Żychlin 1 17 września 1939 r. 1 września 1939. 5 września 1939 1 września 1939 r. Godzina 5:00 rano. Posterunek graniczny - Kiełpin Szosa. 1 września 1939 r. Dnia 1 września w Kiełpin Szosie (powiat tucholski) służbę na granicy paostwa polskiego pełnili żołnierze Obrony Narodowej i strażnik Franciszek Golis. Los zrządził, że był on ostatnim polskim strażnikiem granicznym, który przebywał w siedzibie placówki. Granicę wyznaczały trzy zapory z drutu kolczastego. Strażnik Golis o godz. 5.00 z dwoma żołnierzami i z psem udał się w kierunku granicy. Gdy się do niej zbliżył, od strony niemieckiej rozległy się strzały. Tak rozpoczęła się II wojna światowa dla urodzonego w naszej gminie Franciszka Golisa. Strażnik Graniczny II RP.
Żychlin 1 17 września 1939 r. Str. 2 Małe miasteczko na Mazowszu, w którym telefony działały tylko do godz. 22-ej. KK W naszym mieście przyczaił się szpieg i zdrajca. W duchu" zawsze był Niemcem. Alfred Herma na motocyklu Sokół z koszem, często opuszczał miasto. Obserwowaliśmy i śledziliśmy jego wyjazdy. Dobrów, w stronę Suserza. Tu wśród lasów rozkładał swoją radiostację (ze wspomnień Pan Józef Staszewski). Meldunki Hermy wykorzystało lotnictwo niemieckie.
1 września 1939 Str. 3 Kpt. Stanisław Zmitrowicz, komendant Głównej Zbiornicy Dozorowania
1 września 1939 Str. 4 Obrona przeciwlotnicza w Żychlinie. OPL była formacją cywilną. Jej członkowie rozlepiali plakaty z rozporządzeniami, prowadzili punkty obserwacyjne itp. Rekrutowali się m. in. z harcerzy. Ich odznaką rozpoznawczą była naramienna opaska z metalową klamrą. Zadaniem harcerzy była pomoc przyszłym ofiarom, ostrzeganie przed niebezpieczeostwem i wnikliwa obserwacja zarówno nieba jak i otaczającej ich rzeczywistości. Przyszły nalot lotniczy wymagał czasami dokładnych informacji z ziemi. Czy był w naszym mieście ktoś, kto mógł informowad przyszłego agresora o takich miejscach? Odpowiedź - TAK! Nie był zdrajcą. Zawsze był Niemcem. To Alfred Herma. Las z którego Alfred Herma przy pomocy ukrytej radiostacji przekazywał informacje wojskom niemieckim. Po wkroczeniu wojsk okupacyjnych do Żychlina, natychmiast założył skrzętnie ukrywany mundur oficera SS. ( wspomnienie Pana Józefa Staszewskiego)
5 września 1939 Str. 5 5 września 1939. Wspomnienia dr Mariana Degi. Nie mogłem zdobyd piły do amputacji uda, dokonałem jej za pomocą dużego pilnika do paznokci i dokooczyłem ręcznym złamaniem. Na noc wróciliśmy do Ciechocinka. Następnego dnia cały nasz konwój ewakuacyjny wyruszył. Nie wiedziałem, kto nim dowodzi, dokąd jedziemy. Konwój stopniowo malał. W koocu nasza mała grupa dotarła do Dobrzelina pod Żychlinem. W Dobrzelinie ulokowaliśmy się w szopie i przygotowaliśmy ją jako pomieszczenie szpitalne. Wkrótce dyrektor Grzybowski z dobrzelioskiej cukrowni zostawił nam do dyspozycji pałacyk, który również zamieniliśmy w szpital z salą operacyjną.. Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Politechniki Warszawskiej dyrektorowi Warszawskiej Fabryki Cukru Stanisławowi Grzybowskiemu (pierwszy z lewej), Z wielką pomocą przyszła nam miejscowa ludność. W dniu 10 września rozpoczęły się naloty bombowe. Bomby padały w sąsiedztwie szpitala. Ja stałem podczas tego nalotu przy łóżku chorego, któremu akurat poprawiałem opatrunek. Podmuch bomby był tak silny, że odrzucił łóżko chorego. W szpitalu zakwaterowano załogę żołnierzy niemieckich, na pewien czas. Pocieszali nas zapewniając, że będzie nam świetnie ("Ihr werdet es prima haben"). Opowiadali, że nowy ład w Niemczech jest wspaniały. Słowem: prima. Oni wierzyli oczywiście w wielką przyszłośd.
5 września 1939 Str. 6 5 września 1939 r. umiera ciężko ranny lotnik Bogdan Makowski. Bohdan Makowski, polski lotnik podporucznik - obserwator w II wojnie światowej, w 42 Eskadrze Rozpoznawczej. W czasie lotu bojowego na samolocie PZL.23 Karaś w dniu 5 września został ciężko ranny w czasie ataku niemieckich myśliwców w okolicy Nakła. Umiera we Włocławku tego samego dnia. Pochowany na cmentarzu w Żychlinie. W 1943 roku staraniami rodziny został ekshumowany i przeniesiony na cmentarz w Pleckiej Dąbrowie w gminie Bedlno. Karaś PZL 23. Cmentarz w Pleckiej Dąbrowie.
6 września 1939 6 września w rejonie Żychlina zostaje zestrzelony kpr. pil. Andrzej Niewiara z Brygady Pościgowej 114 Eskadry Myśliwskiej. Pilot uratował się. Po przedostaniu sie do Anglii, został lotnikiem 315 Dywizjonu Myśliwskiego "Dęblioskiego" Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii. Str. 7 Podpis do obrazu/ grafiki. kpr. pil. Andrzej Niewiara. 9 sierpnia 1941 r. za sterami Spitfire'a IIB PK-H (P8696) poległ sierż. Niewiara z 315 Dywizjonu "Dęblińskiego", zestrzelony przez Messerschmitty podczas wymiatania nad Boulogne.
8 września 1939 8 września 1939, poległ pod Żychlinem polski lotnik, porucznik rezerwy - Tadeusz Butowt-Andrzejkowicz. Spoczywa w mogile zbiorowej na cmentarzu parafialnym w Dobrzelinie. Odznaczony: Krzyżem Walecznych (dwukrotnie). Krzyżem Niepodległości. Str. 8
8 września 1939 Str. 9 ROMUALD ZDZISŁAW STELMACH. Kapitan obserwator ur.7.ii.1902 r. Absolwent SP Piech. w Ostrowi Mazowieckiej, po jej ukończeniu i obowiązkowej praktyce w pułku piechoty zgłosił się na kurs obserwatorów do CWOL w Dęblinie. Po jego ukończeniu przeniesiony został do korpusu oficerów lotnictwa polskiego. Początkowo jako instruktor, a od 1935 r. dowódca eskadry szkolnej. W czerwcu 1939 r. przydzielony został do sztabu lotnictwa armii Poznań. Zginął 8.IX.1939 r. podczas walk na ziemi w rejonie Żychlina. Miejsce grobu nieznane. Cmentarz Wojskowy pw. św. Jerzego, Łódź Doły
10 września 1939 Str. 10 10 września 1939 64 Pomorski Pułk Strzelców Murmaoskich. Włocławek, kierujemy się na drogowy most. Pułk maszerując przez 3 dni doszedł do miejscowości Żychlin. Przyjęto tam ugrupowanie obronne. Zakooczył się tam dośd długi, pięciodniowy odwrót bocznymi drogami. Do dnia 10 września po dotarciu do Żychlina pułk nie miał bliskiej styczności z nieprzyjacielem. Rozkaz wydany 10 września o godz. 19.00 mówił, że 16 DP miała bronid przepraw przez rzekę Bzurę w Łowiczu oraz Sochaczewie a także kontrolowad wszelkie przeprawy przez nią aż do Wisły. 64 pp. otrzymał odcinek obrony koło Łowicza. W kampanii wrześniowej 1939 walczył w składzie macierzystej dywizji, która z kolei wchodziła w skład Grupy Operacyjnej "Wschód" Armii "Pomorze". 11 września 1939 o 15:00 pułk, wsparty ogniem artylerii 16 pal i 16 dac, przystąpił do ataku na Łowicz, przekraczając Bzurę i po nocnych walkach z niemieckim 102 pp z 24 DP zdobył miasto.
10 września 1939 Str. 11 10 września w drodze do Żychlina pułkownik Walerian Jaworski wydaje rozkaz jednemu z podwładnych mu oficerów rozstrzelania 22 mężczyzn narodowości niemieckiej, zamieszkujących okolice Ciechocinka (co uczynił, jak się później okazało, na własną rękę w odwet za zamordowanie przez nich podczas odwrotu naszych 22 żołnierzy). W 1941 roku płk W. Jaworski aresztowany przez jędrzejowskie gestapo przeżył ciężki okres badań, dochodzeń i konfrontacji. Sądzony był następnie przez niemiecki Sąd Wojskowy w Bydgoszczy. Z ulubionym koniem, Warszawa, 1933 r. Kontratakujące wojska grupy armii gen. Kutrzeby odzyskują Łowicz. Niemcy zmuszeni są wstrzymać natarcie w kierunku Warszawy i Modlina. Na polu bitwy pojawia się Adolf Hitler, aby w krytycznym momencie kampanii osobiście zagrzewać do walki swoich żołnierzy i oficerów.
11 września 1939 Spojrzawszy na mapę sytuacyjną oddziału operacyjnego, gen. Kutrzeba doznał przykrego uczucia niepokoju. Zgrupowanie obu armii, którymi dowodził, tkwiło jakby w ogromnej butelce lub karafce bez korka. Jeżeli nie skruszy szybko obrony niemieckiej pod Głownem i Strykowem, Niemcy znajdą korek i wbiją go pod Sochaczewem, zamykając jedyny kierunek odwrotu ku Warszawie. Bronid się tutaj długo nie możemy zwrócił się do stojącego obok oficera sztabu. W słowach generała zabrzmiało jakby leciutkie pytanie. Str. 12 Gen. Tadeusz Kutrzeba. Tak jest, panie generale, mają nas w kotle i jeżeli oddamy im inicjatywę, długo nie pociągniemy. Będziemy nacierad rzekł generał z determinacją w głosie aż do skutku. Natychmiast jednak pomyślał, że musiało to zabrzmied trochę brawurowo. Powiódł oczami po cienkiej linii osłony i trochę grubszej linii natarcia. Wszystkie prawie dywizje i oddziały były już w pierwszej linii. A gdzie pan ma 26 Ajdukiewicza? Stoi pod Łaniętami. Trzeba tę dywizję skierowad pod Żychlin i niech tam stanie w odwodzie. To wszystko, co nam zostało. Adam Brzechwa-Ajdukiewicz dowódca 26 Dywizji Piechoty w Skierniewicach TADEUSZ JURGA BZURA 1939 Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1984
11 września 1939 Str. 13 Pociąg pancerny Nr 11 Danuta pociąg pancerny Wojska Polskiego II RP. 11 września pociąg został skierowany na Sochaczew; dotarł jednak tylko do Żychlina dalszą drogę blokowały zbombardowane pociągi cywilne. Załoga pociągu zmuszona była zbudować szereg objazdów, docierając do Jackowic pod Łowiczem rankiem 13 września. Od 14 września pociąg brał udział w bitwie nad Bzurą, wzmacniając oddziały broniące Soboty i Piątku. Następnie pociąg wspierał 16 Dywizję Piechoty w rejonie Łowicza. 16 września 1939r., gdy niemiecka piechota wdarła się do Łowicza, kpt. Korobowicz wydał natychmiastowy rozkaz jazdy w kierunku Żychlina. Jechali cały czas strzelając do niemieckich czołgów i piechoty. Zaczęło brakować wody i amunicji. Spokój!- powiedział kpt. Korobowicz swym żołnierzom, w Żychlinie pobierzemy zaopatrzenie. Kilku żołnierzy było rannych i wymagało opieki lekarskiej. Tak dojechali do Rząśna. Nagle zza lasu wyskoczył klucz niemieckich bombowców i zaczął bombardować pociąg. Od pierwszej bomby został uszkodzony parowóz. Zginęli również kpt. Korobowicz i maszynista. Dyżurny Zbyszek z Rybnika. por. Jan Tabortowski zastępca dowódcy pociągu pancernego "Danuta" por. Jan Tabortowski znajduje porzucone w transporcie cztery armaty 75 mm i organizuje improwizowaną baterię, która wspiera ogniem pociąg pancerny i kontynuuje walkę po jego zniszczeniu w dniu 16 września. Major Jan Tabortowski ("Bruzda") był ostatnim oficerem AK, który zginął w walce. W sierpniu 1954 roku Bruzda zdecydował się na kolejną akcję. Ciało majora Bruzdy zostało zabrane przez UB do Białegostoku. Nie jest znane miejsce jego pochówku.
12 września 1939 Na początku września 1939 r. władze polskie internowały ok. 15 tys. obywateli polskich narodowości niemieckiej, z tego ok. 10 tys. na Pomorzu i w Wielkopolsce. Polskie źródła mówią o "kilkunastu tysiącach" internowanych. Większośd z zatrzymanych pomaszerowała pod obstawą policji lub wojska w kolumnach na wschód, w stronę Berezy Kartuskiej. Zarówno polscy, jak i niemieccy historycy są dziś zgodni, że podczas marszów życie straciło ponad dwa tysiące internowanych z Pomorza i Wielkopolski. Do dzisiaj trwa spór o to, jak zginęli. W polskiej historiografii ciągle jednak żywe jest przekonanie, że internowani ginęli przede wszystkim - jak polscy uciekinierzy - na drogach, pod bombami Luftwaffe. Str. 14 Edwin Erich Dwinger Oficer SS, propagandysta Goebbelsa, autor antypolskich książek. Napisał oszczerczy utwór "Der Tod in Polen. Die volksdeutsche Passion" czyli "Śmierd w Polsce. Męczeostwo volksduetschów". Materiały do publikacji dostarczyło mu Gestapo i SD, czyli służba bezpieczeostwa. Mit dem Thorner Verschlepptenzug. Tamtej nocy maszerowaliśmy do Dobrzelina, gdzie byliśmy zakwaterowani w cukrowni. Byliśmy w cukrowni tylko przez 2 godz. Rozkaz wydany podniesionym głosem do wymarszu. Mieliśmy spędzić ten dzień w pobliskim lesie. Nie zdołaliśmy dostać się do lasu, padł rozkaz: natychmiast szybkim marszem do stacji w Żychlinie. Zbliża się nalot, więc ze wszystkich stron strażnicy zaczynają krzyczeć. Nas 1940 r. ekshumacja zwłok, która miała miejsce wszystkich jest 500 internowanych. Może w końcu umiesz- w nieistniejącym dziś lasku dobrzelińskim. czą nas w wagonach bydlęcych w Żychlinie. Może te tortury wreszcie tam się skończą. Wędrówka w kierunku stacji kolejowej w Żychlinie wzbudza w nas mgliste przekonanie, że jest to nasza ostatnia szansa na przeżycie. Bez tej świadomości setki z nas by upadły i zostały w tym pasie drogi. I rzeczywiście na stacji kolejowej był pociąg towarowy pod parą i kilka wagonów pasażerskich. Mężczyźni zostali stłoczeni w wagonach towarowych po 62 na wagon, a kobiety w wagonach osobo"der Tod in Polen. Die volksdeutsche Passion"
12 września 1939 Str. 15 Generał Karl Rudolf Gerd von Rundstedt Dowódca Grupy Armii Południe, zdawał sobie sprawę z tego, że może uniknąd dalszych przykrych niespodzianek tylko przez jak najszybsze zlikwidowanie polskiego zgrupowania. Operacją pokieruje on sam. Panowie, daliśmy się zaskoczyd zaczął bez powitania Rundstedt i wskazał na mapie zakreślone czerwonym ołówkiem elipsy, oznaczające położenie dywizji polskich. Polaków nie wolno puścid za Bzurę i nie wolno im pozwolid na połączenie się z Warszawą i Modlinem. Pan zwrócił się do Blaskowitza uderzy XIII i X korpusami od północy Gen. Johannes Blaskowitz Feldmarszałek Gerd von Rundstedt na Żychlin i Kutno. Od zachodu na Kutno i od północy na Żychlin nacierad będzie również III korpus, który będzie panu podlegał. General Reichenau przekaże panu dodatkowo 3 dywizję lekką, której radziłbym użyd dla wzmocnienia zachodniego skrzydła natarcia. TADEUSZ JURGA BZURA 1939 Gen. Walter von Reichenau Gerd von Rundstedt, Johannes Blaskowitz, The Battle of Bzura General Johannes Blaskowitz
13 września 1939 KSIĘGA LOTNIKÓW POLSKICH HUBERT KAZIMIERZ KUJAWA Str. 16 JAN ELSNER ppor. rez. pilot. ur. 1913 r. Zmobilizowany w sierpniu 1939 r. Brał udział w kampanii wrześniowej jako pilot 43 eskadry obserwacyjnej przydzielonej do dyspozycji dowódcy lotnictwa armii Pomorze. 13.IX.1939 r. wystartował na samolocie R.-XIII/D Lublin z polowego lotniska Grabów pod Żychlinem z por. Mirosławem Pszczółkowskim z zadaniem rozpoznania rejonu Łęczyca - Piątek. Podczas lotu został ciężko ranny, jednak zdołał doprowadzić samolot na własne lotnisko, ratując życie obserwatora. Odwieziony do szpitala w Gostyninie, zmarł 15.IX.1939 r. Lublin R-XIII polski samolot towarzyszący marki Lublin z okresu II wojny światowej Oddział Polskiej Marynarki Wojennej wydzielony z Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej i przebazowany na Wisłę.
Str. 17 13 września 1939 13 września 1939 po samozatopieniu jednostek pływających pod Duninowem, w związku z wyczerpaniem możliwości operacyjnych marynarze Oddziału Wydzielonego "Wisła" wieczorem docierają do Żychlina. Dowódca oddziału kmdr ppor. Roman Kanafoyski wyznaczony został komendantem Garnizonu Polowego Żychlin. Kmdr por. Kanafoyskiego wysoko oceniali jego współtowarzysze broni. Bardzo pozytywną charakterystykę swego przełożonego zawarli we wspomnieniach po latach bsmt Wiktor Bonfig dowódca KU-6 w OW Wisła i mat Henryk Mazurek dowódca KU-4. Józef Mendak Bronisław Duch TABLICA PAMIATKOWA W TWIERDZY MODLIN. Henryk Mazurek Wiktor Bonfig TABLICA PAMIĄTKOWA CHOSZCZNO.
14 września 1939 Str. 18 Dywizje gen. Knolla osiągnęły dopiero Słudwię, mijając Żychlin, Dąbrowę i Bąków. Nad Słudwią grupa operacyjna zatrzymała się, przyjmując przeciwpancerne ugrupowanie obronne. W nocy ruszyła dalej ku Bzurze. Edmund Stanisław Knoll Kownacki Przewidywania gen. Kutrzeby okazały się słuszne. Istotnie, dowódca niemieckiej Grupy Armii Południe, gen. Rundstedt, wziąwszy kierownictwo operacją nad Bzurą w swoje ręce, naglił swoich podkomendnych do szybkiego działania. 8 niemiecka armia gen. Blaskowitza pospiesznie się przegrupowała i koncentrowała swoje korpusy i dywizje do natarcia. Już nazajutrz, 16 września rzuciła je na Żychlin i Kutno. Luftwaffe zaś dokonała reszty. Na zbite w wielkiej masie na małym obszarze wojska polskie uderzyło 240 samolotów. W komunikacie informacyjnym wydanym zaraz po bitwie przez sztab 8 armii niemieckiej gen. Blaskowitz napisał, że bitwa nad Bzurą była jedną z największych, wyniszczających bitew początkowego okresu drugiej wojny. TADEUSZ JURGA BZURA 1939 Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1984
15 września 1939 Str. 19 W okolicach Żychlina volksdeutsch z Włocławka rozpoznał w tłumie przemieszczającym się na wschód Witolda Mystkowskiego - prezydenta Włocławka. Prezydent został zatrzymany wraz z rodziną i przewieziony do Włocławka, gdzie został zamordowany. Ostatni dzień walk w rejonie Kutna, udaliśmy się w kierunku Żychlina. Głód coraz bardziej dobierał się do naszych żołądków powodując apatię i słabość. Na jednej z polan leśnych niedaleko Żychlina mieliśmy możność oglądać nasz samolot, w dodatku cywilny RWD, pilotowany przez mężczyznę cywila i ukryty w lesie na dużej polanie. Widzieliśmy jak samolot w pewnym momencie poderwał się i rzucił na nadlatujące samoloty niemieckie. W nierównej jednak walce został strącony i spadł daleko w lesie. Również w tym czasie widziałem nasze dwa samoloty P11 które po prostu wymiotły samoloty niemieckie z rejonu Żychlina tak że mogliśmy dalej kontynuować nasz marsz. Wreszcie głodni, niewyspani w uszkodzonych mundurach wkroczyliśmy do Żychlina. Główne ulice zatłoczone przez ludność cywilną i zbieraninę żołnierzy różnych jednostek. W trójkę przystąpiliśmy do poszukiwania wody do picia i czegokolwiek do jedzenia. Krążąc po ulicach Żychlina w pewnym momencie zauważyliśmy gromadzenie się ludności przed jednym ze sklepów, którym okazał się sklep piekarniczy. Wtajemniczeni powiedzieli nam,że dokonuje się w tej chwili wypiek dla jakiejś jednostki wojskowej. W związku z tym zajęliśmy stanowiska przed sklepem oznajmiając czekającym,że właśnie my mamy chleb ten pobrać. W ten sposób udało się nam zdobyć 3 chleby i ulotnić się z nimi. Co było dalej nie wiadomo czy chleb faktycznie był przeznaczony dla wojska czy też rozgrabiła go ludność cywilna. Jan Behnke Gubin 1988
15 września 1939 Str. 20 W czasie trwania walk nad Bzurą rannych żołnierzy wycofywano do szpitali polowych w Dobrzelinie, Żychlinie i kościele, gdzie też był szpital polowy. Ze szpitala polowego przy zakładach elektrycznych, zmarłych odprowadzał kondukt pogrzebowy składający sie z niosących krzyż i latarnię oraz księdza. Każdego wieczora grzebano żołnierzy w mogiłach, na terenie i w okolicach dzisiejszego sklep Biedronka. Cmentarz ten został później zlikwidowany przez Niemców. Nastąpiło przeniesienie zwłok i szczątki żołnierzy spoczęły na cmentarzu grzebalnym Płk Teofil Kucharski lekarz. Szpitala polowego. ppor. Jerzy Nowakowski Lekarz szpitala polowego. Dr Franciszek Witaszek Dr Wiktor Dega.
15 września 1939 Str. 21 Budynek szpitala polowego - Dobrzelin fot. z lipca 1940 r. Cmentarz w Dobrzelinie fot. z lipca 1940 r. Cmentarz wojenny Dobrzelin 1940 r. i stan obecny 2015 r. Dobrzelin mogiła żołnierza fot. Z lipca 1940 r. Dobrzelin 2015 r.
16 września 1939 Str. 22 16 września 1939 w Szpitalu polowym w Dobrzelinie koło Żychlina umiera Antoni Niciejewski, ciężko ranny w wyniku wybuchu bomby, w prawe ramie i pierś. Strzelec Antoni Niciejewski został ciężko ranny w okolicach Żychlin - Dobrzelin w samym środku Bitwy nad Bzurą i trafił do zaimprowizowanego szpitala polowego Wojska Polskiego w Dobrzelinie, obok cukrowni między innymi pod opiekę ś.p. kapitana prof. dok med. Wiktora Degi ( 1896-1995 ) - późniejszej sławy w dziedzinie ortopedii oraz ś.p. siostry Amaty ( Anastazja Marszałkowska) ze Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety. Sądząc po dacie śmierci ( 16.09.1939 ) szpital był wtedy jeszcze w polskich rękach. Szpital został zajęty przez Niemców 17.09.1939 roku i przemianowany na szpital polskich jeoców wojennych, a komendantem szpitala został Hauptmann Vogt. Ze względu na panujący chaos i szybko zmieniającą się sytuację dokumentacja polskiego szpitala się nie zachowała. Por. Marian Głowacki Strz. Leon Wasiak plut. Kazimierz Gozdowski. Pochowani na cmentarzu w Dobrzelinie.
16 września 1939 Str. 23 Żołnierze bitwy nad Bzurą pochowani na cmentarzu w Dobrzelinie. RADZIMIŃSKI Bronisław Armia Pomorze Srebrny Krzyż Orderu Virtuti Militari kl.v Dobrzelin. zmarły z ran. Ppor. Bronisław Radzimiński. Ppor. Nentwig Franciszek St. szer. Feliks Klein
16 września 1939 Str. 24 Tomasz Lisiewicz ur. 1902 r. Żołnierz zawodowy 56 Pułku Piechoty Wielkopolskiej Dowódca 6 kompanii. Poległ we wschodniej części Adamowej Góry gdzie bronił ze swoją kompanią węzła komunikacyjnego przed czołgami nieprzyjaciela. Żychlin, Al. Racławickie, kwatera wojenna Podczas walk nad Bzurą Krotoszyoski 56 pułk piechoty stanął przed obliczem samotnej walki z niemieckimi czołgami pod Adamową Górą. Krotoszynianie tracąc kilkudziesięciu żołnierzy, zniszczyli 32 niemieckie czołgi i zapobiegli atakowi na tyły polskich dywizji. Około godziny 12.00 rozpoczęło się natarcie 4 dywizji pancernej. Atak poprzedzony został dwugodzinnym przygotowaniem artyleryjskim, a następnie do natarcia wyszła piechota nieprzyjaciela wspierana czołgami, uderzając na II batalion 56 pułku piechoty. Jego skrzydłowa 6 kompania zmuszona została do wycofania się na Adamową Górę. W trakcie walki poległ dowódca tej kompanii kpt. Tomasz Lisiewicz.
16 września 1939 Dziennik działania Dyonu III/3 (część II) Str. 25 Poleciałem na rozpoznanie osobiście, zobaczyd co się dzieje i czy na lotnisku w okolicy Rybno można lądowad. Zobaczyłem ogólne wycofywanie się z kierunku na Łowicz. W rejonie Kiernozi tabory stały nieruchome, jakby przybite do ziemi. W rejonie Łowicza żadnej walki, jedynie czołgi niemieckie szły w kierunku na Kiernozię, w rejonie Sochaczewa walka, artyleria ze wschodu /niemiecka/ strzela na nasze wojska stojące na brzegu zachodnim. Lotnisko, które miałem zająd, ostrzeliwane jest przez artylerię i nie do użytku, pożary na całej linii od Żychlina aż do Sochaczewa. To co widziałem upewniło mnie, że nasze natarcie nie powiodło się, natomiast Niemcy przełamali nasze pozycje. Mieczysław Mumler. Mieczysław Mümler (1899-1985) pułkownik pilot Wojska Polskiego, Królewskich Sił Powietrznych, as myśliwski Polskich Sił Powietrznych na obczyźnie. W Wojnie Obronnej 1939 r. dowodził III/3 dywizjonem. Latał bojowo na samolocie myśliwskim PZL P 11c. PZL P.11 polski samolot myśliwski. płk M. Mumler i gen. W. Sikorski
16 września 1939 Str. 26 Kapitan Stefan Koźniewski dowódca 37 dywizjonu artylerii lekkiej. Walki w Rakowie k/ Żychlina. W Żychlinie postawiony przed niemieckim sądem polowym. Po wojnie aresztowany przez NKWD, osadzony w więzieniu na Rakowieckiej, po zwolnieniu osiadł w Koszalinie. W 1955 aresztowany przez UB za działalnośd szpiegowską - zwolniony w 1956r. W 1957r. uzyskuje dyplom inżyniera geodety Politechniki Warszawskiej,
17 września 1939 Str. 27 17 września 1939 roku Wojska hitlerowskie zajęły Żychlin. Moja babcia była z Żychlina. Opowiadała, że po wycofaniu się polskich wojsk wchodziły do miasta wojska niemieckie. Pierwszy niemiecki patrol na koniach, a po nich piechota i oddziały zmotoryzowane. Wspomnienia - Hetman 1-11 miesięcy temu.
17 września 1939 Str. 28 Początek niemieckiej okupacji. Alfred Herma. Żychlin 1938 rok. Za kilkanaście miesięcy Alfred Herma skatuje do nieprzytomności kilkunastoletniego Ludwika Zalewskiego. Młody przypadkowy Niemiec z hitlerjugend oskarżył młodego Ludwika o kradzież śliwek.
Str. 29 17 września 1939 Początek niemieckiej okupacji. Pamiętnik z II wojny światowej Z moich żołnierzy obok mnie szedł Władek z Chełmży. Namawiałem go abyśmy w nocy uciekli, ale on teraz stchórzył widząc jak Niemcy strzelają do odchodzących na bok. Odezwał się na moją propozycję w ten sposób: A może nas zastrzelą? Pozostając stopniowo z tyłu grupy za którą jechały nasze zaprzęgi konne, w godzinach nocnych usiadłem na taczankę od CKM, a że byłem bardzo zmęczony, zasnąłem i gdy się przebudziłem, słooce już wzeszło, a Niemców ani niewolników nie było. Tylko nasi żołnierze z obsługi chodzili. Pytam ich się, co jest z tymi co szli na pieszo. Powiedziano, że napędzono ich do Kościoła, a było to miasteczko Żychlin. Sztabowy projekt planu pracy przyszłego niemieckiego okupanta. DZIĘKI POMOCY MARII H. GALBRAITH (Marysia) New College Department of Anthropology University of Alabama