sympatii politycznych deklarowanych przez zastępców ministra. Oprócz Ministerstw Zdrowia i Sprawiedliwości trudno wskazać na istnienie zbieżności pomiędzy typem kariery a profilem wykształcenia. Na 57 osób, u których można było wskazać urzędniczy rodzaj kariery, 17 ukończyło studia prawnicze lub administracyjne. Z kolei wśród 29 osób o eksperckim i naukowym rodzaju kariery dominującym kierunkiem studiów były prawo i ekonomia. Zmiany i ich przyczyny Rotacja ministrów najczęściej odbywała się w Ministerstwie Sprawiedliwości, w którym premier aż czterokrotnie wymieniał ministrów, oraz w Ministerstwach Skarbu, Sportu i Turystyki, Środowiska i Gospodarki, w których ministrowie byli wymienieni dwukrotnie 9. Od 18 listopada do 1 lipca 2013 r. premier Donald Tusk dokonał w sumie 13 roszad w składzie Rady Ministrów (od 16 listopada 2007 r. zmian było 22). Sprawiedliwości Środowiska Transportu, Budownictwa i Gosp. Morskiej Zdrowia brak dominującego typu urzędniczy brak dominującego typu lekarski prawnicze brak dominującego rodzaju brak dominującego rodzaju medyczne Do 1 lipca 2013 r. średni czas ministra stojącego na czele resortu wynosił 843 dni. Zmian w drugim rządzie Donalda Tuska było 6. Dwie pierwsze z nich dotyczyły koalicyjnego PSL, przy czym obie wynikały ze złożenia dymisji. Pierwszą złożył Marek Sawicki pod presją premiera i szefa własnej partii, w związku z niejasnymi działaniami członków PSL w instytucjach podległych Ministerstwu Rolnictwa. Druga była związana z faktem przegranych przez Waldemara Pawlaka wyborów na stanowisko prezesa PSL. Tabela 14. Typy kariery i rodzaje wykształcenia według resortów Kolejne dwie zmiany w rządzie miały charakter reorganizacji. Minister spraw wewnętrznych Jacek Cichocki został odwołany z tego stanowiska 9) Ministerstwo Spraw Wewnętrznych istnieje od 2011 r., podobnie Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji powstało w 2011 r. i od tego momentu są liczone zmiany. Nie uwzględniono pełnienia obowiązków ministra przez samego premiera. 36 37

i przeniesiony na funkcję ministra szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i szefa Komitetu Stałego Rady Ministrów. Tomasz Arabski pełniący do tej pory tę funkcję objął funkcję ambasadora w Hiszpanii, a nowym szefem MSW został Bartłomiej Sienkiewicz. Zmianie tej towarzyszyło również podniesienie do rangi wicepremiera ministra finansów Jacka Rostowskiego. Dwie kolejne dymisje wynikały według oficjalnych komunikatów z uchybień ministra skarbu Mikołaja Budzanowskiego oraz ministra sprawiedliwości Jarosława Gowina. Warto też zauważyć, iż w pierwszym swoim rządzie (20072011) premier dokonał 9 zmian, przy czym na podstawie doniesień prasowych można stwierdzić, iż zmian będących wyrazem bezpośredniej woli premiera było 5. Dla porównania w rządzie utworzonym w 2011 r. 3 z 6 zmienionych ministrów zwolniło pełnione funkcje w wyniku odwołania wynikającego wprost z woli premiera. Trzeci krąg elity Ta grupa jest wyraźnie starsza niż pozostałe segmenty elity średnia wieku wynosi tu 59 lat i jest nieco wyższa niż średnia wieku w Senacie. Blisko jedna czwarta członków tej grupy to osoby urodzone w Warszawie, a ośrodki reprezentowane przez kilka osób to jeszcze tylko Kraków i Łódź. Reprezentacja kobiet w tej grupie jest nieznacznie wyższa niż w całej elicie i wynosi prawie 23,0 proc. 59,0 proc. omawianej tu grupy stanowią prawnicy, blisko 23,0 proc. ekonomiści. Trzecim kierunkiem reprezentowanym w tej grupie przez 12,0 proc. osób jest historia. Także dane dotyczące ukończonych szkół odbiegają znacznie od tych, które podaliśmy w odniesieniu do całej elity. Blisko 39,0 proc. tej grupy to absolwenci Uniwersytetu Warszawskiego, blisko 11,0 proc. Szkoły Głównej Handlowej, ponad 9,0 proc. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej i Uniwersytetu Wrocławskiego. Dominacja uczelni warszawskich jest tu wyraźna (ponad 57,0 proc. absolwentów), ponad 13,0 proc. ukończyło studia w Lublinie, blisko 11,0 proc. w Krakowie. Warto zaznaczyć, że w tym segmencie elity znajdujemy sporą grupę osób z doświadczeniem w innych kręgach szczególnie parlamentarnym i rządowym. W grupie tej znajdziemy premiera i 4 wicepremierów, 5 ministrów i 13 wiceministrów, 9 posłów i 8 senatorów oraz byłych prezesów Telewizji Polskiej, ZUS i IPN. Elity lokalne i regionalne Kraj (liczba badanych miast) Średnia wieku Odsetek kobiet Polska (108) Austria (11) Czechy (26) Słowacja (13) Węgry (23) 55 54 50 50 52 Tabela 15. Charakterystyka grup prezydentów miast i burmistrzów miast pow. 50 tys. mieszkańców w różnych krajach Źródło: Dane zamieszczone na stronach internetowych poszczególnych miast oraz publikujących wyniki wyborów samorządowych. Polscy prezydenci są najstarsi wśród szefów miast w krajach porównywanych w tabeli 11. Odsetek kobiet jest podobny do pozostałych krajów środkowoeuropejskich (z wyjątkiem Węgier) i znacznie niższy niż w przypadku Austrii. Osobną kwestią są związki między elitą samorządową a krajowymi partiami politycznymi. W przypadku części państw nie spotykamy niemal szefów miast niepowiązanych z głównymi partiami. W Polsce stanowią oni połowę wszystkich prezydentów, w Czechach 19,0 proc., na Słowacji 46,0 proc., na Węgrzech wszyscy mają wsparcie partii politycznych. Średnia wieku 72 prezentowanych w tym raporcie prezydentów nie odbiega od przedstawionej w tabeli 11 średniej dla grupy 108 prezydentów wszystkich polskich miast i wynosi 55 lat. Odsetek kobiet w tej grupie jest nieco wyższy od zaprezentowanego w tej tabeli i wynosi 6,9 proc. 6,6 18,2 7,4 7,7 0,0 38 39