CIEKAWE, MAŁO ZNANE, A WARTE POKAZANIA ZABYTKOWE OBIEKTY W KS WIELICZKA

Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Rafał DĘBKOWSKI*, Andrzej LASOŃ** górnictwo, wyrobiska zabytkowe CIEKAWE, MAŁO ZNANE, A WARTE POKAZANIA ZABYTKOWE OBIEKTY W KS WIELICZKA W artykule przedstawiono przykłady zabytkowych obiektów (głównie dużych komór) w kopalni soli Wieliczka, znajdujących się obecnie poza trasą turystyczną, których walory zabytkowe i widokowe warte są wysiłku techniczno-organizacyjnego i finansowego celem zachowania ich dla potomności. 1.WSTĘP Powszechnie znana i podziwiana Trasa Turystyczna Kopalni Soli w Wieliczce obejmuje obecnie niewielki procent (około 2%) wyrobisk powstałych w wyniku podziemnej, wielowiekowej eksploatacji soli. Z około trzystu komór zakwalifikowanych, jako posiadające szczególną wartość historyczną i zlokalizowanych głównie na poziomach I III, obecna Trasa Turystyczna (TT) udostępnia zaledwie trzydzieści komór. Jeszcze gorzej statystyka ta odnosi się do wyrobisk korytarzowych, w których najkorzystniej wyeksponowane są odkrywki i ekspozycje geologiczne oraz relikty działalności górniczej wielickich saliniarzy. Z uwagi na istniejące uwarunkowania techniczno-organizacyjne, a zwłaszcza ekonomiczne, zabezpieczenie, a następnie udostępnienie wszystkich zabytkowych obiektów kopalni nie jest możliwe. Prace renowacyjne realizowane są głownie z dotacji państwowej. Wbrew pozorom stała dotacja państwa dla kopalni wystarcza praktycznie tylko na zabezpieczenie dwóch komór (i to o niewielkich rozmiarach), wykonanie zabezpieczenia przez podsadzenie wyrobisk komorowych poniżej poziomu czwartego oraz na bieżące utrzymanie komór już zabezpieczonych. Oprócz kilku bardzo dużych komór, jak m.in. k. Pieskowa Skała (na poz. IIw), k. Drozdowice III (z zespołu sześciu komór Drozdowice) i Kaplica św. Kingi (na poz. IIn); zespół komór Warszawa, Budryk, Wisła i k. Staszic (na poz. Kazanów) czy k. Piłsudskiego i Michał Saurau (na poz. III), w obrębie obecnej Trasy Turystycznej (TT) znajdują się głównie średnie i małe komory, natomiast poza nią pozostają wielkie komory lub zespoły komór, o co najmniej takich samych lub większych * KGHM CUPRUM CBR, Pl. Jana Pawła II nr 1, Wrocław ** ZRGiW AMC Kraków

40 walorach zabytkowych, poznawczych i estetycznych (widokowych). Istnieje problem możliwości i sposobu zachowania (jakimi środkami techniczno-organizacyjnymi i ekonomicznymi) tych obiektów dla potomności. Należy podkreślić, że problem ten nie powinien być tylko zmartwieniem kopalni czy kierownictwa TT. Mając na uwadze niepowtarzalne piękno tego zabytku, walory zabytkowe i poznawcze uważa się, że aktywne ratowanie Wieliczki powinien stać się udziałem całego społeczeństwa. W artykule zwrócono uwagę na obiekty (komory), które w najbliższym czasie powinny być zabezpieczane, zarówno z uwagi na ich walory historyczno-zabytkowe, jak i stan techniczny. Proces niszczenia wyrobisk jest stały i niestety postępuje coraz szybciej. Dalsze zwlekanie może doprowadzić do sytuacji, w której stan komór będzie na tyle zły, że ich ratowanie dla potomnych będzie z góry skazane na porażkę. Komory ze względu na lokalizację, można podzielić na dwie grupy:! znajdujące się blisko Trasy Turystycznej, z możliwością ich włączenia do trasy;! wymagające utworzenia odrębnych tras (turystycznych, specjalistycznych, itp.). Do grupy pierwszej można zaliczyć: w obrębie poziomu I komory Kuchnia, Urszula Górna, w obrębie poziomu IIw komora Skoczylas, Franciszek, Muśnicki, zespół komór Rainer, w obrębie poziomu IIn komora Mosty, Franciszek Karol, w obrębie poziomu Kazanów Pistek Górny. Należy nadmienić, że obecnie są prowadzone prace mające na celu odbudowę m.in. komór Urszula oraz Pistek i włączenia ich do Trasy Turystycznej. Niestety duże komory lub ich zespoły znajdują się w znacznym oddaleniu od obecnej Trasy Turystycznej. Ewentualne ich udostępnienie wymagało by znacznego zakresu robót związanych z ich zabezpieczeniem. Konieczne było by także utworzenie całej infrastruktury transportowej, z uruchomieniem przewozu poziomego i pionowego. Niesie to za sobą konieczność poniesienia ogromnych nakładów finansowych. O ile oddanie do ruchu szybu Regis jest kwestią najbliższych lat, to stworzenie dodatkowych tras i udostępnienie ww. komór, to perspektywa znacznie oddalona w czasie. Przy obecnym układzie finansowania kopalni szacuje się je co najmniej na kilkanaście lat. Niezależnie od możliwości sfinansowania tego przedsięwzięcia, warto zwrócić uwagę na szereg komór, które warte są zarekomendowania (druga grupa wyrobisk). Są to m.in.:! Zespół komór Jakubowice, Wiesenberg i Piaski Stare rozciągające się pomiędzy poziomami IIw i IV. Są to rozległe komory z najstarszymi zachowanymi fragmentami eksploatacji wykonywanej ręcznie, tj. metodą klinową ścienną i kawernową. Znajdują się tu bardzo dobrze zachowane drewniane ciągi odwadniające, ciekawe formy krystalizacji wtórnej oraz rozmaite rodzaje kasztów i filarów komorowych.

41! Zespół komór Ksawer Zachodni rozciągający się od poziomu IIw (wraz z zespołem komór August Zachodni) do poz. III. Zachowane są tu oryginalne filary komorowe, ślady starych robót eksploatacyjnych, z inskrypcjami wykonanymi przy użyciu kaganków na stropie.! Zespół komór Ferro Hrdina, w których występują ciekawe formy krystalizacji wtórnej.! Zespół komór Margielnik Wojciech Magdalena, z których komora Margielnik jest jedną z największych komór w kopalni, z unikalnym kasztem solno-drewnianym. W sąsiedztwie znajdują się atrakcyjne wyrobiska chodnikowe, z oryginalnymi tablicami z czasów austriackich.! W bezpośrednim otoczeniu ww. obiektów, oprócz wymienionych elementów zabytkowych, znajduje się bardzo wiele obiektów sakralnych, nieodłącznie towarzyszących podziemnej działalności górniczej, jak kaplice, kapliczki czy okolicznościowe płyty wykute w caliźnie solnej. Powyżej zasygnalizowano niewielką część zabytkowych obiektów podziemnych, niedostępnych dla turystów. W kopalni jest ich o wiele, wiele więcej i to również o niepowtarzalnych walorach zabytkowych i widokowych. Czy uda się je kiedykolwiek udostępnić dla większych grup zwiedzających lub choćby dla specjalistycznych zespołów branżowych, np. górników czy geologów? Można mieć tylko nadzieję, że w niedalekiej przyszłości tak się stanie. 2. WYROBISKA ZABYTKOWE W SĄSIEDZTWIE TRASY TURYSTYCZNEJ Trasa Turystyczna w KS Wieliczka (łącznie z wyrobiskami Muzeum Żup Krakowskich) ma około 3500 m długości, w tym trzydzieści komór, o zróżnicowanych wymiarach, wykonanych głównie w bryłach soli zielonej. Rozpoczyna się ona zejściem schodowym w szybie Daniłowicza do poziomu I, na głębokości 68 m p.p.t. Trasa kończy się na poz. III (na głębokości 120 m), z wyjazdem ww. szybem. W sąsiedztwie trasy, na poszczególnych poziomach zabytkowych godnych zarekomendowania jest wiele komór. W obrębie poziomu I są to komory Kuchnia i Urszula Górna. Komora Kuchnia znajduje się w sąsiedztwie komory Kazimierza Wielkiego (rys. 1), wchodzącej w obręb TT i bezpośrednim sąsiedztwie szybu Paderewski, przewidzianego w przyszłości jako szyb zejściowy dla turystów. Komora wyeksploatowana została w bryle soli zielonej, na przełomie XVII i XVIII w. Komora ta składa się z dwóch części. W części południowej jest niska, o wysokości do 4,0 m, w części północnej wysoka (do około 10,0 m), częściowo zabudowana kasztem ażurowym. W stropie występuje wykroplenie solanki, powodujące ciekawe formy krystalizacji wtórnej soli. Szacunkowa kubatura komory wynosi ok. 4500 m 3. Znajduje się ona w dobrym stanie technicznym, z możliwością włączenia do TT po

42 usunięciu spągowego nasypu, oraz przebudowie fragmentów chodnika Kuchnia do komory Kazimierza Wielkiego. Rys. 1. Poziom I Bono Kopalni Soli w Wieliczce; 1 komora Kuchnia, 2 komora Urszula Górna, 3 obręb trasy turystycznej Fig. 1. Level I Bono in Salt Mine in Wieliczka; 1 Kitchen chamber, 2 Urszula Upper chamber, 3 tourist route area Komora Urszula Górna dawna nazwa Czaśniki (rys. 1). Wyeksploatowana została w bryle soli zielonej w XVII w. Wybieranie soli w komorze rozpoczęto przed 1649 r. W 1743 r. pełniła rolę magazynu. Jest to komora o wysokości około 6,0 m, a jej kubatura szacowana jest na około 3500 m 3. Lity strop, w bardzo dobrym stanie technicznym, w części środkowej podparty jest drewnianymi kasztami ażurowymi, a wzdłuż ociosów murami z bloków solnych. Bezpośrednio nad nią, w tej samej bryle soli, została wyeksploatowana komora Radziwiłł, o wysokości około 8,0 m. Komora ta obecnie wypełniona kruchami solnymi (częściowo podsadzona), najprawdopodobniej udostępniona została od strony komory Kotoń, sąsiadującej z Urszulą. Z kolei komora Urszula znajduje się bezpośrednio nad komorą Michałowice, o wysokości 35 m. Półki pomiędzy komorami w tym kompleksie wynoszą odpowiednio: Urszula Radziwił 5,0 m, Michałowice Urszula 9,0 m. Powyższy układ pokazuje złożoność przestrzennego zalegania komór i wzajemnego ich oddziaływania. Projekt Techniczny zabezpieczenia komory Urszula, wykonany przez KGHM Cuprum, w aspekcie jej

43 włączenia do TT, zakłada wykonanie przebudowy północnej części chodnika Kotoń, łączącego TT z komorą. Niezbędna jest również przebudowa (rekonstrukcja) ociosowych murów solnych i to w możliwie jak najkrótszym czasie, natomiast przebudowa zejścia schodowego z komory Urszula do komory Michałowiece umożliwi wielopoziomowe włączenie jej do TT. W obrębie poziomu IIw interesujące są komora Skoczylas i Muśnicki oraz zespół komór Rainer: Komora Skoczylas zlokalizowana przy podłużni Król Saski (rys. 2), w bezpośrednim sąsiedztwie zespołu komór Rainer oraz Franciszek i w odległości około 100 m od kaplicy św. Kingi. Komora wyeksploatowana została w bryle soli zielonej przy pomocy wrębiarki i technik strzelniczych. Po podsadzeniu urobkiem dolnej części, o wysokości około 10,0 m, obecna wysokość komory wynosi około 20 m, a kubatura około 9000 m. W stropie i spągu komory znajdują się szybiki międzypoziomowe, pełniące rolę wentylacyjną. Stan techniczny komory jest bardzo dobry, a bliskość TT powinna skłaniać do możliwie jak najszybszego włączenia do niej tej komory. Z północnej części poprzeczni, przechodzącej przez komorę, możliwe jest wykonanie podłużni do komory Pieskowa Skała, o długości około 80 m. Natomiast zabudowa schodów w szybiku spągowym umożliwi jej połączenia z zespołem komór Geramb, przewidzianych w przyszłości na obiekty funkcyjne TT. Komora Muśnicki zlokalizowana około 50 m w kierunku północnym od podłużni Król Saski, z której została udostępniona i około 180 m na zachód od komory Skoczylas (rys. 2). Wyeksploatowano ją na przełomie XIX i XX w., w bryle soli zielonej, wrębem ręcznym i techniką strzelniczą. Wysokość komory wynosi około 18,0 m, a kubatura około 10000 m 3 (przy wymiarach w rzucie poziomym około 20 30 m). Stan techniczny komory jest bardzo dobry. Przebudowy wymaga dobudowa, o przebiegu poprzeczni na odcinku około 55 m, od podłużni Król Saski do komory. Wykonując chodnik, o przebiegu podłużni, o długości około 160 m w kierunku wschodnim możliwe jest jej połączenie z komorą Skoczylas. Zespół komór Rainer (Górna i Dolna) komory wyeksploatowane w jednej bryle soli zielonej, oddzielone półką o miąższości około 3,0 m i połączone szybikiem (rys. 2). Wysokość komór wynosi: Górna około 16,0 m, Dolna około 7,0 m, a łączna ich kubatura około 12000 m 3. W komorze R. Górna występuje silnie przewieszony ocios południowy. Na skutek obwału stropo-ociosu, o ograniczonym zasięgu, w komorze występują lokalne odsłonięcia zubrów. W komorze R. Dolna strop podparty kasztem ażurowym, przy ogólnym dobrym stanie technicznym komory. Zabezpieczenie tego zespołu komór jest dość istotne za względu na położenie, tj. bliskie sąsiedztwo komory Skoczylas, Kinga. Istotne znaczenie w tym przypadku ma natomiast zagrożenie dla stateczności podłużni Sielec, będącej

44 główną drogą dojściową od Kinga do wyrobisk TT na pierwszym poziomie, wywołane możliwością wystąpienia wysokiego zawału komory Rainer Górny. Rys. 2. Poziom II wyższy Braci Markowskich Kopalni Soli w Wieliczce: 1 komora Skoczylas, 2 komora Muśnicki, 3 komora Rainer, 4 obręb trasy turystycznej, 5 rejon komory Ksawer, 6 komora Piaski Fig. 2. Level II Upper Braci Markowskich in Salt Mine in Wieliczka: 1 Skoczylas chamber, 2 Muśnicki chamber, 3 Rainer chamber, 4 tourist route area, 5 Ksawer chamber area, 6 Piaski chamber

W obrębie poziomu IIn do udostępnienia warto polecić k. Mosty i Franciszek Karol: Komora Mosty została wyeksploatowana na przełomie XVIII i XIX w, w jednej z największych brył soli zielonych złoża wielickiego, rozciągającej się pomiędzy poz. Iln i III (rys. 3). O wielkości tego obiektu świadczą wymiary komory na poz. IIn. Na wysokości tego poziomu wymiary komory w rzucie poziomym wynoszą około 60 20 m, a wysokość 8 m, tj. około 9600 m 3 objętości. Kubatura całej komory była ogromna, nawet jak na warunki KS. Wieliczka i jest szacowana na około 42000 m 3. W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku została podsadzona piaskiem otworem z powierzchni. W chwili obecnej zero podsadzkowe wynosi od około 1,5 do 3,0 m. Z tego względu ustalenie jej obecnego stanu technicznego jest dość kłopotliwe. Stare przekazy i informacje kopalniane nie wskazują na zdecydowanie zły stan techniczny komory. Jej likwidację należy wiązać z działaniami profilaktycznymi, związanymi z zawaleniem się komory Schmidt, w północno-wschodniej części tego poziomu. Ponieważ stan techniczny stropu jest dość dobry, a wysokie jej ociosy były przez wiele lat zabezpieczone (podparte) podsadzką, to przy uwzględnieniu obecnie stosowanych technik komora ta możliwa jest do zabezpieczenia (a piasek mógłby być wykorzystany do podsadzenia komór na poziomach niezabytkowych). Jej ewentualna odbudowa powinna ułatwić nowy kierunek zagospodarowania rejonu oraz uatrakcyjniła go, tworząc jeden ogromny kompleks komór z zespołem k. Drozdowice i k. Weimar. komora Franciszek Karol zlokalizowana przy skrzyżowaniu poprzeczni Karolina z podłużnią Klemens (rys. 3). Wyeksploatowana została w bryle soli zielonej na przełomie XVIII i XIX w. Jej wysokość wynosi około 10,0 m, a kubatura około 2500 m 3. W komorze zachowany jest obelisk wykuty z monolitu solnego, z tablicą upamiętniającą pobyt członka rodziny cesarskiej. Znajduje się tu również oryginalny mur z bloków solnych. Obecnie stan techniczny stropu jest dobry, natomiast spękaniu i rozwarstwieniu uległy ociosy komory, a sam obelisk zaczyna być zgniatany. Włączenie tej komory do TT, poza zabezpieczeniem, wymagało by przebudowy chodnika łączącego poprzecznię Karolina z poprzecznią Rarańcza. 45

46 Rys. 3. Poziom II niższy Mickiewicza Kopalni Soli w Wieliczce: 1 obręb trasy turystycznej, 2 komora Mosty, 3 komora Franciszek Karol, 4 Rejon komory Jakubowice, 5 Rejon komór: Leopold Hrdina Ferro, 6 komora Ksawer Fig. 3. Level II Lower Mickiewicza in Salt Mine in Wieliczka: 1 tourist route area, 2 Mosty chamber, 3 Franciszek Karol chamber, 4 Jakubowice chamber area, 5 Leopold Hrdina Ferro chambers area, 6 Ksawer area W obrębie międzypoziomu Kazanów (głębokość 117 m p.p.t.) znajduje się komora Pistek Górny jedna z najatrakcyjniejszych zabytkowych komór KS Wieliczka (rys. 4). Bryła soli zielonej, w której wykonano komorę Pistek, odkryta została podczas drążenia (przed 1825 r.) chodnika rozpoznawczego w kierunku zachodnim z górnej części komory Mayer (obecnie Piłsudskiego) Komorę eksploatowano jeszcze na początku lat 40. XIX wieku, kiedy to osiągnęła maksymalne rozmiary, tj. ok. 15 000 m 3. Jej wymiary w rzucie poziomym wynoszą 60 28 m, a wysokość ok. 9 m. Komora została wyeksploatowana ręcznie. Stan techniczny komory jest dość dobry, dotyczy to zwłaszcza stropu. Natomiast ociosy komory w wielu miejscach są spękane i odspojone. W złym stanie technicznym jest chodnik łączący komorę Pistek Górny z komorą Piłsudskiego. Prace zabezpieczające w komorze będą dotyczyć głównie zabezpieczenia zniszczonych ociosów komory oraz udrożnienia i zabezpieczenia ww. chodnika. Prace odtworzeniowe w komorze są już prowadzone w oparciu o PT zabezpieczenia komory, wykonanego przez KGHM Cuprum CBR. Komora ta po włączeniu do TT będzie połączona przebudowywanym chodnikiem z komorą Piłsudskiego oraz istniejącym zejściem schodowym z podłużnią Kazanów.

47 3. WYROBISKA ZABYTKOWE ODDALONE OD TRASY TURYSTYCZNEJ Z komór znacznie oddalonych od Trasy Turystycznej, godne zarekomendowania na poszczególnych poziomach zabytkowych m.in. są następujące obiekty:! Zespół komór Jakubowice Górne Wiesenberg Piaski, Jakubowice Dolne k. Elżbiety zalegające od poz. IIn do IV (rys. 2, 4, 5). Są to grupy komór, wyeksploatowane w równoległych warstwach złoża pokładowego, na różnych jego wysokościach. W rzucie poziomym komory te nakładają się na siebie, a połączone są szybikami lub fragmentami komór, powstałymi w wyniku wtórnej eksploatacji w rejonie. Zespoły tych komór zlokalizowane są we wschodniej części pola centralnego kopalni. Najwyższą część zespołu tworzy komora Jakubowice Górne od północy oraz komora Piaski od południa. Nieco poniżej, od południowego zachodu, zalega komora Wiesenberg, która schodzi do poz. III. Całkowita długość tej grupy komór wynosi około 450 m, szerokość od 30 do 100 m, a wysokość od 2,5 do 4 m (k. Jakubowice Górne i k. Wiesenbergu) do 10 m (k. Piaski). Sumaryczną kubaturę ww. grupy komór szacuje się na około 135000 m 3. Ich stan technicznych jest zróżnicowany od dość dobrego do zagrożonego zawałem. Ta grupa komór połączona jest szybikiem Jakubowice z grupą komór Jakubowice Dolne. W trakcie wykonywania tego szybika natrafiono na bryłę soli i wyeksploatowano ją sposobem kawernowym. Tak powstała komora ma wymiary w rzucie poziomym około 30 7 m i maksymalną wysokość 9 m, a szacunkowa kubatura komory wynosi około 1900 m 3 jest ona w stanie dość dobrym. Jakubowice Dolne stanowią dwie grupy nadległych względem siebie komór, o prawie równoległym przebiegu, przy czym komora niższa jest dalej rozwinięta w kierunku południowo-zachodnim i znajduje się poniżej poz. III. W komorze niższej o długości około 150 m, szerokości od 20 do 40 m i wysokości 6 8 m (kubatura około 31000 m 3 ), zachował się do dzisiaj w dobrym stanie drewniany ciąg odwadniający, sprowadzający szybikiem Śnieci wody z poziomu I na IV. W południowo-zachodniej części komory istnieje połączenie, pierwotnie będące częścią niższych komór, stanowiące obecnie niski przełaz, umożliwiający przejście do najniżej leżącej grupy komór Jakubowice Niższe i Elżbieta. Komory te charakteryzują się dużymi wymiarami, a przede wszystkim wysokością sięgającą do 26 m. Stan techniczny zespołu jest bardzo zróżnicowany. W k. Wiesenberg nastąpił opad ze stropu cienkiej skorupy solnej, odsłaniając przerost iłowy. W pozostałych komorach ociosy są spękane i rozwarstwione. Stropy na ogół są w dobrym stanie technicznym, lokalnie występują jednak szczeliny. Wyrobiska chodnikowe dojściowe generalnie są w złym stanie technicznym i wymagają przebudów.

48 Rys. 4. Poziom III Słowackiego Kopalni Soli w Wieliczce: 1 rejon komory Wiesenberg, 2 komora August, 3 rejon komór Margielnik Wojciech Magdalena, 4 obręb trasy turystycznej, 5 komora Pistek Fig. 4. Level III Słowackiego in Salt Mine in Wieliczka: 1 Wiesenberg chamber area, 2 August chamber, 3 Margielnik Wojciech Magdalena chambers area, 4 tourist route area, 5 Pistek chamber

49! Zespół komór Ksawer August. Zespół tych komór rozciąga się od poz. IIw do III. Komory Ksawer stanowią grupę wyrobisk charakteryzującą się wysokościami dochodzącymi do 16 m (rys. 2, 3). Jest to grupa kilkunastu komór wyeksploatowana w złożu pokładowym, systemem komorowo filarowym. Część wschodnia tej grupy znajduje się obecnie w stanie zawałowym. W najciekawszej części zachodniej, znajdują się m.in. filary i mosty solne oraz filary z bloków solnych. W najniższej części komory te łączą się z grupą kilku komór o wspólnej nazwie August (rys. 4, 5). Łączna długość zespołu około 500 m, średnia wysokość 8 m, a szerokość poszczególnych komór od 30 80 m. Stan techniczny komór August dość dobry, natomiast komory Ksawer charakteryzują się większymi uszkodzeniami głównie w postaci rozwarstwionych filarów i pęknięć w stropie. W zasadzie tylko komory August zostały zakwalifikowane jako zabytkowe, natomiast całość, jako zespół, ma wręcz nieocenione walory widokowe. Rys. 5. Poziom IV Grunwald Kopalni Soli w Wieliczce: 1 obręb trasy turystycznej, 2 komora Jakubowice, 3 komora Elżbieta Fig. 5. Level IV Grunwald in Salt Mine in Wieliczka: 1 tourist route area, 2 Jakubowice chamber, Elżbieta chamber

50! Zespół komór Leopold Ferro Hrdina. Jest to zespół trzech rozległych grup komór (rys. 3), rozciągających się miedzy poz. IIw i IIn, z których komory Leopold zostały wybrane na fałdzie złoża pokładowego i część z nich ma upad w kierunku północnym, a część południowa połączona z grupami komór Hrdina od zachodu i Ferro od wschodu, ma upad południowy. W każdej z grup tych komór pozostały relikty robót górniczych oraz fragmenty urządzeń transportowych, obudów i filarów. Wspaniałe walory widokowe ma szczególnie komora Ferro. Komory te mają długości i szerokości od 100 do 200 m, a wysokości zmienne od 2,0 do 10 m. Stan techniczny ogólnie dość dobry, z lokalnymi uszkodzeniami głównie ociosów. Rozgniatane są również filary solne.! Zespół komór Margielnik Wojciech Magdalena. Jest to kolejny zespół trzech rozległych komór, zalegających między poz. IIn oraz IV i przenikających się wzajemnie (rys. 4). Komora Margielnik, będąca najwyższą w tym rejonie, ma długość około 150 m, średnią szerokość 50 m, a wysokość od 15 do 34 m w części zachodniej. Szacunkowa kubatura komory wynosi około 170000 m 3. Na wysokości stropu, w części wschodniej, połączona jest z komorą Magdalena o długości około150 m i maksymalnej szerokości 20 m. Ta komora z kolei przechodzi w rozległy ciąg komór Wojciech, wchodzących od północy pod komory Ksawer, a od południa zapadające na poziom IV. Komory Magdalena i Wojciech są w większości niskie do 6 m, miejscami uzyskują wysokość do 12 m. Lokalnie k. Wojciech są stromo nachylone, co wynika ze zmiennych upadów nachylenia złoża. Najciekawsza z ww. zespołu komór k. Margielnik została wyeksploatowana w pokładzie soli szybikowej, sąsiadującej w tym rejonie z pokładami soli zielonych. O ile komory Wojciech, ze względu na ich obecny stan techniczny i trudność udostępnienia, najprawdopodobniej nigdy nie zostaną wyeksponowane, to stan techniczny komory Margielnik i Magdalena jest na tyle dobry, że powinny być udostępnione. Ostatnio stan techniczny obu komór uległ zdecydowanemu pogorszeniu. Występują tu liczne spękania, odspojenia, a nawet lokalne obwały. Pomimo tych uszkodzeń jest jeszcze możliwość ich uratowania dla potomności. Wspólną cechą tych kompleksów komór, eksploatowanych od XVI do początków XX wieku, jest przede wszystkim ich wielkość. W każdym z tych zespołów do dziś zachowały się wszystkie ślady technik górniczych stosowanych przy wybieraniu soli. Wiele z nich było fragmentami rozcinane i wybierane wtórnie, czego efektem są wyrobiska o kubaturach rzędu kilkuset tysięcy m 3. W wielu miejscach można oglądać stare napisy, wykute najstarsze daty, pozostawione narzędzia i bardzo osobiste przedmioty jak buty czy kapelusze. Całości dopełniają przepiękne formy wtórnej krystalizacji i jeziorka solankowe. Każdy z tych zespołów komór stanowi swoisty skansen nienaruszony współczesnością. Gdyby nie niszczące działanie górotworu można by odnieść wrażenie przeniesienia się w czasie do minionych wieków.

51 Oczywiste jest, że udostępnienie wszystkich tych skarbów do zwiedzania na większą skalę jest dziś niemożliwe, choćby ze względów finansowych. Pozostaje zatem pytanie co zrobić by choć niewielką ich część zachować dla przyszłych pokoleń, a także jaki zakres robót należałoby wykonać aby zahamować dalszą destrukcję zabytkowych obiektów lub przynajmniej ją spowolnić. 4. PODSUMOWANIE Przedstawiona powyżej charakterystyka nie udostępnionych jeszcze, a przepięknych i ogromnych komór w zasadzie nie wymaga podsumowania lub końcowego komentarza. A to co powinno być zawarte w zakończeniu częściowo zasygnalizowano na wstępie w formie pytań i wątpliwości. Na naszych oczach zatracają się relikty górniczej przeszłości i nie ma tu łatwych wyborów lub wręcz nie ma żadnego wyboru. Bo czyż można wybierać między właściwym finansowaniem policji, wojska, szkolnictwa itp. a ratowaniem zabytków dziedzictwa kulturowego!? W takim zakresie jak to jest możliwe asygnowane są środki z funduszy centralnych na ww. cel, czego przykładem są podjęte działania dla zabezpieczenia i włączenie do Trasy Turystycznej m.in. komór Urszula i Pistek jest to jednak kropla w morzu potrzeb. INTERESTING LITTLE-KNOWN AND WORTH TO SHOW HISTORICAL FACILITIES IN THE WIELICZKA SALT MINE This paper presents examples of historical facilities (mainly big chambers) in the Wieliczka Salt Mine which are not included in a touristic route. Their touristic and picturesque virtues are worth the technical organizational and financial efforts to preserve them for future generations.