- 75 - Rozdział 6 ŚRODOWISKO KULTUROWE GMINY BRZESZCZE SPIS TREŚCI 1. Ogólna charakterystyka i stan ochrony prawnej zasobów kulturowych 2. Stan zachowania i funkcjonowanie środowiska kulturowego w gminie Brzeszcze 3. Sposób uwzględnienia zasobów kulturowych w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brzeszcze
- 76-1. Ogólna charakterystyka i stan ochrony prawnej zasobów kulturowych Środowisko kulturowe gminy Brzeszcze tworzą występujące na tym terenie obiekty zabytkowe, zachowane formy budownictwa zagrodowego, przykopalniane osiedla robotnicze, kapliczki, krzyże przydrożne, pomniki, cmentarze i inne elementy małej architektury. Zasoby kulturowe gminy, jak wszystkie inne zasoby dziedzictwa narodowego, podlegają ochronie zgodnie z ustawą o ochronie dóbr kultury. Forma ochrony jest zróżnicowana i zależy od historycznej wartości zasobów oraz ich stanu zachowania. Najcenniejsze obiekty zabytkowe wpisane są (pod sygnaturą A ) do rejestru zabytków PSOZ. Z formalno-prawnego punktu widzenia dopiero z chwilą wpisania do rejestru zabytków zespół lub obiekt zabytkowy rzeczywiście poddany zostaje ochronie prawnej. 1.1. Do Rejestru Zabytków Nieruchomych PSOZ Województwa Małopolskiego zostały wpisane następujące obiekty w gminie Brzeszcze: - Kościół pw. św. Marcina w Jawiszowicach wraz z otoczeniem i starodrzewem A-1602/25, - Łaźnia i latarnia obozowa przy ulicy Dworcowej w Jawiszowicach A-1629/95, - Kościół parafialny p.w. św. Urbana 1876 r., mur. /A - 71M/ - kamienna kapliczka przydrożna z figurą św. Jana Nepomucena z 1779 r. w miejscowości Skidzin /B103M/ 1.2. Do obiektów zabytkowych objętych ewidencją PSOZ Województwa Małopolskiego należą: w Brzeszczach: - Dom ul. Kościelna 1 koniec XIX w., mur. - Dom ul. Kosynierów 1 połowa XIX w., drew. - Dom ul. Kosynierów 4 początek XIX w., mur. - Dawny Urząd Miejski ul. kosynierów 8 początek XIX w., mur. - Dom ul. Piastowska 19 połowa XIX w., drew. - Dom ul. Piastowska 22 połowa XIX w., drew. - Dom ul. Piastowska 24 koniec XIX w., mur. - Dom ul. Piastowska 29 początek XX w., mur. - Dom ul. Piastowska 31 koniec XIX w., drew. - Dom ul. Reja 2 połowa XIX w., drew. - Dom ul. Reja 65 połowa XIX w., drew. - Dom ul. Reja 6 koniec XIX w., mur.
- 77 - - Dom ul. Reymonta 3 połowa XIX w., drew. - Dom ul. Sikorskiego 1 połowa XIX w. - Dom ul. Św. Wojciecha początek XIX w., drew. w Jawiszowicach: - Kaplica I przy kościele św. Marcina koniec XIX w., mur. - Kaplica II przy kościele św. Marcina koniec XIX w., mur. - Kaplica III przy kościele św. Marcina koniec XIX w., mur. - Kaplica IV przy kościele św. Marcina koniec XIX w., mur. - Kapliczka pw. św. Trójcy połowa XIX w., mur. - Kapliczka XIX w., mur. - Karczma (zburzona) połowa XIX w., mur. w Skidziniu: - Dwór połowa XVIII w., mur. - Kuźnia dworska połowa XVIII w., mur. - Gorzelnia dworska połowa XVIII w., mur. - Chlewnia dworska połowa XVIII w., mur. - Park w Przecieszynie: - Dom nr 7 koniec XIX w., drew. 1.3. Do obiektów zabytkowych nie objętych ewidencją PSOZ należą: - Zespół budynków mieszkalnych (osiedle robotnicze z 1918 r.) tzw. Stara Kolonia w Brzeszczach, - Zespół budynków mieszkalnych (osiedle robotnicze z 1918 r.) tzw. Nowa Kolonia w Brzeszczach, - Zespół budynków mieszkalnych (osiedle urzędników górniczych) tzw. Kolonia Urzędnicza przy ul. Kościuszki w Brzeszczach. 1.4. Inne elementy środowiska kulturowego to: 1) dwa cmentarze: komunalny w Brzeszczach i parafialny w Jawiszowicach, 2) pomniki pamięci narodowej w Brzeszczach 3 pomniki, w Jawiszowicach 1 pomnik, w Zasolu 1 pomnik, 3) kapliczki i krzyże przydrożne, w tym najcenniejsze to: a) w Brzeszczach: - krzyż kamienny przydrożny przy ul. Piastowskiej 4, - krzyż kamienny przydrożny z figurą św. Anny Samotrzeć na skrzyżowaniu ulic Nazieleńce i Św. Anny,
- 78 - - krzyż przydrożny kamienny z figurami na skrzyżowaniu ul. Ofiar Oświęcimia i Przecieszyńskiej, - figura Chrystusa przy ul. Ofiar Oświęcimia 87, - krzyż kamienny przydrożny z figurami Chrystusa, Matki Boskiej i Świętych na skrzyżowaniu ulic Kościuszki i Leśnej, - kapliczka przy ul. Bór 25, - kapliczka skrzynkowa na skrzyżowaniu ulic: Piastowskiej, Lipowej i Sobieskiego, - krzyż kamienny przydrożny przy ul. Nazieleńce vis à vis posesji nr 26. b) w Jawiszowicach: - kapliczka murowana przy ul. Olszyny 58, - kapliczka murowana przy kościele pw. św. Marcina, - kapliczka murowana na skrzyżowaniu ul. Olszyny i św. Marcina (obok cmentarza), - kapliczka murowana przy ul. Jaznik w sąsiedztwie posesji nr 28, - kapliczka murowana przy ul. Pocztowej 24, - kapliczka skrzynkowa przy ul. Mostowej 1, - kapliczka murowana przy ul. Bielskiej w sąsiedztwie posesji nr 5. c) wykreślono d) w Zasolu: - krzyż przydrożny kamienny z figurami Chrystusa i Matki Boskiej przy ul. Jasnej na prywatnej posesji p. Wójcik, - kapliczka przydrożna murowana przy ul. Kostka Jagiełły w sąsiedztwie OSP. e) w Wilczkowicach: - krzyż kamienny przydrożny na skrzyżowaniu ul. Oświęcimskiej oraz polnej drogi dojazdu do rzeki Soły naprzeciw posesji nr 55, - kapliczka przydrożna słupowa murowana przy ul. Starowiejskiej 21. 2. Stan zachowania i funkcjonowanie środowiska kulturowego w gminie Brzeszcze 2.1. Miejsca pamięci narodowej i cmentarze Cmentarze oraz miejsca pamięci narodowej utrzymane w odpowiednim stanie. Cmentarze posiadają warunki przestrzenne wpisujące je w krajobraz kulturowy gminy. 2.2. Obiekty architektury sakralnej i krzyże przydrożne
- 79 - Stan zachowania i utrzymania obiektów sakralnych jest dobry. Zagrożeniem dla właściwej ich ekspozycji może być postępujące zainwestowanie, w szczególności jego skala oraz niejednokrotnie agresywny obcy kulturowo charakter nowej architektury. Aby zapobiec zdominowaniu przez otoczenie obiektów sakralnych, konieczne jest wprowadzenie na etapie przygotowania planów miejscowych odpowiednich stref ograniczonego użytkowania wokół obiektów zabytkowych i wartościowych. Stan zachowania kapliczek i krzyży przydrożnych jest dobry, jednak istnieje potrzeba stałej opieki w zakresie konserwacji i remontów. 2.3. Budownictwo rezydencjonalne Jedyny zachowany na terenie gminy przykład tego typu budownictwa stanowi położony we wsi Skidziń murowany dwór z połowy XVIII w. wraz z zabudowaniami (częściowo już zburzonymi). Stan zachowania obiektu i zespołu jest zły. Obiekt i zespół wymaga rehabilitacji w celu przywrócenia należytej funkcji i miejsca w krajobrazie kulturowym wsi Skidziń oraz stanu technicznego obiektów. Zagrożeniem dla właściwej ekspozycji i funkcjonowania zespołu jest postępujące zainwestowanie w bezpośrednim otoczeniu o agresywnym obcym kulturowo charakterze nowej architektury. Aby zapobiec zdominowaniu przez otoczenie, konieczne jest wprowadzenie na etapie przygotowania planów miejscowych odpowiednich stref ograniczonego użytkowania wokół obiektu. 2.4. Architektura i budownictwo mieszkaniowe oraz budynki usługowe a) Na terenie gminy widoczny jest brak ciągłości kulturowej w zakresie architektury i budownictwa realizowanego w okresie powojennym. Tradycyjne obiekty budowlane to głównie budynki mieszkaniowe i gospodarcze drewniane lub murowane, najczęściej podupadające lub w złym stanie technicznym, wypierane stopniowo przez nowe budynki murowane, obce w formie, skali i sposobie kształtowania detalu architektonicznego. Istniejące jeszcze budownictwo tradycyjne zwykle nie jest modernizowane do potrzeb i standardów współczesnych, lecz wymieniane na nowe. b) Przykłady tradycyjnego dla tego regionu budownictwa mieszkaniowego wielorodzinnego stanowią zbudowane przy kopalni Brzeszcze osady robotnicze tzw. stara Kolonia, Nowa Kolonia i Kolonia Urzędnicza. Stan zachowania tych zespołów jest zły i wymaga rehabilitacji w zakresie dostosowania budynków do standardów i wymogów współczesnych przy zachowaniu formy i struktury prze-
- 80 - strzennej budynków oraz w zakresie funkcjonowania i ukształtowania ich bezpośredniego otoczenia. c) Przykłady tradycyjnych budynków usługowych na terenie gminy to: - budynek dawnego Urzędu Miasta przy ul. Kosynierów 8 w Brzeszczach, murowany z początku XX w. Stan zachowania dobry. - budynek karczmy w Jawiszowicach murowany z 1854 roku, obecnie zniszczony. 2.5. Krajobraz kulturowy gminy Brzeszcze w znacznym stopniu uwarunkowany jest przemysłową funkcją obszaru. Głównymi dominantami przestrzennymi na terenie gminy są szyby kopalni. Stanowią one dominanty negatywne i konkurują z tradycyjnymi dla miasteczek i wsi dominantami przestrzennymi wież i sygnaturek kościelnych. Na obszarze gminy w terenach zainwestowanych, w związku z prowadzoną działalnością przemysłową i produkcyjną występuje szereg terenów zdewastowanych wymagających przekształceń i rehabilitacji. Są to tereny kopalni między ul. Kolejową i Przemysłową oraz wzdłuż ul. Daszyńskiego w Brzeszczach, teren dawnego POM w Jawiszowicach oraz teren dawnej Spółdzielni Produkcyjnej w Jawiszowicach Podlesiu. W związku z wieloletnią działalnością kopalni węgla kamiennego występują zmiany pierwotnego krajobrazu otoczenia miast i wsi. Powstające zapadliska oraz hałdy karbońskiej skały płonnej zmieniają ukształtowanie terenu oraz jego przyrodnicze walory. Zjawiska te wymagają stałej sukcesywnej rekultywacji, która prowadzona jest w kierunku zalesiania oraz tworzenia terenów łąkowych. Eksploatacja powierzchniowa kruszyw naturalnych (żwirów) wzdłuż doliny Soły wymaga rekultywacji wyrobisk w kierunku tworzenia zbiorników wodnych dla celów rekreacji i hodowli ryb (działalności gospodarczej, której tradycja sięga na terenie gminy Brzeszcze przełomu XV i XVI wieku). 3. Sposób uwzględnienia zasobów kulturowych w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy Brzeszcze 3.1. W niniejszym Studium zasoby kulturowe gminy Brzeszcze podlegające ochronie, w tym obiekty wpisane do rejestru zabytków oraz proponowane do wpisu do rejestru, zostały wyznaczone na planszy Nr 1 Polityka Przestrzenna, a także na Planszy Nr 3 Synteza uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego gminy Warstwa 1 oraz wyszczególnione w legendzie.
- 81-3.2. Proponuje się do wpisania do rejestru zabytków nieruchomych następujące obiekty i zespoły: miasto Brzeszcze: 1) zespół budynków mieszkalnych tzw. Stara Kolonia, 2) zespół budynków mieszkalnych tzw. Nowa Kolonia, 3) zespół budynków mieszkalnych tzw. Kolonia Urzędnicza, 4) wykreślono 5) budynek dawnego Urzędu Miejskiego przy ul. Kosynierów 8, murowany, początek XX w. wieś Skidziń: 1) zespół dworski murowany połowa XVIII w., obejmujący dwór, gorzelnię, kuźnię i chlewnię. Ponadto proponuje się objęcie ochrona prawną kapliczki i krzyże przydrożne. 3.3. Działania planistyczne mogą być instrumentem ochrony zasobów kulturowych danego obszaru, jednak skuteczność ich ochrony zależy przede wszystkim od stanu i stopnia, w jakim te zasoby poddane są ochronie prawnej na podstawie ustawy o ochronie dóbr kultury. Poszerzenie listy obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obejmowanie ochroną obiektów wraz z możliwie najszerszym układem przestrzenno-krajobrazowym jest zatem niezbędnym wsparciem działań planistycznych. Na obszarze objętym zmianą studium, przyjętą uchwałą Rady Miejskiej w Brzeszczach Nr V/45/07 z dnia 29 marca 2007r. nie występują żadne obiekty zabytkowe, jak również żadne inne obiekty środowiska kulturowego, w tym również stanowiska archeologiczne objęte ochroną konserwatorską. Na obszarze objętym zmianą studium przyjętą Uchwałą Rady Miejskiej w Brzeszczach nr z 28 kwietnia 2011 r nie występują żadne obiekty zabytkowe, jak również żadne inne obiekty środowiska kulturowego, w tym również stanowiska archeologiczne objęte ochroną konserwatorską. W obszarze objętym zmianą studium na podstawie Uchwały Nr XXII/255/08 Rady Miejskiej w Brzeszczach z dnia 28 października 2008 roku nie występują elementy dziedzictwa kulturowego oraz dobra kultury współczesnej.