Udział specjalistów zagranicznych w rozwoju

Jerzy Szczepański Udział specjalistów zagranicznych w rozwoju Zagłębia Staropolskiego w pierwszej połowie XIX wieku Problem tytułowy dotyczy specjalistów (głównie inżynierów, ale i budowniczych oraz techników) 1 na obszarze Zagłębia Staropolskiego, czy raczej Staropolskiego Okręgu Przemysłowego 2. Specjaliści ci pochodzili w zdecydowanej większości z krajów niemieckich (Austria, Saksonia, Prusy i inne), nieco później z Wielkiej Brytanii. Przypomnijmy, że rozwijający się co najmniej od czasów średniowiecza Staropolski Okręg Przemysłowy stanowił największy okręg przemysłowy na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Dominujące znaczenie miało tu początkowo górnictwo i hutnictwo kruszcowe, a następnie żelaza. W drugiej połowie XVIII wieku na bazie optymistycznych ekspertyz geologicznych ożyło zainteresowanie górnictwem kruszcowym, głównie w rejonie Miedzianej Góry, gdzie powstała królewska Fabryka Kruszcowa. Nastąpiła modernizacja i rozbudowa huty i kopalni miedzi w Niewachlowie. Dla potrzeb wojska powstały liczne zakłady w okolicach Samsonowa, Suchedniowa, Końskich, Gowarczowa, Przysuchy i Maleńca. 1 Zawody te, a zatem i pojęcia w tym okresie nie były jeszcze dokładnie sklasyfikowane i zdefiniowane. Dopiero po ukształtowaniu się systemu wyższego szkolnictwa technicznego w Europie, a więc raczej w II połowie XIX wieku, proces ten został w zasadzie zakończony i wtedy można mówić o sformalizowanych zawodach technicznych takich jak: technik, inżynier, czy budowniczy. 2 Staropolski Okręg Przemysłowy, określany też niekiedy niezbyt ściśle terminem geologicznym - Zagłębie Staropolskie, był najstarszym i do końca XIX wieku największym na ziemiach polskim rejonem górniczo hutniczym i metalurgicznym. Granice jego są przedmiotem dyskusji historyków, geologów i geografów; najczęściej przyjmuje się jednak, że jest to obszar między Wisłą, Pilicą i Nidą w dużej mierze pokrywający się z szeroko rozumianym rejonem Gór Świętokrzyskich. 1

W XVIII wieku miały miejsce ważne innowacje w europejskim górnictwie i hutnictwie, głównie w zakresie eksploatacji i transportu, oraz odwadniania złóż. Na szczególną uwagę zasługuje zastosowanie pierwszych maszyn parowych oraz nowych metod wytopu kruszców - srebra, miedzi i złota. Wynalazki i innowacje upowszechniały się w skali międzynarodowej. Około 1760 roku rozpoczęła się rewolucja przemysłowa i techniczna w Wielkiej Brytanii, w ramach której dokonał się przewrót techniczny w górnictwie i hutnictwie, a także włókiennictwie. Dokonał się też przełom w organizacji produkcji - powstał masowy przemysł fabryczny. Naturalnie, że wiele krajów europejskich pozostających poza tymi procesami dążyło do przyswojenia sobie tych osiągnięć i korzyści. Jedną z najbardziej efektywnych form pozyskiwania zawansowanych technologii było zatrudnianie zagranicznych specjalistów zagranicznych. Dawało to nadzieję na stosunkowo szybką adaptację najbardziej zaawansowanych technologii, czyli transfer technologii. Ale transfer technologii jak się przyjęło to nie tylko, jak się uważa, prosty import maszyn, narzędzi i technologii, ale również, a może przede wszystkim zdolność kraju importującego do adaptacji osiągnięć technicznych. Pokazują to nieliczne przykłady krajów, którym z sukcesem przy pomocy zagranicznych technologii udało się dokonać industrializacji. Były to Japonia na przełomie XIX i XX wieku, a jeszcze wcześniej do tego przykładu sięga się mnie chętnie z przyczyn politycznych Prusy (głównie Śląsk) na przełomie XVIII i XIX wieku. Tam właśnie dokonała się efektowna industrializacja przy pomocy zagranicznej technologii i specjalistów organizowana przez sprawną administrację państwową, głównie Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu. To ten przykład inspirował wielu polskich reformatorów (Ferdynand Nax, Józef Wybicki, Jacek Jezierski, Małachowscy), a także króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a następnie w dużym stopniu Stanisława Staszica. 2

Ostatni król polski Stanisław August Poniatowski i jego otoczenie inicjowali poznanie i wykorzystanie zasobów kruszcowych. Dla realizacji swych planów głównie w zakresie górnictwa kruszcowego tzw. fabryki Miedzianej Góry oraz kopalnictwa soli, potrzebował znających się na górnictwie i hutnictwie fachowców. To z jego inicjatywy zatrudniano specjalistów zagranicznych i wysyłano stypendystów królewskich na studia zagraniczne, głównie do Akademii Górniczej w Schemnitz i Freibergu. Wysiłki te i osiągnięcia zostały zniweczone przez upadek niepodległości w 1795 roku. Na ziemiach polskich po utracie niepodległości jedyną wyższą szkołą techniczną była powołana do życia w 1816 roku, Szkoła Górnicza w Kielcach zwanej Akademią Górniczą lub Szkołą Akademiczno-Górniczą powiązana z Główną Dyrekcją Górniczą. Szkoła działała krótko tylko do 1826 roku, ale ranga jej i znaczenie były nie do przecenienia. Absolwentów akademii, szczególnie według obecnych kryteriów, nie było wielu. W ciągu tak krótkiego czasu studiowało tam ok. 100 elewów, ukończyło ją tylko ok. 40-45. Jednak wykształciła kadry najlepszych polskich inżynierów górniczych i metalurgów zarządzających polskim przemysłem do końca XIX wieku 3. Po stłumieniu powstania 1831 roku w zaborze rosyjskim zlikwidowano praktycznie wszystkie szkoły wyższe; nie było zatem możliwości kształcenia technicznego. Funkcjonował też zakaz studiów w szkołach zagranicznych. W zaborze pruskim szkół wyższych nie było wcale, w Galicji dopiero od 1844 roku istniała Akademia Techniczna przekształcona w 1877 r. w Politechnikę. Dlatego też w warunkach dotkliwego deficytu kadr, zatrudnianie specjalistów zagranicznych było warunkiem koniecznym realizacji ambitnych programów inwestycyjnych i modernizacyjnych. 3 M. in. Jerzy Cieszkowski, Antoni Klimkiewicz, Jacek Lipski, Józef Skalski i inni; zob. J. Szczepański, Absolwenci Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno-Górniczej) w Kielcach, Studia Kieleckie, Seria Historyczna, nr 3, 1998, s.5-14. 3

W Polsce istniała ugruntowana tradycja korzystania z wiedzy zagranicznych specjalistów, szczególnie w zakresie geologii, górnictwa i hutnictwa. Do XIX wieku jako eksperci występowali prawie wyłącznie specjaliści pochodzenia niemieckiego, głównie z Saksonii i Austrii. Dopiero w XIX wieku pojawili się specjaliści z Wielkiej Brytanii 4. W 1816 roku wraz z otrzymaniem nominacji na dyrektora przemysłu i kunsztów Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Stanisław Staszic objął kierownictwo nad przemysłem polskim. W tej sytuacji jego poglądy stały się najważniejszą wskazówką w polityce przemysłowej państwa. Celem Staszica stał się rozwój przemysłu przy pomocy protekcjonizmu i ingerencji państwa 5. Rozpoznania geologiczne dokonane w czasach stanisławowskich przyczyniły się w znacznej mierze do powstania przekonania o obfitości kruszców zalegających głównie rejon Gór Świętokrzyskich. Potwierdzały to austriackie ustalenia i informacje, które dawały Staszicowi podstawy do optymistycznego przekonania, że ziemie polskie, a w szczególności rejon Gór Świętokrzyskich, obfitują w kruszce, takie jak miedź, ołów i srebro oraz żelazo. Kolejną przesłanką kształtującą politykę gospodarczą i naukową w tym okresie była dominacja w kręgach naukowych poglądów uczonego geologa z saskiego Freiberga - Abrahama Gottloba Wernera 6. Do zwolenników jego teorii należał również Stanisław Staszic 7. Staszic szeroko korzystał z wzorów naukowych i organizacyjnych pobliskiej Saksonii. Stąd też napłynęły kadry do polskiego górnictwa i hutnictwa w pierwszym rzędzie do Głównej Dyrekcji Górniczej i Szkoły Akademiczno-Górniczej, a następnie do kopalń i fabryk. 4 Pomijam tu kwestię zatrudniania specjalistów brytyjskich w dobrach i przemyśle prywatnym m. in. w dobrach L. Paca, czy Ordynacji Zamoyskich. 5 J. Górski, Zarys historii ekonomii politycznej, Warszawa 1984, s.88, 102-103 i n. 6 Z. Wójcik, Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera w Polsce, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, seria C, z.17, 1972, s.77-116. 7 Ibidem, s.113-114. 4

5 Od 1824 roku kluczowe znaczenie dla zrozumienia kierunku polityki przemysłowej władz Królestwa Polskiego w latach dwudziestych XIX wieku miały poglądy gospodarcze ówczesnego ministra skarbu kierującego również górnictwem i hutnictwem. Jakiż był program Lubeckiego? Wyrażał się najpełniej w słynnym powiedzeniu księcia ministra o trzech rzeczach potrzebnych Polsce szkołach, przemyśle i fabrykach. Można tę sentencję uściślić, że mówiąc o przemyśle i fabrykach, miał Lubecki głównie na myśli górnictwo i hutnictwo. Najdobitniejszym przykładem jest opracowanie i częściowa realizacja przez państwo~ gigantycznego planu inwestycyjnego (plan Lubecki Lempe). z 20 września 1827 roku przewidywał budowę 15 wielkich pieców, 76 fryszerek i 8 walcowni! 8 Lubecki chciał modernizacji polskiego górnictwa i hutnictwa przy wykorzystaniu brytyjskiej technologii i specjalistów. A więc była tu różnica polegająca na tym, że dla Staszica bardziej przemawiające do przekonania były wzory i osiągnięcia niemieckie, a dla Lubeckiego brytyjskie. Powody orientacji brytyjskiej staną się bardziej zrozumiałe, jeśli będziemy pamiętać, że Lubecki przejmował kierownictwo nad przemysłem po okresie kierowania ministerium skarbu nacechowanym konfliktem ekonomicznym z Prusami, łącznie z wojną celną. Ale zasadnicze przyczyny orientacji Lubeckiego miały charakter pozytywny. Po wojnach napoleońskich ówczesny świat przekonał się o osiągnięciach rewolucji przemysłowej i technicznej w Wielkiej Brytanii. Pod urokiem osiągnięć przemysłu i techniki brytyjskiej był Lubecki. Chciał przy pomocy specjalistów brytyjskich i technologii rozbudować i zmodernizować polski przemysł. Strategiczną częścią jego planu miała być przebudowa od 1827 roku zakładów w Białogonie na fabrykę kierowaną przez specjalistów 8 Projekt planu ogólnego zamierzonych nowych zakładów do produkcji żelaza w województwach sandomierskim i krakowskim ułożony przez F. W. Lempe; Archiwum Państwowe w Krakowie, Papiery Piotra Michałowskiego, sygn.it 1267, s.335-338.

brytyjskich produkującą nowoczesne maszyny dla przemysłu polskiego. Powstanie listopadowe przerwało realizację tych zamierzeń. Ale paradoksem jest, że najbardziej efektywna kontynuacja planów Staszica i Lubeckiego miała miejsce po powstaniu listopadowym, gdy przemysłem polskim kierowali współpracownicy Lubeckiego Henryk hr. Łubieński i Józef Lubowidzki.- prezesi Banku Polskiego 9. A więc proces inwestycyjny i połączony z nim transfer technologii trwał, a nawet pod pewnymi względami rozwijał się pomimo coraz bardziej niesprzyjających warunków politycznych. Po upadku powstania listopadowego z autonomii Królestwa Polskiego niewiele już zostało, a okoliczności polityczne wywierały coraz większą presję na gospodarkę. Warunki te wpływały hamująco na realizację ambitnego planu rozwoju gospodarczego realizowanego w dużym stopniu przy pomocy specjalistów zagranicznych. Działania wojenne, represje i atmosfera terroru politycznego w epoce paskiewiczowskiego stanu wojennego zniechęcały potencjalnych przybyszy, pomimo starań władz Banku Polskiego. W dokumentach konsulatu brytyjskiego w Warszawie można znaleźć liczne skargi obywateli brytyjskich na zachowanie się rosyjskich władz wojskowych i cywilnych. Konsul C. J. Barnett w 1837 roku apelował do władz brytyjskich o 9 Pisał o tym znakomity historyk i metalurg Mieczysław Radwan: Dziwny to okres 1831-1846: z jednej strony rozwijający się terror carskiego namiestnika i masowej emigracji na Zachód najbardziej patriotycznie nastrojonej części narodu z drugiej strony samorodny rozwój przemysłu polskiego, a przede wszystkim górnictwa i hutnictwa. A oto zryw ten w liczbach H. Łabęckiego: z 67 czynnych wielkich pieców w końcowym etapie tego okresu, a więc w 1846 r., 45, a więc dwie trzecie ogólnej liczby, były to zupełnie nowe wielkie piece lub stare odbudowane od fundamentów. Na miejsce dotychczas stosowanego procesu fryszerskiego wprowadzono nowy proces pudlingowania, kilkakrotnie wydajniejszy,(...) Wybudowano więc od 1834 do 1845 r. 11 pudlingarni o 63 piecach oraz 14 zakładów wykańczających, wybudowano 2 huty w oparciu o węgiel kamienny: Hutę Bankową w Dąbrowie Górniczej i Hutę Henryków w Niwce ; M. Radwan, Drogi postępu technicznego w hutnictwie na przykładach Zagłębia Staropolskiego, (w:) Rocznik Świętokrzyski, t.i pod red. J. Pazdura, Wrocław 1962, s.198. 6

zorganizowanie akcji propagandowej mającej na celu uświadomienie Brytyjczykom tych niebezpieczeństw i zniechęcenie ich do przyjazdu do Polski. I wreszcie decydujący cios ambitnym planom zadała niezbadana do końca sprawa aresztowania i procesu prezesów Banku Polskiego, wykorzystana przez koła petersburskie dążące do podporządkowania polskiego przemysłu. Jaka była skala udziału specjalistów zagranicznych w przemyśle Królestwa Polskiego, a szczególnie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego? W mojej pracy na temat specjalistów zagranicznych 10 zgromadzone zostały dane o 224 zagranicznych specjalistach. Znakomita większość zatrudniona była w Staropolskim Okręgu Przemysłowym. Z tego co najmniej 42 pochodziło z krajów niemieckich i austriackich w II poł. XVIII w., podobnie 18 w okresie administracji austriackiej (1795-1809), 12 z krajów niemieckich w okresie Księstwa Warszawskiego (1809-1815), 42 niemieckich (głównie z Saksonii) w okresie zarządu S. Staszica (1816-1824)(w porównaniu z 3 specjalistami niemieckimi zatrudnionymi w okresie Lubeckiego), 18 niemieckich w okresie Banku Polskiego (1833-1843), 32 w okresie zarządu ministra Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (1824-1830) i 38 brytyjskich w okresie Banku Polskiego (1833-1843). Oczywiście to nie byli wszyscy, ale nawet jeśli było ich 500, to liczba ta wydaje się nam niewielka - w 1848 roku we francuskim przemyśle metalurgicznym pracowało ok. 15.000 brytyjskich inżynierów i robotników! 11. W porównaniu z tym liczba specjalistów zagranicznych w Królestwie Polskim wydaje się znikoma. Ale szacuje się, że ok. 1860 roku w Królestwie Polskim było około 400 budowniczych, inżynierów i geometrów 12. Liczba ta i w drugiej połowie XIX wieku nie zwiększyła się radykalnie. 10 J. Szczepański, Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I poł. XIX w. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997. 11 M. Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 1970, s.206-207. 12 R. Czepulis-Rastenis, Klassa umysłowa. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832-1862, Warszawa 1973, s.82. 7

Rola specjalistów zagranicznych w rozwoju przemysłu polskiego w pierwszej połowie XIX wieku, w tym szczególnie w Staropolskim Okręgu Przemysłowym polegała na kierowaniu najważniejszymi inwestycjami i wdrażaniu najnowszej technologii. Były to państwowe kopalnie i zakłady w Miedzianej Górze, Białogonie, Samsonowie, Nietulisku i inne. Kierowali też zakładami prywatnymi jak George Irving, mechanik brytyjski, z pochodzenia Szkot, który do 1861 roku zakładami Evansów w Kuźnicy Drzewickiej. Dla zilustrowania znaczenia roli specjalistów zagranicznych warto przybliżyć tu przykład jednego tylko zakładu przemysłowego w Białogonie. Po 1816 roku tzw. huta Aleksandra została przebudowana według koncepcji Staszica pod kierunkiem specjalistów pochodzenia niemieckiego (Franz Moritz, Heinrich Kaden. Następnie według z kolei planów Lubeckiego miała zostać fabryką fabryk, a więc tam miały być produkowane narzędzia i maszyny dla budowanych w Królestwie Polskim fabryk. Kierowali tą przebudową i następnie samym zakładem specjaliści brytyjscy. Najwybitniejszym z nich był William Preacher, który przybył do Polski w 1826 roku. Z pochodzenia Szkot, z Polską związał się na całe życie. Początkowo zatrudniony w rządowej Fabryce Machin na Solcu w Warszawie. Od 1827 roku kierował przebudową Huty Aleksandra w Białogonie na zakłady mechaniczne. Pod jego kierunkiem zainstalowano w Białogonie brytyjskie maszyny (obrabiarki, strugarki i wiertarki pracujące do 1955 roku, a obecnie znajdujące się w Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi). Następnie kierował zakładami w Białogonie, które produkować miały maszyny dla fabryk polskich. Zakłady produkowały m. in. części dla zakładów starachowickich, oraz maszynerię dla wielkiego pieca w Parszowie. W czasie powstania listopadowego zakłady produkowały broń i amunicję. Według Jana Pazdura zakład mechaniczny w Białogonie potrafił wykonać maszynerię do wszystkich hut rządowych okręgu 8

staropolskiego budowanych lub modernizowanych w latach 1833-1845 13. Sam Preacher nadzorował ponadto techniczną stronę budowy wielkiej walcowni w Nietulisku. Co najmniej dwukrotnie wyjeżdżał do Wielkiej Brytanii w celu przekonania się o stanie fabryk angielskich i zastosowania nabytych wiadomości do fabryk polskich oraz dla zakupienia i sprowadzenia do kraju różnych wzorów modelów i machin 14. W późniejszym czasie projektował i produkował maszyny rolnicze. W 1845 roku objął kierownictwo fabryki stali w Serocku, będącej własnością Maurycego Koniara. Zmarł w 1858 roku w Warszawie. Aneks. Specjaliści zagraniczni w Staropolskim Okręgu Przemysłowym (przykłady) 15. Przemysł państwowy: 13 J. Pazdur, Zakłady metalowe w Białogonie 1614-1914, Wrocław 1957, s. 153. 14 Opis geograficzno-historyczny i statystyczno-techniczny Zakładów Rządowo-górniczych w oddziale Białogon (do roku 1882), wyd. R. Guldon, L. Stępkowski, Kielce 1979, s.53. 15 Wszystkie informacje pochodzą z pracy: J. Szczepański, Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I poł. XIX w. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997. 9

GIRARD Philippe (Filip) de (1775-1845), wynalazca francuski. Po bankructwie swych przedsięwzięć we Francji w służbie Królestwa Polskim na stanowisku naczelnego mechanika od 1825 r. na skutek starań ówczesnego ministra skarbu księcia Druckiego-Lubeckiego. Od 1827 r. instalował w zakładach w Białogonie i Samsonowie maszyny sprowadzone z Wielkiej Brytanii. Nadzorował też prace hydrotechniczne prowadzone na rzece Kamiennej i Sielpi. M.in. skonstruował nowy model koła wodnego i turbinę wodną o mocy 4 KM dla zakładów w Sielpi. KADEN Johann Carl Heinrich (1790-1870), inżynier i specjalista górniczy z Saksonii. W 1817 r. przybył do Królestwa Polskiego i objął stanowisko probierza górniczego w Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Kierował zakładami w Niewachlowie i Białogonie. Wykładał analizę rud metali w Szkole Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Ponadto zawiadowca Dozorstwa w Białogonie. W 1828 r. wydzierżawił dobra Zgórsko k. Kielc, zajął się uprawą roli i poszukiwaniem oraz eksploatacją kruszcu ołowianego. W l.1835-45 budował, a następnie kierował pracą dwóch wielkich pieców w Blachowni k. Częstochowy. Ok.1840 r. zaangażował się w spółkę mającą na celu budowę wielkiego pieca w Inowłodzu nad Pilicą. Zakłady zostały zniszczone przez powódź, a Kaden stracił cały swój majątek. Zmarł w 1870 r. w Pilicy. KNAKE KAROL (1804- ), niemiecki budowniczy. Autor projektu wielkiego zespołu przemysłowego w Nietulisku (zakład, osiedle, most, urządzenia hydrotechniczne) zbudowanego w l.1834-45, gdzie energii miała dostarczać turbina wodna. W l. 1834-38 zaprojektował i nadzorował budowę osiedla mieszkaniowego przy zakładach w Białogonie składającego się z dwunastu murowanych domów. Przypisuje mu się również autorstwo projektu zakładu (walcownia i pudlingarnia żelaza) i osiedla w Sielpi zbudowanego w l.1835-38, oraz kierowanie przebudową wielkiego pieca w Rejowie w 1836 r. LILL von LILLENBACH CARL (Karol) Joseph (Józef), austriacki specjalista górniczy (?). Po zajęciu Galicji i Staropolskiego Okręgu Górniczego przez Austriaków oddelegowany został przez urząd górniczy w Wieliczce w 1804 r. do przeprowadzenia rozpoznania geologicznego złóż miedzi w okolicy Miedzianej Góry. W tym samym roku objął funkcję komisarza górniczego dla tego rejonu. Po utworzeniu w 1808 r. Dyrekcji Górniczej w Kielcach stanął na jej czele. W 1809 r. został kierownikiem zakładów miedzianogórskich. W 10

tym okresie kopalnie dawały największy urobek. Po przegranej wojnie Austriacy opuścili ten teren, a wraz z nimi i Lill i objął stanowisko radcy górniczego w Wieliczce. MORITZ FRANZ (1776-1825), niemiecki specjalista hutniczy. Inżynier i budowniczy w służbie króla pruskiego. Twórca i projektant huty Małapanew w Ozimku. Od 1817 r. główny radca hutniczy i budowniczy Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Projektant i budowniczy hamerni i walcowni w hucie Aleksandra w Białogonie. Mieszkał i zmarł w Kielcach w 1825 r. NUTTAL HENRY (? 1840), mechanik brytyjski. Do Królestwa przybył w 1826 r. i został zatrudniony przy zakładach wielkiego pieca w Samsonowie jako Majster formierni przy wielkim piecu. Tam też zamieszkał z rodziną. Jak informują tablice na kościele parafialnym w Tumlinie w okresie od maja 1828 do lutego 1829 zmarły trzy jego córki. Sam Nuttal zmarł 26 VII 1840 r. w Samsonowie pozostawiając po sobie żonę i trzy córki. PACE JOHN Fown (Founes) (? 1831), mechanik brytyjski. Prawdopodobnie do Królestwa Polskiego przybył w 1826 r. Kierował przebudową zakładu w Białogonie, szczególnie w zakresie maszynerii, głównie walcowni blach, oraz budową walcowni w zakładach w Starachowicach. W 1831 r. w czasie próby maszynerii został wciągnięty w tryby i poniósł śmierć na miejscu. Jak relacjonowała to tzw. Kronika białogońska ( Opis geograficznohistoryczny... ): Tak znalazł śmierć zdatny mechanik, budowniczy walcowni, która dotąd (tj. do 1882) bez żadnej poprawy działania swe z jak najlepszym skutkiem odbywa 16. Pozostawił po sobie dzieci: Johna, który pozostał w Polsce i w 1856 r. nabył majątek Mstyczów w powiecie jędrzejowskim, Matyldę, która wyszła za mąż za Ernesta Schirmera właściciela dóbr Kroczyce. Miał ponadto jeszcze cztery córki. PREACHER WILLIAM (1796-1858), inżynier, mechanik i wynalazca brytyjski. Najwybitniejszy z grona brytyjskich specjalistów przybyłych do Polski w I poł. XIX w., a konkretnie w 1826 r. Początkowo zatrudniony w rządowej Fabryce Machin na Solcu w Warszawie. Od 1827 kierował przebudową Huty Aleksandra w Białogonie na zakłady mechaniczne. Pod jego kierunkiem zainstalowano w Białogonie brytyjskie maszyny. Następnie kierował zakładami w Białogonie, które produkować miały maszyny dla fabryk 16 Opis geograficzno-historyczny...s.47. 11

polskich. Na podstawie fragmentarycznych danych wiadomo, że zakłady wyprodukowały części dla zakładów starachowickich, oraz maszynerię dla wielkiego pieca w Parszowie. W czasie powstania listopadowego zakłady produkowały broń i amunicję. W późniejszym czasie projektował i produkował maszyny rolnicze. W 1845 r. objął kierownictwo fabryki stali w Serocku, będącej własnością Maurycego Koniara. Zmarł 28 I 1858 r. w Warszawie. ROSE (Roze) HENRYK (ok.1799-1858), specjalista hutniczy. Pochodził z pruskiej rodziny ewangelickiej. Prawdopodobnie już od 1816 r. pracował przy budowie huty Aleksandra w Białogonie. W l.1826-27 pełnił obowiązki asystenta budowli Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach, następnie zawiadowca budowli. W 1840 r. został zawiadowcą hutniczym w Michałowie. Prawdopodobnie w l.1834-41 nadzorował budowę pudlingarni i walcowni dla zakładów w Nietulisku oraz budowę zakładu z osiedlem w Michałowie w l. 1836-41. Mieszkał w Białogonie, a następnie w Niewachlowie. Zmarł w 1858 r., pochowany w Kielcach. SCHUMANN HEINRICH (Henryk) Georg (Jerzy), (ok.1785-przed 1855), niemiecki budowniczy i majster machin. W Królestwie Polskim co najmniej od 1817 r., kiedy to został mianowany budowniczym Dozorstwa Hutniczego w Białogonie. W 1820 r. został mianowany inspektorem Dozorstwa Olkusko-Siewierskiego. Prawdopodobnie w okresie powstania listopadowego inspektor delegowany do Dozorstwa Białogońskiego nadzorujący produkcję uzbrojenia. W 1836 r. inspektor zakładów górniczych Okręgu Wschodniego. W 1841 r. mianowany naczelnikiem Okręgu Zachodniego w Dąbrowie. STRAHLER (Sztraler) JAN, niemiecki specjalista hutniczy. Pochodził ze Śląska pruskiego, studiował w Szkole Akademiczno-Górniczej w Kielcach. W 1826 r. pełnił stanowisko zawiadowcy budowli Dozorstwa Miedzianogórskiego. W l.1828-1830 kierował budową zakładów nad Bobrzą, następnie w Sielpi. Po 1830 r. budowniczy Okręgu Zachodniego. Według jego projektów budowano Hutę Bankową w Dąbrowie. W 1836 r. przystąpił do spółki kierującej eksploatacją dwóch wielkich pieców i walcowni w dobrach Wysoka w powiecie pilickim. UEBERSEHER (Ueberscher, Iberszer) JOHANN (Jan) Fridrich (Fryderyk), naczelny leśniczy górnictwa. Niemiecki specjalista, od 1818 r. radca Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach i wykładowca leśnictwa w Szkole Akademiczno-Górniczej w Kielcach. W l. 1820-12

22 nadleśny generalny Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Członek komitetu upiększenia miasta Kielce w 1825 r. ; autor planów ekonomii kieleckiej. Mieszkał w Jasiowie w parafii Tumlin. ULLMANN (Ulman) JOHANN (Jan) Erenhold (? - 1834), dyrektor Głównej Dyrekcji Górniczej i Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Pochodził z Saksonii. Absolwent Akademii Górniczej we Freibergu, w Polsce prawdopodobnie już od 1810 r. Opisał wówczas fabryki żelazne suchedniowskie i samsonowskie. Dyrektor Krakowskiej Dyrekcji Górniczej. W 1816 r. mianowany dyrektorem generalnym górnictwa krajowego; następnie został dyrektorem Głównej Dyrekcji Górniczej i Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Był doradcą i współpracownikiem Stanisława Staszica w zakresie rozwoju polskiego górnictwa i hutnictwa. Poza ogólnym nadzorem górnictwa i hutnictwa zajmował się organizacją poszukiwań soli, a także wykładał prawo górnicze w Szkole Akademiczno-Górniczej w Kielcach. W 1824 r. opracował nie zrealizowany plan odwodnienia kopalń olkuskich przy pomocy gigantycznego kanału. W 1826 r. zwolniony ze stanowiska dyrektora górnictwa przez nowego zwierzchnika ministra Druckiego-Lubeckiego, a w roku następnym przeszedł na emeryturę. Przyznano mu emeryturę w wysokości 5.000 złotych i mieszkanie w domu rządowym. Zajął się od tej pory gospodarowaniem w swoim majątku (zwanym później Ulmanówka ), w Jaworzni k/kielc. Tam eksploatował kopalnię miedzi ( na Moczydle ) i ołowiu. Zakupił też niewielką hutę miedzi w Jaworzni. Wydaje się, że nie były to zbyt pomyślne próby, skoro kopalnię ołowiu zamknięto w 1830 r. Mieszkał prawdopodobnie w Kielcach; zmarł w Jaworzni w 1834 r. i został pochowany na górze Moczydle w wybudowanej przez siebie kaplicy grobowej. Żona Barbara z Giżyckich zmarła w Kielcach w 1860 r. Przemysł prywatny: EVANS Thomas (Tomasz) Moore (1794-1837), przemysłowiec brytyjski. Pierwszy z braci Evans (poza nim do Królestwa w późniejszym czasie przybył jeszcze Andrew Evans), który miał przybyć do Warszawy i przy ul. Miodowej otworzył sklep z towarami angielskimi, a następnie uruchomił fabrykę wyrobów żelaznych. Fabryka produkowała głównie maszyny i narzędzia rolnicze. Fabryka przed powstaniem listopadowym zatrudniała ok.150 robotników. Chcąc się uniezależnić od niepewnych dostaw bracia Evans, w latach 20-tych, prawdopodobnie w 1827 r., wydzierżawili hutę w Kuźnicy Drzewickiej, a w l.1835-38 zakłady hutnicze w Parszowie, które rozbudowali i zmodernizowali. Wtedy z zakładach 13

drzewickich wybudowano wielki piec, odlewnię z żeliwiakiem i emaliernię. Bracia Evans dzierżawili też piec w Krasnej. Zakłady drzewickie w połowie XIX w. zatrudniały ok. 150 robotników i dawały roczną produkcję o wartości 70.000 rubli. Thomas Evans zmarł w 1837 r. i pochowany został na cmentarzu w Parszowie. W 1842 r. rodzina Evansów zakupiła dobra Rozwady, Gapinin i Kużnicę Drzewicką w pow. opoczyńskim o wartości 113.000 rubli. Opuściła Królestwo Polskie w okresie wojny krymskiej (1854-1856). IRVINE (Irving) George (ok.1800- po 1861), mechanik brytyjski. Z pochodzenia Szkot. Najprawdopodobniej przez cały okres pobytu w Królestwie Polskim kierował zakładami Evansów w Kuźnicy Drzewickiej, co najmniej do 1861 r. W Drzewicy urodziła się jego córka (1836) i została pochowana jego żona Isabella (1845). SUNDERLAND LEVI (Lewin) Selig, przemysłowiec brytyjski żydowskiego pochodzenia. W 1809 mieszkał w Londynie, a w l.1814-17 w mieście Sunderland, od którego w 1822 r. przyjął nazwisko. Miasto Sunderland było ośrodkiem handlowym, a w pobliżu znajdowały się fabryki fajansu, którym handlowała rodzina Sunderlandów. W 1815 r. jego brat Aleksander utrzymywał się z fabryki w handlu pruskim. W Warszawie na jarmarkach- Lewin pojawił się w 1820, wkrótce zamieszkał tam na stałe i z czasem sprowadził rodzinę razem z bratem Aleksandrem. Po wstępnych ustaleniach z S. Staszicem na mocy umowy z 1823 r. z Główną Dyrekcją Górniczą w Kielcach uruchomił fabrykę fajansu i porcelany w Iłży, w późniejszym okresie kierowaną przez jego syna Filipa Sunderlanda. Od 1837 r. Filip kierował także fabryką fajansu w Radlinie. Wyroby ich produkcji były prezentowane na krajowych wystawach przemysłowych z 1825, 1828 i 1841 r. (wazy, filiżanki, serwisy, talerze, półmiski, salaterki, lichtarze itp.). Zmarł w Iłży w 1869 r. i pochowany został na nieistniejącym już cmentarzu żydowskim w Iłży. 14