Z żałobnej karty Profesor Piotr Kowalski (1952 2011) W dniu 6 grudnia 2011 roku w Toruniu odszedł nagle Profesor Piotr Kowalski, wybitny folklorysta, literaturoznawca, historyk kultury; wieloletni pracownik Katedry Kulturoznawstwa i Folklorystyki Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Opolskiego, pracował również w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej w Uniwersytecie Jagiellońskim, a ostatnio (od 2008 roku) w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego. Urodził się 10 lutego 1952 roku w Brzegu. Życie swoje związał z Opolem i Wrocławiem: w 1976 roku ukończył filologię polską na Uniwersytecie Wrocławskim i w Instytucie Filologii Polskiej tejże uczelni został zatrudniony jako asystent. W 1984 roku obronił tu pracę doktorską zatytułowaną Publicystyka kulturalna i problemy recepcji polskiej kultury masowej, napisaną pod kierunkiem prof. Jerzego Jastrzębskiego. W 1987 roku związał się z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Opolu, przekształconą następnie w Uniwersytet Opolski. Był pracownikiem Katedry Kulturoznawstwa i Folklorystyki Uniwersytetu Opolskiego. Na podstawie rozprawy habilitacyjnej Współczesny folklor i folklorystyka: o przedmiocie poznania w dzisiejszych badaniach folklorystycznych (1990) uzyskał w tej uczelni w 1991 roku stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa. Tytuł profesora otrzymał w 1999 roku. Był współautorem koncepcji i współtwórcą studiów kulturoznawczych na Uniwersytecie Opolskim. Na Uniwersytet Wrocławski wrócił w styczniu 2008 roku, wygrywając konkurs na stanowisko profesora w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej. Początki drogi naukowej prof. Piotra Kowalskiego związane były głównie z kulturą popularną i masową. Zagadnieniom tym poświęcił wiele artykułów i studiów, a pierwszą książkę, tzw. podoktorską, o polskiej kulturze masowej lat 70. XX stulecia: Parterowy Olimp. Rzecz o polskiej kulturze masowej lat siedemdziesiątych (1988), można traktować jako syntezę Jego wczesnych przemyśleń. Obszarami kultury popularnej Profesor interesował się do swoich ostatnich dni
170 Z żałobnej karty. Profesor Piotr Kowalski (1952 2011) (na przykład: (Nie)bezpieczne światy masowej wyobraźni. Studia o literaturze i kulturze popularnej, 1996; Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfi kacji, 2004). Wydaje się, że istotny wpływ na rozwój Jego warsztatu naukowego wywarło nowe miejsce pracy. Wtedy poszerzył pole swej obserwacji o nowe zjawiska kulturowe, głównie te, które są najbliższe przedmiotowi badań współczesnej folklorystyki. Swą pasją badawczą objął więc przede wszystkim ten zespół problemów, który dotyczy metodologii folklorystyki, form i sposobów istnienia folkloru, kultury typu ludowego w dobie ekspansywnych wpływów kultury popularnej. Tu, w Opolu, powstała Jego praca habilitacyjna o współczesnym folklorze i folklorystyce właśnie, a potem następne, zarówno autorskie (17 książek), kolejne prace na stopień, jak i te, które redagował (18 publikacji zwartych), gdy obszar badań rozwinął w kierunku antropologii, etnologii, historii kultury, a zwłaszcza kultury XVII i XVIII wieku. Prof. zw. dr hab. Piotr Kowalski, uczony o znaczącym dorobku naukowym (ponad 200 artykułów i studiów) w zakresie literatury i kultury popularnej, folklorystyki, antropologii współczesności i kultury staropolskiej, w tym między innymi o metodologii badań folklorystycznych, był autorem fundamentalnego opracowania o kulturze magicznej (Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, 1998; 2 wyd.: Kultura magiczna: omen, przesąd, znaczenie, 2007), nowatorskich prac antropologicznych z historii kultury polskiej XVII i XVIII wieku (Theatrum świata wszystkiego i poćciwy gospodarz. O wizji świata pewnego siedemnastowiecznego pisarza ziemiańskiego, 2000; Świat Andrzeja Komonieckiego, kronikarza Żywca. Studia z antropologii historycznej, 2010), monografii dotyczących symboliki chleba (2000, 2007) i wody (2002), motywu monstrum w kulturze europejskiej (2000); książek poświęconych kulturze współczesnej. Ostatnia Jego praca zwarta ukazała się we Wrocławiu (2010) i poświęcona została komunikacyjnej historii powinszowań. Za aktywność naukową pięciokrotnie otrzymał nagrody rektora Uniwersytetu Opolskiego, za dorobek naukowy wielokrotnie nagradzany był przez Ministra Edukacji Narodowej. Za pracę naukową i dydaktyczną otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi (1999), I nagrodę i medal Z. Glogera (2001) oraz Medal Komisji Edukacji Narodowej (2003). Miarą pozycji naukowej prof. Piotra Kowalskiego jest fakt, iż przez kilka kadencji był członkiem Komitetu Nauk Etnologicznych PAN, Komitetu Nauk o Kulturze PAN, Komisji Etnograficznej Oddziału PAN w Krakowie, Komisji Dyscyplinarnej przy Ministrze Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zasiadał w redakcji specjalistycznych czasopism naukowych, takich jak: Literatura Ludowa, Kultura Popularna, Literatura i Kultura Popularna, Przegląd Kulturoznawczy. Założył dwie serie wydawnicze: Stromata Anthropologica (2007, Uniwersytet Opolski, Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk) i Colloquia Anthropologica et Communicativa (2009, Uniwersytet Wrocławski), których był redaktorem. Wypromował ośmioro doktorów, był recenzentem w po-
Z żałobnej karty. Profesor Piotr Kowalski (1952 2011) 171 nad trzydziestu doktorskich i ponad piętnastu przewodach habilitacyjnych; autorem około dziesięciu opinii profesorskich. Prof. Kowalski miał poważne osiągnięcia w zakresie pracy dydaktycznej był współautorem programów specjalności w ramach studiów na kierunkach: filologia polska i kulturoznawstwo. Opracował wiele autorskich programów przedmiotów na studiach polonistycznych, kulturoznawczych, etnologicznych i dziennikarskich. Był cenionym i lubianym przez studentów wykładowcą. W ostatnich latach swego życia prof. Piotr Kowalski zaangażowany był w działania związane z podnoszeniem jakości kształcenia najpierw aktywnie pracował jako ekspert w Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej (UKA), od 2000 roku był członkiem Państwowej Komisji Akredytacyjnej (PKA). Za aktywność i rzetelność wykonywanych w niej obowiązków został dwukrotnie nagrodzony przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu (2003; 2004). 12 grudnia 2011 roku pożegnaliśmy Profesora z wielkim żalem na cmentarzu komunalnym w Opolu. Pozostanie w naszej pamięci jako perfekcjonista, pasjonat, indywidualista, człowiek niezwykle pracowity. Nie był z pewnością badaczem terenowym, choć bardzo wnikliwym obserwatorem współczesnej kultury. Szukał raczej jej dawnych sensów. Wydaje się, że w ostatnich latach ta dawność i jej symbolika interesowały go najbardziej. Jego żywiołem były książki, na które wydawał krocie; nie rozstawał się też z komputerem, co nie znaczy, że nie wypowiadał się publicznie i to bardzo krytycznie o wszechobecnej w szkołach komputeryzacji. Obawiał się bowiem rezygnacji z czytania książek przez dzieci i młodzież. Jego posępny osąd jak mówił polskiej kultury miał kilka źródeł; wielokrotnie wsadzał kij w mrowisko, prowokując, nie wyrażając zgody na mizerię intelektualną, upominając się o przymuszanie młodego pokolenia do aktywności kulturalnej. Jednoznacznie oceniał, że rolą uczelni (ale także ci, którzy w niej pracują, mają być intelektualnymi przewodnikami i inspiratorami: też powinni chodzić do kina i na koncerty) jest troszczyć się o kulturowy kanon i przygotować młodych ludzi do uczestnictwa w kulturze. Jego talenty dydaktyczne i charyzmę jako pracownika naukowego eksponowali w pośmiertnych wpisach internetowych studenci, wyrażając się o Nim następująco: osoba nietuzinkowa, rewelacyjny wykładowca, z prawdziwym darem przekazywania wiedzy w lekki sposób, był niesamowitym bajarzem i nawet najnudniejszy materiał potrafił przekazać w interesujący sposób, wielka strata dla polskiej etnologii, wykładowca rzadkiego już dziś typu: erudyty i prawdziwego autorytetu dla studentów, charyzmatyczny wykładowca, arcyautorytet, nieodżałowana strata dla nauki i dla studentów. Takie oceny budzą nadzieję: non omnis moriar, Profesorze!
172 Z żałobnej karty. Profesor Piotr Kowalski (1952 2011) Bibliografia prof. zw. dr. hab. Piotra Kowalskiego (w wyborze: książki autorskie i redakcyjne) Książki 1. Parterowy Olimp. Rzecz o polskiej kulturze masowej lat siedemdziesiątych, Wrocław 1988, ss. 200. 2. Współczesny folklor i folklorystyka: o przedmiocie poznania w dzisiejszych badaniach folklorystycznych, Wrocław 1990, ss. 148. 3. Samotność i wspólnota. Inskrypcje w przestrzeniach współczesnego życia, Opole 1993, ss. 133. 4. Prośba do Pana Boga. Rzecz o gestach wotywnych, Wrocław 1994, ss. 247. 5. (Nie)bezpieczne światy masowej wyobraźni. Studia o literaturze i kulturze popularnej, Opole 1996, ss. 179. 6. Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa-Wrocław 1998, ss. 653 (2 wyd. pt.: Kultura magiczna: omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007, ss. 656). 7. Chleb nasz powszedni. O pieczywie w obrzędach, magii, literackich obrazach i opiniach dietetyków, Wrocław 2000, ss. 250. 8. Theatrum świata wszystkiego i poćciwy gospodarz. O wizji świata pewnego siedemnastowiecznego pisarza ziemiańskiego, Kraków 2000, ss. 379. 9. Zwierzoczłekoupiory, wampiry i inne bestie. Krwiożercze potwory i erozja symbolicznej interpretacji, Kraków 2000, ss. 214. 10. Odyseje nasze byle jakie. Droga, przestrzeń i podróżowanie w kulturze współczesnej, Wrocław 2002, ss. 231. 11. Woda żywa. Opowieść o wodzie, zdrowiu, higienie i dietetyce, Wrocław 2002, ss. 261. 12. Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfi kacji, Kraków 2004, ss. 327. 13. O jednorożcu, Wieczerniku i innych motywach mniej lub bardziej ważnych. Szkice z historii kultury, Kraków 2007, ss. 274. 14. Opowieść o chlebie, czyli nasz powszedni. Receptury stare i nowe, opracowanie receptur J. Piotrowski, Kraków 2007, ss. 311. 15. Matura, Sienkiewicz i wychowanie patriotyczne, Łomża 2007, ss. 110. 16. Gratulanci i winszownicy. Zarys komunikacyjnej historii winszowania, Wrocław 2010, ss. 256. 17. Świat Andrzeja Komonieckiego, kronikarza Żywca. Studia z antropologii historycznej, Wrocław 2010, ss. 398.
Z żałobnej karty. Profesor Piotr Kowalski (1952 2011) 173 Redakcja prac zbiorowych 1. Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej, red. D. Simonides przy współpracy P. Kowalskiego, Wrocław 1992, ss. 438. 2. Oczywisty urok biesiadowania, Wrocław 1998, ss. 260. 3. Wszystek krąg ziemski. Antropologia, historia, literatura. Prace ofi arowane profesorowi Czesławowi Hernasowi, Wrocław 1998, ss. 517. 4. Obecność i przemijanie. Fenomen początku i końca w kulturze i literaturze współczesnej, red. A. Gleń, P. Kowalski, Opole 2001, ss. 199. 5. Przestrzenie, miejsca, wędrówki. Kategoria przestrzeni w badaniach kulturowych i literackich. Studia, Opole 2001, ss. 220. 6. Teatr wielki, mniejszy i codzienny. Studia, Opole 2002, ss. 273. 7. Wędrować, pielgrzymować, być turystą. Podróż w dyskursach kultury. Studia, Opole 2003, ss. 359. 8. O granicach i ich przekraczaniu, red. P. Kowalski, M. Sztandara, Opole 2004, ss. 256. 9. Po co nam Gałczyński? Studia i szkice, red. P. Kowalski, K. Łeńska-Bąk, Opole 2005, ss. 202. 10. Polacy o sobie. Współczesna autorefleksja: jednostka, społeczeństwo, historia, Łomża 2005, ss. 452. 11. Poszukiwanie sensów. Lekcja z czytania kultury, red. P. Kowalski, Z. Libera, Kraków 2006, ss. 298. 12. Bestie, żywy inwentarz i bracia mniejsi. Motywy zwierzęce w mitologiach, sztuce i życiu codziennym, red. nauk. P. Kowalski, K. Łeńska-Bąk, M. Sztandara, Opole 2007, ss. 414. 13. Co kochamy. Polacy w poszukiwaniu wartości, red. P. Kowalski, S. Zagórski, Łomża 2009, ss. 375. 14. Tabu, etykieta, dobre obyczaje, Wrocław 2009, ss. 350. 15. Monety, banknoty i inne środki wymiany. Pieniądz w dyskursach kultury, Wrocław 2010, ss. 273. 16. Media wolne czy bezwolne, red. P. Kowalski, S. Zagórski, Łomża 2011, ss. 330. 17. Mit, prawda, imaginacja, Wrocław 2011, ss. 296. 18. Powodzie, plagi, życie i inne katastrofy, red. P. Kowalski, K. Konarska, Wrocław 2012, ss. 524. Teresa Smolińska