Prawne uwarunkowania bezpiecznego serwisu automatów vendingowych z systemem chłodzenia Duża część automatów vendingowych pełni swe funkcje dzięki stosowaniu techniki chłodniczej. Klient chce kupić chłodny napój, świeżą kanapkę czy sałatkę, dobrze zmrożone lody i nie zastanawia się jak to jest możliwe. Jednak, aby zapewnić ciągłość sprzedaży wysokiej jakości produktów, właściciel lub użytkownik maszyn vendingowych powinien dbać o ich regularny serwis, realizowany zgodnie z wymogami prawa ekologicznego oraz z zapewnieniem zasad bezpieczeństwa. Czynniki chłodnicze dla vendingu Na wstępie warto wyjaśnić, z jakimi gazami chłodniczymi możemy mieć do czynienia w sprzęcie vendingowym. Starsze urządzenia najczęściej zawierają R134a lub R404A należące do grupy HFC w ramach tzw. F-gazów, czyli fluorowanych gazów cieplarnianych. Są one generalnie nietoksyczne, niewybuchowe i niepalne, ale w przypadku wycieku z instalacji ich emisja może przyczyniać się do nasilenia efektu cieplarnianego i globalnego ocieplenia na Ziemi. Z tego względu Unia Europejska wprowadziła nowe ograniczenia i zakazy stosowania tych substancji w perspektywie najbliższych lat. W konsekwencji, producenci urządzeń zaczęli stosować alternatywne czynniki chłodnicze, które nie wywierają negatywnego wpływu na klimat. Automaty vendingowe coraz częściej zawierają czynniki z grupy HC (węglowodory), w tym R290 czyli propan, który jak wiemy jest gazem skrajnie łatwopalnym. Dopóki układ chłodniczy jest sprawny i szczelny, to nie ma zagrożenia ani dla ludzi, ani dla środowiska, ani dla świeżości produktów umieszczonych w automacie vendingowym i to bez względu na zastosowany typ czynnika chłodniczego. Problemy pojawiają się, gdy nastąpi wyciek czynnika. Może to banalne, ale z serwisem urządzeń jest jak ze zdrowiem "lepiej zapobiegać niż leczyć". Zalecam, więc nie lekceważyć potrzeby wykonywania regularnych przeglądów sprawności funkcjonowania sprzętu chłodniczego. Ale trzeba także mieć świadomość, kto i jak może realizować takie usługi. Zarys legislacyjny o F-gazach Branża chłodnictwa i klimatyzacji wciąż apeluje do rządu o pilne wprowadzenie polskiej ustawy o syntetycznych czynnikach chłodniczych. Obowiązujące do grudnia 2014 r. unijne Rozporządzenie nr 842/2006 wymagało m.in. wdrożenia polskiego systemu certyfikacji personelu i firm serwisowych najpóźniej do lipca 2011 r. Prace nad rodzimą ustawą trwają już ponad 7 lat. Aktualnie procedowany jest jej projekt w Sejmie, ale systemu certyfikacji F-gazowej wciąż nie ma. Tymczasem, legislacja europejska w tym zakresie "zdublowała" nas, bowiem 15 maja 2014 r. w Dzienniku Urzędowym UE opublikowano nowe Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 517/2014 w sprawie
fluorowanych gazów cieplarnianych. O tych nowych przepisach unijnych już wielokrotnie i szczegółowo pisałem na łamach rozmaitych mediów branży chłodnictwa i klimatyzacji. Warto jednak przypomnieć, że zmodyfikowane ogólnoeuropejskie prawo F-gazowe obowiązuje bezpośrednio we wszystkich państwach unijnych już od 1 stycznia 2015 r. i to bez względu na fakt, że wciąż czekamy na krajową ustawę Wszyscy powinniśmy więc je już stosować. Osoby, które chciałyby poznać szczegóły nt. nowej unijnej legislacji F-gazowej, zapraszam do kontaktu ze mną lub polecam bezpłatne szkolenia w tym zakresie. Druga edycja kursów ekologicznych realizowanych pod patronatem Akademii Klimatyzacji LG trwa od kwietnia do czerwca 2015 r. Szkolenia odbywają się w trzech miastach: w Warszawie, w Gdyni i we Wrocławiu. Zapisy prowadzone są online poprzez serwis www.strefaklimatyzacji.pl, ale oczywiście liczba miejsc jest ograniczona. Obowiązki i nowe zakazy dla urządzeń vendingowych Na łamach "Świata Vendingu" być może były już publikowane artykuły o europejskich rozporządzeniach dotyczących eko-projektowania i etykietowania. Te ważne akty prawne wchodzą w życie w całej Unii od września 2015 r. Zakładam jednak, że czytelnicy mogą jeszcze nie być świadomi przepisów F-gazowych, więc w syntetyczny sposób przedstawię najważniejsze postanowienia Rozporządzenia nr 517/2014 stricte w odniesieniu do automatów vendingowych będących relatywnie małymi urządzeniami chłodniczymi. Pominę przy tym przepisy odnoszące się do większego sprzętu chłodniczego i klimatyzacyjnego, dla którego te nowe regulacje są zdecydowanie bardziej restrykcyjne. 1. 2. 3. Zakazy wprowadzania na rynek Od stycznia 2020 r. zabronione będzie wprowadzanie na rynek UE handlowych lodówek i zamrażarek zawierających czynniki chłodnicze o współczynniku GWP* większym lub równym 2.500 (dwa i pół tysiąca). Zakaz ten będzie ewidentnie dotyczył sprzętu vendingowego zawierającego czynnik R404A, którego współczynnik GWP wynosi 3.922. Od stycznia 2022 r. zabronione będzie wprowadzanie na rynek UE handlowych lodówek i zamrażarek zawierających czynniki chłodnicze o współczynniku GWP większym lub równym 150 (sto pięćdziesiąt). Zakaz ten obejmie zatem sprzęt vendingowy pracujący w oparciu o czynnik R134a, którego współczynnik GWP wynosi 1.430. Sprzęt wprowadzony do obrotu na terytorium UE przed w/w datami granicznymi będzie można swobodnie kupować, sprzedawać i użytkować, bez ograniczeń czasowych. Oznakowanie urządzeń w kontekście obowiązkowych przeglądów szczelności Od stycznia 2015 r. istnieje obowiązek oznakowania urządzeń, z podaniem ilości czynnika chłodniczego wyrażonego w kilogramach oraz w tzw. tonach ekwiwalentu dwutlenku węgla (tony EqCO 2 ). Wiąże się to z obowiązkiem dokonywania okresowych przeglądów szczelności i zakładania tzw. kart urządzeń dla większego sprzętu zawierającego co najmniej 5 ton EqCO 2 (lub co najmniej 10 ton EqCO 2 dla urządzeń hermetycznie zamkniętych). Maszyny vendingowe są najczęściej urządzeniami hermetycznymi i najczęściej zawierają relatywnie niewielką ilość czynnika chłodniczego, mniejszą niż 10 ton EqCO 2. Wartość ta odpowiada bowiem ilości ok. 2,56 kg czynnika R404A i ok. 7 kg czynnika R134a. Dla tego typu sprzętu wystarczy zapewnić odpowiednie oznakowanie. Obowiązkowy odzysk czynnika W Rozporządzeniu 517/2014 jednoznacznie zapisano zakaz emisji HFC. W związku z tym, jeśli naprawa automatu vendingowego wymaga wcześniejszego opróżnienia układu chłodniczego, to trzeba zadbać o bezemisyjny odzysk czynnika z urządzenia do odpowiednio przystosowanej i
4. 5. oznakowanej butli. Po naprawie urządzenia, najlepiej zastosować nowy czynnik chłodniczy. Odzyskany z serwisowanego sprzętu stary czynnik chłodniczy, jeśli nie jest ponownie wpuszczany do urządzenia tego samego klienta musi być traktowany jako odpad niebezpieczny o kodzie 14 06 01*. Po zgromadzeniu odpowiedniej ilości, odpadowe odzyskane czynniki muszą zostać przekazane do utylizacji, wyłącznie upoważnionej firmie dysponującej odpowiednim zezwoleniem środowiskowym na zbieranie danego typu odpadów. Zgodnie z prawem, o ile strony nie uzgodnią inaczej, wytwórcą wszelkich odpadów generowanych podczas prac instalacyjno-serwisowych jest firma serwisowa. Nie zmienia to faktu, że rozliczenie ewentualnych emisji czynników chłodniczych jest obowiązkiem użytkownika instalacji, a nie firmy serwisowej. To użytkownik urządzenia, z którego nastąpił wyciek, powinien wykazać te emisje w swoich dorocznych sprawozdaniach za korzystanie ze środowiska (do 31 marca za rok poprzedni) oraz w sprawozdaniu przekazywanym do KOBiZE (do 28 lutego). Opłata za korzystanie ze środowiska z tytułu generowanych w 2015 r. emisji czynników HFC wynosi ponad 30 zł za każdy kilogram. Przewidywany wzrost cen czynników HFC Nowe unijne prawo wprowadza znaczące ograniczenia zużycia czynników z grupy HFC. Zaplanowano stopniową redukcję podaży, rozłożoną na lata 2015-2030 (docelowo aż o ok. 80% wobec średniego poziomu z lat 2009-2012). Konsekwencją tych przepisów z pewnością będzie wzrost cen czynników F-gazowych, szczególnie tych cechujących się wysokim współczynnikiem GWP (w tym R404A). Obowiązkowa certyfikacja personelu i firm serwisowych Od stycznia 2015 r. operatorzy (tj. użytkownicy/właściciele) urządzeń zawierających czynniki HFC mają obowiązek zapewnienia, aby montaż i serwis takich urządzeń prowadzony był wyłącznie przez personel i firmy posiadające odpowiednie certyfikaty w zakresie F-gazów. Jak wspominałem certyfikacja F-gazowa jest wymagana w całej Unii od lipca 2011 r., lecz z powodu braku rodzimej ustawy wciąż nie można uzyskać pełnowartościowych uprawnień w zakresie F-gazów bazujących na polskim systemie certyfikacji. Możliwość taka powstanie najwcześniej za kilka miesięcy, po uchwaleniu przez Sejm nowej ustawy o substancjach zubażających warstwę ozonową i o fluorowanych gazach cieplarnianych. Do tego czasu działamy w Polsce "w próżni legislacyjnej" i wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska nie mogą egzekwować tej części wymogów Rozporządzenia 517/2014. *Współczynnik Globalnego Ocieplenia GWP (Global Warming Potential) to wskaźnik porównujący siłę oddziaływania danego gazu na ocieplenie klimatu do siły oddziaływania dwutlenku węgla, w perspektywie 100 lat. GWP dla CO 2 wynosi 1 (jeden). GWP dla R404A wynosi 3922. Oznacza to, że wypuszczenie do atmosfery 1 kg R404A jest ekologicznie równoznaczne z emisją prawie czterech ton dwutlenku węgla. Przeciętny nowoczesny samochód generuje ok. 140 gram CO 2 podczas przejechania 1 kilometra. Wyciek 1 kg R404A jest więc ekologicznie równoznaczny z przejechaniem 28 tys. kilometrów nowoczesnym samochodem! Własności czynników chłodniczych alternatywnych wobec HFC (F-gazów): Typ czynnika: F-gazy Czynniki naturalne HFO - syntetyczne parametry HFC HC NH 3 (R717) CO 2 (R717) np. R1234yf
GWP (100 lat) [ekologia] R134a: 1430 R404A: 3922 + 3-5 R290: 3 0 1 + 4 toksyczność + palność klasa A1 (większość) klasa A3 klasa B2 (propozycja: B2L) klasa A1 klasa A2 (propozycja: A2L) zgodność materiałowa + + + + ciśnienie + + + + dostępność + + + znajomość + + Wyjaśnienie dot. parametrów: + korzystne bardzo korzystne niekorzystne bardzo niekorzystne Alternatywa czynnikowa wobec F-gazów Wobec globalnej decyzji o wycofaniu substancji negatywnie wpływających na środowisko, generalnym i nieuniknionym trendem w chłodnictwie i klimatyzacji jest stosowanie czynników o niskim współczynniku GWP. Gdyby nie kwestie ekologiczne, to F-gazy mogłyby być idealnymi czynnikami chłodniczymi. Natomiast alternatywne czynniki są neutrealne dla klimatu, ale każdy z nich ma jakieś inne wady, przeważnie natury bhp. Amoniak (NH 3 ) jest toksyczny, a w pewnych stężeniach także palny. Węglowodory (HC) są skrajnie łatwopalne już w niskich stężeniach. Dwutlenek węgla (CO 2 ) jest świetny pod wieloma względami, ale jego ogromną wadą w zastosowaniu jako czynnik chłodniczy są bardzo wysokie ciśnienia robocze. Nowa grupa syntetycznych czynników HFO (np. R1234yf stosowany od niedawna klimatyzacji samochodowej, zamiast R134a) też cechuje się lekką palnością, a poza tym ich cena jest obecnie kilkudziesięciokrotnie wyższa niż koszt tradycyjnych czynników HFC Niemniej jednak, nikt już nie ma wątpliwości, że "era" F-gazów kończy się. Serwisanci automatów vendingowych muszą być przygotowani do naprawy tych urządzeń w sposób zapewniający bezpieczeństwo zarówno im, jak i innym osobom i mieniu znajdującemu się w otoczeniu. Propan w urządzeniach vendingowych Węglowodory (HC) są już dziś często stosowane w małych urządzeniach chłodniczych i mroźniczych. Propan (R290) doskonale radzi sobie jako czynnik chłodniczy w szerokim zakresie zastosowań temperatur od minus 40 o C do plus 15 o C. Dlatego jest powszechnie używany w automatach vendingowych, w których potrzebne jest niewielkie napełnienie czynnikiem, zazwyczaj do 150 gram. Zgodnie z normami, taka zawartość gazów palnych nie stwarza jeszcze dużego zagrożenia, ale oczywiście pod warunkiem zastosowania odpowiednich zasad bezpieczeństwa. Z tabeli przedstawiającej własności czynników chłodniczych wiemy już, że główny problem propanu
to skrajna łatwopalność i wybuchowość. Powinniśmy jednak wiedzieć, że aby powstał pożar lub wybuch, to muszą "spotkać się": paliwo, tlen i źródło zapłonu (tzw. trójkąt pożarowy). Paliwo w postaci wycieku palnego czynnika chłodniczego ma kontakt z tlenem zawartym w powietrzu. Jeśli do tego pojawi się źródło zapłonu, czy to w postaci iskry, otwartego ognia, czy nadmiernej temperatury któregoś z elementów naprawianego sprzętu lub narzędzi serwisowych to nieszczęście gotowe. Generalną zasadą bezpieczeństwa pożarowego jest odseparowanie źródła paliwa od źródła zapłonu. Przy wszelkich etapach prac serwisowych normy przypominają więc o skutecznym wentylowaniu pomieszczenia i przestrzeni roboczej. Substancje są palne w określonych przedziałach stężenia, ograniczonych tzw. dolną granicą palności (LFL) i górną granicą palności (UFL), ang. odpowiednio Lower Flammability Level oraz Upper Flammability Level. Prawdopodobieństwo wystąpienia zapłonu zależy od dolnej granicy zapłonu (LFL) oraz od minimalnej energii zapłonu (MIE). Skrajnie łatwopalna substancja, taka jak propan, ma niskie wskaźniki LFL i MIE, czyli dla wywołania zapłonu wystarczy niewielka ilość gazu zmieszanego z powietrzem oraz niskoenergetyczne źródło zapłonu (mała iskra). Według międzynarodowej normy ISO 817:2014, dla propanu LFL wynosi 2,1% objętości wagowej w powietrzu, a UFL wynosi 9,6%. W takim stężeniu propanu istnieje zagrożenie powstania wybuchu i/lub pożaru. Natomiast norma europejska PN-EN 378 określa dolną granicę palności w innych jednostkach w kilogramach na metr sześcienny. Dla R290, współczynnik LFL równy jest 0,038 kg/m 3. Musimy jednak pamiętać, że propan jest cięższy od powietrza i bez sprawnej wentylacji ma tendencję do gromadzenia się w dolnych częściach pomieszczeń, nie rozprzestrzeniając się równomiernie po całej "kubaturze". Zatem już relatywnie niewielki wyciek tego gazu z urządzenia stwarza realne zagrożenie, tym bardziej, że do wywołania jego zapłonu wystarczy mała iskra. Rozmiary strat i obrażeń powstałych w wyniku wystąpienia zapłonu substancji palnych zależą od przypisanej im prędkości rozprzestrzeniania się płomienia (BV, ang. Burning Velocity) i od ciepła spalania (HoC, ang. Heat of Combustion). Im wyższe te wskaźniki, tym potencjalnie groźniejsze skutki. Normy określają również te parametry dla większości czynników chłodniczych. R290, jako skrajnie łatwopalna substancja, ma BV i HoC na poziomach kilkukrotnie wyższych niż inne czynniki chłodnicze klasyfikowane jako palne lub łagodnie palne. W konsekwencji, zapłon propanu może spowodować eksplozję chmury gazu, przez co obrażenia i szkody będą bardzo poważne. Podsumowanie Mam nadzieję, że nie przestraszyłem przesadnie nikogo, kto już ma lub w najbliższym czasie będzie mieć styczność z automatami vendingowymi z systemem chłodzenia opartym na czynnikach będących węglowodorami. Wierzę jednak, że mój artykuł zwróci uwagę na bardzo ważną kwestię wykonywania okresowych przeglądów urządzeń (nawet jeśli nie byłyby wymagane prawem) oraz na problem bezpiecznego prowadzenia prac serwisowych. Stosując takie czynniki chłodnicze jak propan, o zagrożeniu zapłonem i wybuchem należy myśleć na każdym etapie procesu serwisowego. I nie ma drogi na skróty, bo pomyłka może bardzo drogo kosztować, dosłownie i w przenośni. Należy pamiętać, że nawet dla tak małego napełnienia propanem, jakie zazwyczaj występuje w automatach vendingowych, odpowiednie procedury i zasady należy opracować i przestrzegać m.in. dla: przygotowania do prac serwisowych, m.in.: zakup odpowiedniego sprzętu serwisowego, w tym wybranych urządzeń ze znakiem Ex dopuszczającym do pracy w strefach zagrożonych wybuchem,
zakup i regularne sprawdzanie sprawności sprzętu zabezpieczającego (ochronnego), wyboru odpowiedniego miejsca i przestrzeni serwisowej, zapewniającej odpowiednią wentylację, kontroli szczelności układów chłodniczych w urządzeniu, procesu odzysku czynnika, prawidłowego postępowania z odpadowym (odzyskanym) czynnikiem chłodniczym, rozlutowywania i ponownego lutowania elementów układu chłodniczego, wymiany podzespołów i zabezpieczania elementów elektrycznych, próżniowania urządzeń, ponownego napełniania urządzenia czynnikiem chłodniczym, monitorowania stężenia gazów palnych w powietrzu, dokumentowania prac serwisowych i kontaktów z klientem, magazynowania gazów palnych i ich transportu zgodnie z zasadami ADR. Autor: Michał Dobrzyński aveeco Physiotherm Polska www.aveeco.pl KONSULTING, SZKOLENIA I AUDYTY EKOLOGICZNE ODZYSK, RECYKLING I UTYLIZACJA CZYNNIKÓW CHŁODNICZYCH www.physiotherm.com NISKOTEMPERATUROWE KABINY NA PODCZERWIEŃ KONTAKT aveeco Michał Dobrzyński