RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTNERSTWA LOKALNEGO W BIAŁYMSTOKU

RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTNERSTWA LOKALNEGO W BIAŁYMSTOKU Wykonawca Marcin J. Sochocki wraz zespołem: dr Iwona Oliwińska opracowanie całości raportu końcowego, realizacja i opracowanie indywidualnych wywiadów pogłębionych; dr Agnieszka Kumaniecka-Wiśniewska realizacja i opracowanie indywidualnych wywiadów pogłębionych; dr Magdalena Łukasiuk-Gmurczyk analiza materiałów zastanych; dr Sławomir Mandes opracowanie wywiadów kwestionariuszowych. Zamawiający Stowarzyszenie MONAR w ramach projektu systemowego 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi, w tym opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności. Warszawa, styczeń 2012

2 Spis treści 1. Wstęp... 5 a) cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych... 5 b) zakres realizacji diagnozy lokalnej... 5 2. Charakterystyka gminy na obszarze Partnerstwa Lokalnego... 7 a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne... 7 b) wskaźniki zatrudnienia... 8 c) wskaźnik bezrobocia... 8 d) typ gminy... 9 e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej... 9 f) kwestie związane z polityką mieszkaniową... 11 g) kwestie związane z usamodzielnianiem się mieszkaniowymi osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze... 12 3. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego.. 13 a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR... 13 b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR... 15 c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR... 15 d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI)... 17 4. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych (DR) 18 a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej... 18

3 b) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności... 22 c) opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności... 25 d) konkretne formy działań z bezdomnymi... 25 e) finanse... 31 5. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI)... 35 a) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych Białegostoku oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit... 35 b) ocena skali zjawiska bezdomności w Białymstoku zdaniem respondentów... 36 c) charakter bezdomności i ewentualnie dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie... 37 d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności... 39 6. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego (IDI z osobami kluczowymi)... 40 a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności... 40 b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej... 42 c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu integracji społecznej... 47 d) współpraca międzyinstytucjonalna... 50 e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym... 52

4 f) najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie... 58 7. Ocena systemu wsparcia dokonana przez osoby bezdomne... 60 a) Charakterystyka badanej grupy... 60 b) system wsparcia w opinii osób bezdomnych... 64 c) sytuacja społeczno-ekonomiczna osób bezdomnych... 70 d) sytuacja prawna osób bezdomnych... 73 e) profil psychospołeczny badanych osób bezdomnych... 75 f) sytuacja zdrowotna badanych osób bezdomnych... 78 g) wchodzenie i wychodzenie z bezdomności... 79 8. Wnioski i rekomendacje dla systemu wsparcia w Partnerstwie Lokalnym (na podstawie IDI z osobami kluczowymi, wywiadów kwestionariuszowych z osobami bezdomnymi oraz analizy dokumentów)... 84 a) zakres prewencji... 84 b) zakres pomocy sprofilowanej... 90 c) rozwiązania systemowe... 96 System informacyjny... 97 9. Aneks... 98 Lista analizowanych dokumentów w analizie desk research... 98 Dyspozycje do indywidualnych wywiadów pogłębionych... 100 Kwestionariusz raportu z wywiadu indywidualnego... 106 Ankieta IDI... 109 Kwestionariusz wywiadu z osobą bezdomną... 111

5 1. Wstęp a) cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych Zgodnie z założeniami Metodologii realizacji diagnoz lokalnych celem głównym badania było rozpoznanie skali i charakteru zjawiska bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego w Białymstoku oraz analiza działającego systemu pomocy osobom bezdomnym z uwzględnieniem na jego mocnych i słabych stron. W dokumencie tym zapisano, że: a) diagnoza dostarczy Partnerstwom Lokalnym aktualną, przeprowadzoną w sposób zobiektywizowany, analizę pokazującą system wsparcia osób bezdomnych, b) diagnoza będzie punktem odniesienia dla ekspertów c) diagnoza ma wskazywać potencjalne luki w systemie wsparcia osób bezdomnych, diagnoza będzie dokumentem, który Partnerstwa otrzymają do własnego użytku. d) diagnoza może być punktem odniesienia do oceny przygotowanych modeli wychodzenia z bezdomności. b) zakres realizacji diagnozy lokalnej W zrealizowanym badaniu zastosowano metodologię jakościową i ilościową pozwalającą na eksplorację i przyjrzenie się lokalnym uwarunkowaniom. Różnorodność technik i narzędzi pozwoliła na triangulację danych. I tak wykorzystano: Indywidualny wywiad pogłębiony (IDI), którego celem było uzyskanie opinii, ocen, uwag i propozycji od przedstawicieli kluczowych instytucji i organizacji na temat funkcjonowania lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym. Wywiady zostały przeprowadzone zgodnie z kwestionariuszem i zawartymi w nim tematami z wybranymi respondentami. Po wywiadzie respondenci wypełniali ankietę. Wywiad kwestionariuszowy, którego celem było poznanie opinii osób bezdomnych w kwestii oceny systemu prewencji, interwencji oraz integracji, a także zebranie

6 informacji o ich sytuacji społecznej i ekonomicznej. Ankiety były realizowane w wyznaczonych placówkach. Analiza źródeł wtórnych DR, której celem było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie jak kształtuje się problem bezdomności w świetle oficjalnych dokumentów, dobranych celowo. Tu znalazły się dokumenty, które w sposób pośredni bądź bezpośredni odnoszą się do problematyki bezdomności, zgromadzone zadnie z wytycznymi zawartymi w Metodologii realizacji diagnoz lokalnych. Narzędzia wykorzystane w badaniu to: klucz kodowy do badań metodą analizy treści, kwestionariusz do analizy dokumentów zastanych oraz kwestionariusz do wypełnienia przez ośrodek pomocy społecznej na rok 2010. Wywiady kwestionariuszowe zostały zrealizowane w listopadzie 2011 roku w następujących placówkach prowadzonych przez: Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko-Gdańskiej Eleos, Stowarzyszenie Ku Dobrej Nadziei, Caritas Archidiecezji Białostockiej: Dom dla bezdomnych mężczyzn, Noclegownia dla mężczyzn, Noclegownia dla kobiet, Centrum pomocy Samarytanin oraz Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat. Zrealizowano 100 wywiadów, w badaniu wzięły udział osoby korzystające z pomocy instytucjonalnej i zamieszkujące lub przebywające we wskazanych placówkach. Również wywiady z przedstawicielami kluczowych instytucji i organizacji tworzących system pomocy osobom bezdomnym zostały przeprowadzone w listopadzie 2011 roku. Zrealizowano 10 wywiadów z reprezentantami następujących instytucji i organizacji: Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko-Gdańskiej Eleos, Stowarzyszenie Ku Dobrej Nadziei, Fundacja Spe Salvi, Caritas Archidiecezji Białostockiej, Fundacja Edukacji i Twórczości, Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, Urząd Miejski Departament Spraw Społecznych, Komenda Wojewódzka Policji w Białymstoku. Do analizy DR zebrano: dokumenty informujące o projektach systemowych i konkursowych PO KL i inne oraz programach dotyczących osób bezdomnych (7), sprawozdania (5), raport (1),

7 zestawienia liczbowe dotyczące wydatkowanych środków z budżetu na różne formy pomocy (3) oraz regulaminy (2), statuty (2), uchwały instytucji podejmujące problematykę bezdomności (1 uchwała i 3 załączniki). Szczegółowy wykaz zebranych dokumentów w aneksie. 2. Charakterystyka gminy na obszarze Partnerstwa Lokalnego a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Według danych GUS w 2010 roku liczba ludności w Białymstoku wynosiła 295198 osób, w porównaniu z rokiem 2003 nastąpił wzrost o 3 267 osób. Spośród ogółu ludności większość stanowią kobiety 53,3%. Najliczniej reprezentowane grupy wieku to: 25-29 9,5% ogółu ludności i 70+ 9,8% ogółu ludności. Saldo migracji wewnętrznych jest ujemne. Zanotowano więcej wymeldowań 2940 niż zameldowań 2752. Wśród wymeldowujących znajduje się więcej kobiet niż mężczyzn, zwłaszcza w kierunku z miasta na wieś. Natomiast saldo migracji zagranicznych jest dodatnie. Wśród zameldowań odnotowano 301 osób z zagranicy, a wśród wymeldowań zagranicę 136 osób. Pozostałe cechy prezentuje poniższa tabela: Wskaźnik obciążenia demograficznego ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym osoba 50,5 ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym osoba 98,7 ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym osoba 25,1 Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w% ludności ogółem w wieku przedprodukcyjnym % 16,9 w wieku produkcyjnym % 66,5 w wieku poprodukcyjnym % 16,7 Wskaźniki modułu gminnego ludność na 1 km2 (gęstość zaludnienia) osoba 2891 kobiety na 100 mężczyzn osoba 114 małżeństwa na 1000 ludności - 5,8 urodzenia żywe na 1000 ludności - 10,3 zgony na 1000 ludności - 7,9 przyrost naturalny na 1000 ludności - 2,4 Źródło: dane GUS za 2010 rok

8 Powyższe dane powinny uwrażliwić na fakt, że trzeba będzie rozbudować system opieki zdrowotnej i społecznej do potrzeb starzejącego się społeczeństwa. b) wskaźniki zatrudnienia Ogółem osób pracujących jest 83255, z tego ponad połowę stanowią kobiety (54,2%). Ludność wieku przedprodukcyjnym stanowi 16,9%, w produkcyjnym 66,5% (64,6% to osoby mobilne), a w poprodukcyjnym 16,7%. Wzrasta odsetek osób w wieku poprodukcyjnym o 1,3%, a spada odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym (0,4%) i produkcyjnym w stosunku do 2008 i 2009 roku. Biorąc pod uwagę dane z zamieszczonej w poprzednim rozdziale tabeli należy podjąć działania zmierzające do tworzenia nowych miejsc pracy, by zapobiec m.in. zwiększaniu się skali bezrobocia, a także i trudności w płaceniu czynszu wywołujących eksmisje i mogących przyczynić się w efekcie do wejścia w bezdomność. c) wskaźnik bezrobocia Stopa bezrobocia zarejestrowanego w 2010 roku województwie podlaskim była wyższa 13,7% od średniej w Polsce 12, 1%. W Białymstoku poziom stopy wyniósł w 2010 roku 12,4% i wzrósł w stosunku do 2009 roku o 0,7%, ale w stosunku do 2008 roku o 4,6%. Wśród powiatów województwa najwyższą stopę bezrobocia osiągnęły: sajneński 21,7%, grajewski 22,4%, kolneński 18,9%. Jest 15249 zarejestrowanych bezrobotnych, co piąty to mężczyzna (21,1%). Udział osób bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym kształtuje się na poziomie 7,8%. W podziale na płeć mężczyźni stanowią 8,3%, a kobiety 7,3%. Grupą, wśród której wzrasta bezrobocie są uchodźcy, ale także absolwenci wchodzący na rynek oraz osoby 50+. Warte uwagi byłoby zdiagnozowanie rynku pracy pod kątem zawodów wykonywanych przez mężczyzn jakie są deficytowe jakie nadwyżkowe, a jakie mają przyszłość i pod tym kątem dokonać zmiany w profilu kształcenia zawodowego lub doszkalania oraz szukać rozwiązań dla zatrudniania lub przekwalifikowania osób w grupie wieku 50+.

9 d) typ gminy Białystok jest miastem na prawach powiatu grodzkiego. Natomiast ziemski powiat białostocki utworzony w 1999 zajmuje obszar 2 984,64 km², co czyni go największym w Polsce powiatem. W jego skład wchodzą gminy miejsko-wiejskie (9) i wiejskie (6). Połowę powierzchni stanowią użytki rolne, a około 39% pokrywają lasy i grunty leśne. Działalność rolnicza prowadzona jest w 14,3 tys. gospodarstw rolnych. Średnia wielkość gospodarstwa wynosi 8,3 ha. Przemysł powiatu reprezentuje w zasadzie przetwórstwo rolno-spożywcze: mleczarnie, młyny, uboje, masarnie, tartaki. Duże zalesienie, malownicze rzeki i zbiorniki wodne sprawiają, iż teren ten jest atrakcyjny turystycznie rozwijanie szeroko rozumianej turystyki wiejskiej, a w tym agroturystyki. e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej Województwo podlaskie znalazło się w grupie 4 województw, w których żyje największy odsetek osób w gospodarstwach domowych poniżej ustawowej granicy ubóstwa: podlaskie 11%, świętokrzyskie 11,9%, warmińsko-mazurskie 11,7%, lubelskie 11,4%. W skali województwa na 10 000 osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej przypada 648 osób. Bardziej niekorzystne wskaźniki uzyskały województwa: zachodniopomorskie (666 osób) i świętokrzyskie (679 osób). W województwie podlaskim było w 2010 roku 33 954 osoby korzystające z zasiłków celowych, co stanowi o wzrost o 1420 osób do 2009 roku. Zwiększyła się również liczba korzystających z zasiłków okresowych. Również w sferze świadczeń niepieniężnych zwiększała się liczba korzystających ze schronienia 121 (2009 rok 101 osób) czy posiłku 37 417 (37 560 w 2009 roku). Z danych GUS 1 wynika, że udział korzystających z pomocy społecznej wyniósł w Białymstoku 5,7% (województwo podlaskie 10,3%, kraj 8,7%). Warto zauważyć, że spośród dzieci w wieku 0-17 lata, na które rodziny otrzymują zasiłek 1 Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 roku www.stat.gov.pl

10 rodzinny stanowią 24,7% z ogółu osób w tym wieku (dla porównania w województwie podlaskim to - 44,8%, kraj 17,2%). Z danych przedstawionych przez MOPR wynika, że najczęstszą formą pomocy są: zasiłki okresowe otrzymało 6430 osób i celowe 7832 osób oraz świadczenia niepieniężne głównie posiłki dla 4762 osób. MOPR w swoim sprawozdaniu MPiPS03R wykazuje jednostki organizacyjne pomocy społecznej o zasięgu ponadgminnym, finansowane z budżetu powiatu ze środków na pomoc społeczną, co obrazuje poniższa tabela. Placówka Liczba Liczba Liczba osób jednostek miejsc korzystających Domy pomocy społecznej 2 484 475 Mieszkania chronione 3 8 9 Ośrodki interwencji kryzysowej w tym dla 1 15 100 ofiar przemocy w rodzinie Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze prowadzące pracę z rodziną: naturalną zastępczą adopcyjną 1 375 56 127 192 Placówki opiekuńczo-wychowawcze w tym: wsparcia dziennego placówki rodzinne placówki wielofunkcyjne 4 1 3 211 4 207 389 4 385 Wszystkie placówki mają pełne obłożenie, poza DPS-ami, gdzie jest więcej miejsc niż osób korzystających. Warto dodać, że przebywa tam 6 osób bezdomnych. Liczba korzystających przewyższająca liczbę miejsc pokazuje zapotrzebowanie na tego typu placówki i obrazuje problemy społeczne związane w głównej mierze z pomocą rodzinie.

11 f) kwestie związane z polityką mieszkaniową Zasoby mieszkaniowe formy własności Komunalne Spółdzielcze Skarb Państwa TBS Wspólnoty mieszkaniowe Zakłady pracy Osoby fizyczne Pozostałe podmioty 7393 48122 170 2167 25451 735 20909 204 Źródło: dane GUS za 2009 rok Potentatami wśród właścicieli mieszkań są: spółdzielnie, wspólnoty mieszkaniowe i osoby fizyczne. Przyjęta i realizowana Strategia Rozwoju Białegostoku 2 jako jeden z ważniejszych celów uznała rozwój budownictwa mieszkaniowego by osiągnąć wskaźnik nasycenia mieszkaniami na poziomie 400 mieszkań na 1 000 mieszkańców w 2010 roku. Cel jednak nie został osiągnięty. Pomimo tego, jak wynika z danych GUS, liczba nowych mieszkań wzrosła w stosunku do roku 2009 (1533 mieszkania). Mieszkania oddane do użytkowania w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych mieszkania nowe Ogółem mieszk. 1613 Zakładowe mieszk. 1 Komunalne mieszk. 100 społeczne czynszowe mieszk. 125 przeznaczone na sprzedaż lub wynajem mieszk. 1180 Indywidualne mieszk. 198 Źródło: dane GUS za 2010 rok 2 Dane ze Strategii rozwiązywania problemów społecznych na lata 2005-2010.

12 Jednak biorąc pod uwagę wzrost stopy bezrobocia w stosunku do 2009 roku, podwyżki cen mediów, żywności czy leków jest prawdopodobne, że lokatorzy mogą mieć problemy z płaceniem czynszów. Potwierdzają to zwiększające się nakłady finansowe na wypłacanie dodatków mieszkaniowych (przyznano 78 398 świadczeń). W takiej sytuacji istotne byłoby tworzenie warunków dla rozwoju budownictwa komunalnego i socjalnego (o czym też wspomina ww. Strategia), ale także wdrażania systemu wczesnego monitorowania zaległości czynszowych, by ograniczać liczbę korzystających z programów spłaty zadłużenia czynszowego, a tym samym ograniczyć też liczbę eksmisji. Tę konieczność potwierdza też to, iż w 2010 roku dokonano 154 eksmisji, z tego 139 przez gminny zarząd gospodarki komunalnej, 8 spółdzielnię mieszkaniową i 7 przez prywatnych właścicieli. Do lokalu socjalnego wyeksmitowano 130 osób, a do innego pomieszczenia systemowego 24 osoby. W danych GUS uwidoczniono 382 pustostany. Nie wiadomo jaki jest ich stan techniczny, czy pozwala on na remont lub modernizację i w efekcie stworzenie np. hoteli, mieszkań treningowych. g) kwestie związane z usamodzielnianiem się mieszkaniowymi osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze Jak czytamy w Raporcie z wykonania Miejskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Białegostoku w 2010 roku w okresie styczeń-grudzień dziewięcioro usamodzielnianych wychowanków zamieszkiwało w trzech mieszkaniach chronionych prowadzonych przez MOPR, w których łączny koszt utrzymania wyniósł 23 133 zł, w tym wychowankowie partycypowali w kosztach na kwotę 2 992 zł.

13 3. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR Miejska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2005-2010 zdefiniowała najważniejsze obszary pożądanych działań. Najogólniej rzecz ujmując, należą do nich ratownictwo, czyli rozwiązywanie już powstałych problemów społecznych, a także zapobieganie skutkom zachodzących procesów i podejmowanie działań profilaktycznych. Raport z wykonania tejże Miejskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Białegostoku stanowi bardzo cenne źródło pokazujące zestaw problemów społecznych ujętych w strategii, ich pogrupowanie, umieszczenie bezdomności wśród nich oraz wysokość dotacji. Zgodnie w tym dokumentem, w ramach celu strategicznego Poprawa jakości życia mieszkańców znajduje się cel operacyjny zdefiniowany jako Zapobieganie degradacji ekonomicznej i społecznej osób i rodzin bezdomnych. Obok tego celu pojawiają się, odnoszące się do tego samego celu strategicznego, następujące cele operacyjne: zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego mieszkańców miasta (poprzez usługi i świadczenia pomocy społecznej dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej, zapewnianie posiłku osobom ubogim i starszym, zapewnianie dzieciom posiłków, dofinansowania nauki i wypoczynku, realizację systemu świadczeń rodzinnych), rozwój budownictwa mieszkaniowego pozwalającego na osiągnięcie 400 mieszkań na 1000 mieszkańców w 2010 roku (poprzez udzielanie wsparcia finansowego i poradnictwa w zakresie regulowania opłat czynszu), tworzenie bazy lokalowej dla ludzi będących w trudnej sytuacji mieszkaniowej (poprzez porozumienia z lokatorami zagrożonymi eksmisją, zamiany lokali dla rodzin osób niepełnosprawnych, prowadzenie przez MOPR trzech mieszkań chronionych dla usamodzielnionych wychowanków i jednego rotacyjnego dla rodziny zastępczej), ochronę bezpieczeństwa socjalnego niepełnosprawnych mieszkańców miasta (poprzez wspieranie programów pomocowych dotyczących głównie usuwania barier architektonicznych, technicznych i w komunikowaniu, wspieranie zaopatrzenia w sprzęt

14 ortopedyczny i rehabilitacyjny, rozwój usług opiekuńczych, poradnictwo prawne i socjalne); wspieranie działań na rzecz integracji społeczności romskiej (poprzez poprawę sytuacji bytowej rodzin romskich), podejmowanie działań na rzecz integracji uchodźców (poprzez pomoc finansową i rzeczową uchodźcom i osobom z pobytem tolerowanym, naukę polskiego, szkolenia zawodowe i pomoc w adaptacji w środowisku), promocja zdrowia i rozwój systemu ratownictwa (poprzez inicjowanie i wspieranie programów profilaktycznych), wdrażanie programów promocji zdrowia (poprzez zapewnienie podstawowej opieki zdrowotnej, realizację programów promocji zdrowia i profilaktyki I-rzędowej w środowisku nauczania i lokalnym, prowadzenie Szkoły rodzenia i żłobków miejskich, także integracyjnych). Sama bezdomność, w poświęconym jej celu operacyjnym, funkcjonuje w bardzo wąskim kontekście placówek zapewniających schronienie, a więc interwencji skierowanej do osób już dotkniętych bezdomnością. Narzędziami realizacji postawionych tu celów są realizowane w mieście programy: Zapewnienie osobom bezdomnym miejsca całodobowego schronienia, posiłku i niezbędnego ubrania; Działanie na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, w szczególności udzielenie schronienia, zapewnienie posiłku i niezbędnego ubrania; Pomoc osobom mającym trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Działania w tym zakresie wykonywały w głównej mierze dotowane przez Miasto podmioty zewnętrzne: Caritas Archidiecezji Białostockiej, Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko-Gdańskiej Eleos, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat, Stowarzyszenie Ku Dobrej Nadziei. Spośród instytucji miejskich zaangażowany był Ośrodek Interwencji Kryzysowej działający w strukturach MOPR. Trzeba

15 jednak zauważyć, że w ramach innych celów stawianych sobie przez Urząd Miasta problem bezdomności pojawia się także pośrednio, głównie w kontekście profilaktyki dysfunkcji czy patologii łączących się, bądź mogących się łączyć z zagrożeniem bezdomnością. Tak więc Miasto wśród stawianych celów umieściło np. pomoc osobom niepełnosprawnym, wspieranie rodzin i mieszkalnictwa, pomoc w wychodzeniu z nałogu alkoholowego i profilaktykę alkoholową, wsparcie dla rodzin zagrożonych uzależnieniem i przemocą, aktywizację osób bezrobotnych czy wsparcie dla osób starszych. Wszystkie te działania pośrednio mogą być także odczytywane m.in. jako profilaktyka bezdomności. Natomiast Sprawozdanie MOPR za 2010 wymienia jako główną dysfunkcję rodzin, prowadzącą do trudnej sytuacji ubóstwo, a jako problemy z nim powiązane: bezrobocie, ciężką chorobę bądź niepełnosprawność. b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych wskazuje na problemy istniejące w Białymstoku. Z punktu widzenia pomocy społecznej są to: bezrobocie, długotrwała choroba skutkująca niepełnosprawnością, uzależnienia (głównie od alkoholu) oraz bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, patologie, zła sytuacja materialna (a w tym zaległości w opłatach czynszowych). Jak pokazują dane z analizy powyżej wymienione problemy wpływają czy też są czynnikami generującymi bezdomność. Bezdomność jest rozpatrywana najczęściej w sferze pomocy doraźnej. Analizowane dokumenty zwracają uwagę na problemy związane z integracją uchodźców oraz społeczności romskiej, ale nie przedstawiają hierarchii problemów społecznych. c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR Zestaw dokumentów do analizy podlegał zasadom doboru celowego, w związku z czym bezdomność była w większości z nich tematem głównym lub przynajmniej tematem pobocznym.

16 Jednakże, zwłaszcza dokumenty instytucji władzy publicznej, częstokroć pomijały problem bezdomności zupełnie lub wpisywały go domyślnie w problematykę społeczną zogniskowaną wokół innych zagadnień (pośrednio łączących się z bezdomnością zakresem lub przyczynowo albo na zasadzie współwystępowania jak bezrobocie, patologie społeczne, problemy mieszkaniowe). I tak np. Regulamin organizacyjny Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie nie omawia bezdomności jako osobnego problemu społecznego, ani też nie wymienia bezdomnych jako szczególnej kategorii osób podlegającej opiece Ośrodka. Takie kategorie szczegółowe pojawiają się wszakże w dokumencie (repatrianci, cudzoziemcy, osoby starsze i niepełnosprawne, kobiety i dzieci doświadczające przemocy, osoby z zaburzeniami psychicznymi) i można zakładać, że w jakiejś mierze osoby te mogą być narażone na bezdomność, jednak ta nie występuje w dokumencie jako osobno wyróżniona kategoria podopiecznych. Wśród celów statutowych MOPR (Statut Ośrodka) znajdują się takie, które odnoszą się pośrednio i domyślnie do aktywnego przeciwdziałania bezdomności, jak np. umożliwienie osobom i rodzinom bytowania w godnych warunkach, pomoc w zaspokajaniu ich potrzeb życiowych czy integracja społeczna i wsparcie w sytuacjach kryzysowych również bez odwołania do pojęcia bezdomności. Natomiast w Sprawozdaniu MOPR jako osobna kategoria rodzin, której przysługiwała pomoc, wymienione są rodziny bezdomne. Statut Miasta Białegostoku nie wspomina o bezdomności ani o osobach bezdomnych, jakkolwiek wymienieni są tam inni adresaci niektórych działań i obszary sprawowania szczególnej pieczy ze strony Miasta (np. przestępczość i zapewnienie bezpieczeństwa, bezrobocie, programy stypendialne dla uczniów). Statut definiuje także zasady powoływania i strukturę komisji Rady Miasta. Wśród działań, do jakich powołana jest Komisja Pomocy Społecznej, Zdrowia, Rodziny i Kultury Fizycznej w Radzie Miasta, znajduje się przeciwdziałanie patologiom społecznym (być może zawierającym zjawisko bezdomności nienazwane tutaj wprost), analiza sytuacji rodzin, profilaktyka zdrowotna czy przeciwdziałanie bezrobociu, które to zagadnienia teoretycznie z bezdomnością mogą się łączyć. W Regulaminie organizacyjnym Urzędu Miasta kategoria bezdomności ani osób bezdomnych także się nie pojawia. Wyróżnionymi kategoriami osób (i związanych z nimi

17 problemów) w ramach działalności Departamentu Spraw Społecznych są osoby bezrobotne, chore lub dotknięte problemem alkoholowym, niepełnosprawne. Zagadnienia związane z bezdomnością pojawiają się domyślnie w ramach tych kategorii. Temat pomocy osobom bezdomnym wyczytać można (implicite) w zapisie o udzielaniu dotacji podmiotom zewnętrznym na realizację zadań publicznych (Urząd udziela takich dotacji na programy interwencyjne związane z bezdomnością), oraz w zapisie o Centrum Współpracy Organizacji Pozarządowych działających przy Departamencie, które to centrum m.in. ma za zadanie ocenianie możliwości partycypacji organizacji pozarządowych w dofinansowywanych działaniach czy zadaniach publicznych. d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI) Pięciu na dziesięciu kluczowych informatorów wymieniło problem bezrobocia na pierwszym miejscu (Na pewno jest to bezrobocie, które ma ogromny wpływ na status materialny osób, brak miejsc pracy bądź też likwidacja miejsc pracy, Moim zdaniem do najważniejszych problemów należy bezrobocie ), tylko dla dwu informatorów bezdomność znalazła się wśród problemów na pierwszym miejscu (Bezdomność, nieelastyczny system pomocy społecznej i problemy ogólne ), u pozostałych na 3 lub 4 miejscu ( Na pierwszym miejscu bezrobocie, następnie zagrożenie wykluczeniem czyli niepełnosprawni intelektualnie fizycznie, a dopiero później bezdomność ). Tylko jeden respondent wymienił jako problem społeczny w Białymstoku fakt obecności uchodźców i ich bezdomność ( W Białystoku taką cechą regionu są też uchodźcy. Oni wchodzą w bezdomność coraz częściej ). Pozostałe wymieniane to: problemy wychowawcze z młodzieżą, choroby psychiczne, życiowa niezaradność, brak prewencji osób zagrożonych, problemy ekonomiczne (ubożenie społeczeństwa), ale także zła sytuacja mieszkaniowa (zbyt mała dostępność do mieszkań socjalnych), patologie (przemoc w rodzinie, uzależnienia), przewlekłe choroby (w tym psychiczne wśród dzieci) i niepełnosprawność ( Po drugie myślę, że problemy wychowawcze, które gdzieś tam przekładają się na funkcjonowanie dzieci i młodzieży. Kolejny problem to coraz więcej chorób psychicznych i to już wśród dzieci ). Inną kategorią problemów jest brak elastyczności systemu pomocy społecznej i źle funkcjonujące

18 placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz niska dostępność do usług medycznych ( Problemem społecznym jest także mała dostępność do usług medycznych dla osób niepełnosprawnych, wielodzietnych, matek samotnie wychowujących dzieci ). Dla respondentów większość z ww. problemów to jednak czynniki, które wpływają na degradację społeczną, wykluczenie i w efekcie bezdomność. W połączeniu z bezradnością życiową i osób zagrożonych i obecnym systemem pomocy prowokującym beneficjentów do nadużyć można przypuszczać, że liczba wchodzących w bezdomność będzie się zwiększała. 4. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych (DR) a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej Skala zjawiska bezdomności w analizowanych dokumentach nie została metodycznie obliczona. Pojawiające się dane są szacunkowe (co nie jest koniecznie zarzutem) odnoszą się do siebie wzajemnie, przez co stają się trudno weryfikowalne, albo też słabo korespondują ze sobą ze względu na inną podstawę (temat) analizy. I tak, Miejska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych wspomina o 400-500 osobach bezdomnych w Białymstoku. Caritas twierdzi, że około 900 bezdomnych znajduje się w województwie podlaskim, z czego ok. 500 w Białymstoku (koncentracja w miastach). Potwierdza to ustalenia cytowanej powyżej Strategii. Sprawozdanie MOPR za 2010 rok wymienia bezdomne rodziny korzystające z pomocy. W 2010 roku było ich 254 (a w nich osób łącznie 293), natomiast w 2009 roku 229 rodzin liczących razem 300 osób. Sprawozdanie MOPR za 2010 rok wśród placówek o zasięgu lokalnym wymienia 3 ośrodki typu schronisko, dom, noclegownia (prowadzone przez podmioty zewnętrzne), w których jest łącznie 236 miejsc i skorzystało z nich 1.378 osób (jednak nie jest jasna metodologia tego obliczenia; gdyby chodziło rzeczywiście o różne osoby, mielibyśmy do czynienia z bardzo znaczną rotacją). Wspomina się tu także 2 jadłodajnie zewnętrzne, gdzie miejsc jest 85 i skorzystało z nich 95 osób.

19 Z Kwestionariusza, który wypełniał Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie możemy dowiedzieć się, że osoby bezdomne stanowią nikły odsetek wśród beneficjentów systemu pomocy. I tak, np. z DPS-u korzysta tylko 6 osób bezdomnych, co stanowi 2,7% pensjonariuszy, za których pobyt płaci MOPR. Jak można zauważyć z poniżej przedstawionej tabeli, wśród odbiorców zasiłków celowego, stałego, okresowego osoby bezdomne stanowią od 3,2% do 1,2%. Warto dodać, że pracą socjalną objęto 1,2%, poradnictwem specjalistycznym 1,9%, a interwencją kryzysową 6,2%. Ogółem w tym bezdomni Liczba osób, Liczba osób, którym Kwota którym Kwota Lp. Rodzaj świadczenia % % decyzją świadczeń decyzją świadczeń 5/3 7/4 przyznano w zł przyznano w zł świadczenie świadczenie 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Zasiłek stały 1335 4871545 43 3,2 170334 3,5 2. Zasiłek okresowy 6430 7588149 99 2,2 167573 2,2 3. Zasiłek celowy ogółem, w tym: 7832 6054859 94 1,2 45992 7,4 a) schronienie b) ubranie c) zasiłek celowy i pomoc rzeczowa w ramach realizacji wieloletniego programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania 6333 5385601 85 0,5 11274 0,2 4. Posiłek 4762 1911067 68 1,4 18777 0,9 5. Zasiłek celowy na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne osobom niemającym dochodu i możliwości uzyskania świadczenia na podstawie przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w NFZ

20 6. Usługi opiekuńcze 326 217684 7. Specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi 24 226045 8. Sprawienie pogrzebu 43 87729 2 4,6 3713 4,2 9. Zasiłek celowy w formie biletu kredytowanego 10. Praca socjalna 12059 X 159 1,3 X 11. Poradnictwo specjalistyczne X X (prawne, psychologiczne, rodzinne) 2098 39 1,9 12. Interwencja kryzysowa 631 X 39 6,2 X Decyzje w sprawach świadczeniobiorców innych niż ubezpieczeni spełniający 13. kryterium dochodowe zgodnie z art. 7 ust. 4 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków X X publicznych 181 31 17,1 14. 15. Odpłatność gminy za pobyt osoby umieszczonej w domu pomocy społecznej 224 3634891 6 2,7 64648 1,8 Liczba wykonanych eksmisji, w tym przez: (Dostępne dane np. z wydziału lokalowego urzędu gminy). 154 a) spółdzielnię mieszkaniową 8 b) gminny zarząd gospodarki komunalnej 139 c) wspólnotę mieszkaniową - d) prywatnych właścicieli 7