FLORA NACZYNIOWA DAWNEGO PARKU DWORSKIEGO W ŁASINIE KOSZALIŃSKIM (POMORZE ZACHODNIE)

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 6 2009 FLORA NACZYNIOWA DAWNEGO PARKU DWORSKIEGO W ŁASINIE KOSZALIŃSKIM (POMORZE ZACHODNIE) VASCULAR FLORA OF THE FORMER MANOR PARK IN ŁASIN KOSZALIŃSKI (WESTERN POMERANIA) Mariola Truchan, Zbigniew Sobisz Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Genetyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: truchan @ apsl.edu.pl, sobisz @ apsl.edu.pl ABSTRACT The paper presents results of studies on vascular flora in the former manor park conducted in the years 2007-2008. In the investigated area a total of 188 taxa of vascular plants were identified, belonging to 50 families. Flora of the analyzed area consists of 147 apophytes, 17 archeophytes, 13 ergasiophytes and 11 kenophytes. Seven protected species were found: Aquilegia vulgaris, Convallaria majalis, Galanthus nivalis, Hedera helix, Lilium martagon, Viburnum opulus and Vinca minor. Lilium martagon L. is very numerous in the former manor park in Western Pomerania. Słowa kluczowe: flora naczyniowa, Lilium martagon, park dworski, Łasin Koszaliński, Pomorze Zachodnie Key words: vascular flora, Lilium martagon, former manor park, Łasin Koszaliński, Western Pomerania WSTĘP Łasin Koszaliński to niewielka wieś w województwie zachodniopomorskim. PołoŜona jest w dolinie rzeki Czerwonej (Wonne Bach), na jej lewym brzegu, w pobliŝu ujścia do Morza Bałtyckiego. Pod względem fizycznogeograficznym leŝy na WybrzeŜu Słowińskim (Kondracki 2004), administracyjnie naleŝy do powiatu koszalińskiego i gminy Będzino. Ze względu na swoje połoŝenie ma charakter wsi letniskowej, w której 16 rodzin spośród 20 zamieszkujących na stałe zajmuje się pro- 159

wadzeniem gospodarstw agroturystycznych. W Łasinie Koszalińskim zachował się budynek starej szkoły (posesja nr 6), który jest własnością prywatną, i wykorzystywany jest równieŝ jako baza agroturystyczna (inf. ustna Jan Koziarski, lipiec 2008). We wsi Łasin o metryce średniowiecznej znajdowały się rycerskie dobra lenne i dobra kościelne naleŝące do katedry w Kołobrzegu (Kolberg). Właściciele dóbr rycerskich znani są dopiero od połowy XVI wieku, w 1564 roku naleŝały one do Petera von Kamecke, który był radcą księcia pomorskiego Bogusława XIII. Ostatni potomek rodu von Kamecke zmarł w 1615 roku. Pochowano go w gotyckim kościele znajdującym się przy załoŝeniu dworsko-parkowym. Poświęcona jego pamięci płyta nagrobna znajduje się obecnie w wieŝy koszalińskiej katedry (Bastowska 2003). Majątek po nim wykupiła rodzina von Tettau (Wedel-Parlow 1961). W 1680 roku właścicielem majątku został Lorenz von Krockow, który powiększył dobra łasińskie o wieś Tymień (Timmenhagen). Matrykuła z 1756 roku wspomina, Ŝe hrabia Heinrich Adrian von Borcke, major księcia pruskiego Friedricha, był zarządcą majątków w Łasinie, Tymieniu, Ustroniu Morskim (Henkenhagen) i Wieniotowie (Wendhagen) (Klempin i Kratz 1863). W tym czasie u wylotu drogi do Wieniotowa załoŝony został na planie palladyńskim dwuskrzydłowy dwór oraz dwa folwarki północny Hofen i południowy Rothenhof (Bergahus 1867). Przypuszczalnie juŝ w XVIII wieku przy dworze był mały ogród francuski. Ówczesne załoŝenie ogrodowo-dworskie otaczały rozległe łąki, a od południa pola uprawne. W pierwszej połowie XIX wieku do ogrodu przyłączono część przyległych łąk z małymi stawami, tworząc nieduŝy park krajobrazowy. Dziedziniec z dworem był połoŝony centralnie. Układ komunikacyjny parku tworzyły alejki obsadzone Carpinus betulus L., pozostałe z dawnego załoŝenia, oraz prosta droga w północno- -wschodniej części parku i dwie drogi przechodzące przez północno-zachodnią i południowo-wschodnią jego część, które łączyły się z drogą wiejską. Do dworu przylegał sad, a ponadto w kompozycji parku występował w postaci grup oraz pojedynczych okazów róŝnogatunkowy drzewostan (Gwiazdowska-Banaszak 1982). Barokowy dwór był dwupiętrową bryłą zbudowaną na planie litery L. Jego elewacja miała kolor krwistoczerwony, stąd nazywany był przez ówczesnych mieszkańców czerwonym zamkiem. Rozległą polanę parkową przecinała stara aleja lipowa prowadząca do dworu. Do parku naleŝał murowany, XIV-wieczny kościół (Neuschäffer 1994). W 1817 roku dobra Łasina naleŝały do Friedricha von Arnim, a od 1818 roku folwark był własnością jego synów: Heinricha, Wilhelma, Adolfa, Leonharda i Reinholda. W 1884 roku właścicielką dóbr była Eleonora Constantina von Wedel z domu von Arnim. W latach 1905-1914 majątkami rycerskimi w Łasinie i Łopienicy (Lappenhagen) zarządzała Elisabeth von Wedel, w 1928 roku jej syn Bernhard (Schwenkler 1966). Od 1938 roku właścicielem była rodzina von der Osten, która załoŝyła w Łasinie stadninę koni (Neuschäffer 1994). Dobra w Łasinie naleŝały do tej rodziny do początku II wojny światowej (Schwenkler 1966). W latach 1945-1955 we dworze funkcjonował Dom Dziecka (Neuschäffer 1994). W 1955 roku brygada Akcji Rozbiórkowej Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Koszalinie barbarzyńsko zniszczyła kościół bez wiedzy wojewódzkiego konserwatora zabytków. W tym roku wyburzono równieŝ dwór (Bastowska 2003). Od 160

1998 roku park jest własnością prywatną. Dawne załoŝenie dworsko-parkowe dziś jest nieuŝytkowane, a tym samym zaniedbane. Jedyne prace porządkowe wykonywane na terenie dawnego parku to dwukrotne koszenie w ciągu sezonu wegetacyjnego. Pomimo zaniedbania, park zasługuje na szczególną uwagę. Na jego terenie znajduje się bardzo liczne, niewątpliwie pochodzenia antropogenicznego stanowisko L. martagon L. Praca przedstawia inwentaryzację botaniczną dawnego załoŝenia dworsko-parkowego w Łasinie Koszalińskim. MATERIAŁ I METODY Badania terenowe prowadzono w latach 2007-2008. Nazewnictwo rodzin i gatunków roślin naczyniowych jest zgodne z listą Mirka i in. (2002). Nomenklaturę drzew i krzewów przyjęto za Senetą i Dolatowskim (2003). Oprócz spisów florystycznych inwentaryzacja dendroflory została udokumentowana pomiarami obwodów najbardziej okazałych egzemplarzy drzew na wysokości 130 cm i ich wysokości wysokościomierzem Suunto PM 5/1520. Listę rodzin i gatunków roślin naczyniowych przedstawiono w układzie alfabetycznym. Miejsce taksonów w klasyfikacji geograficzno-historycznej, uwzględniając specyfikę regionu, określono na podstawie list Zająca (1979), Zając i Zająca (1992) oraz Zająca i in (1998). Gatunki objęte ochroną prawną podano za Rozporządzeniem Ministra Środowiska (2004). Gatunki objęte ochroną całkowitą oznaczono symbolem!!, a ochroną częściową!. Przed gatunkiem chronionym o charakterze antropogenicznym umieszczono symbol *. W charakterystyce parku za nazwą polską i niemiecką miejscowości podano numer ewidencyjny i datę wpisu do rejestru zabytków według Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie, Delegatura w Koszalinie. W nawiasach podano kursywą niemieckie nazwy fizjograficzne obowiązujące do 1945 roku (Kaemmerer 1988, Słownik... 2002). Zastosowano następujące skróty: Ap apofit, Ar archeofit, Erg ergazjofit, Ken kenofit. WYNIKI Dawne załoŝenie dworsko-parkowe w Łasinie Koszalińskim (Lassehne) (A-13, 16 XI 1953) znajduje się w północno-zachodniej części wsi, przy bitej drodze łączącej się na południu z szosą Koszalin-Kołobrzeg, a na północy z podrzędną drogą z Ustronia Morskiego do osady rolniczej Pleśna. Pozostałość po dawnym terenie dworskim zajmuje powierzchnię 6,8 ha. W jej skład wchodzą dawny dziedziniec i park, w którym wody stanowią 1,12 ha (w tym 4 stawy, z czego 2 wysychające), oraz rowy melioracyjne (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Szczecinie, Delegatura w Koszalinie inf. ustna). Dziedziniec zajmuje środkowozachodnią część załoŝenia 161

i znajduje się bezpośrednio przy drodze wiejskiej. Dokładne granice dziedzińca są trudne do ustalenia, dawne budynki zostały rozebrane, a teren porosły zwarte skupienia krzewów i drzew. Prace porządkowe w formie dwukrotnego koszenia w ciągu roku najprawdopodobniej obejmują jedynie część dawnego dziedzińca. Park o zarysie zbliŝonym do prostokąta zajmuje teren wokół dziedzińca. Teren jest ogrodzony płotem z siatki. Park przestrzenie zorientowany jest w kierunku północno-wschodnim i południowo-wschodnim. DłuŜszym bokiem graniczy z drogą biegnącą przez wieś. WzdłuŜ północnej i północno-wschodniej granicy parku znajduje się rów melioracyjny. Układ ciągów komunikacyjnych jest zatarty. Zachowała się aleja utworzona z Carpinus betulus L., złoŝona z 34 drzew (19 po jednej, a 15 po drugiej stronie alei). Na końcu alei w kierunku wiejskiej drogi rośnie Picea abies (L.) H. Karst. Wschodnią granicę załoŝenia stanowi rów melioracyjny, oddzielający park od kompleksu łąk. Od północnego wschodu park graniczy z kompleksem łąk pociętych siecią rowów melioracyjnych. W tej części parku znajduje się drzewostan składający się z Carpinus betulus, Fagus sylvatica L., Tilia cordata Mill, Fraxinus excelsior L. i młodych okazów Quercus robur L. Na wielu okazach drzew pnie się kwitnący i owocujący Hedera helix L. Nad brzegiem największego ze stawów uwagę zwraca Populus alba L. o obwodzie pnia 390 cm i okazy Fraxinus excelsior L. (360 cm, 320 cm). Ponadto znajduje się tam kilka okazów Alnus glutinosa (L.) Gaertn., Salix alba L. i S. fragilis L. Na brzegu stawu występują zespoły szuwarowe Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 oraz Typhetum latifoliae Soó 1927. W północno-wschodnim naroŝniku rośnie Tilia cordata o obwodzie pnia 390 cm, obok ruin dworu Carpinus betulus (240 cm), a między czynnymi stawami, na lekkim wzniesieniu Ulmus laevis Pall (290 cm). Przy drugim stawie, w południowo-wschodnim naroŝniku parku, rośnie Tilia cordata Mill. o obwodzie pnia 540 cm i zachowały się pozostałości dawnego sadu z Malus domestica Borkh., Cerasus avium (L.) Moench, C. vulgaris Mill. Ponadto znajdujący się tam drzewostan składa się z następujących gatunków: Fraxinus excelsior L., Acer platanoides L., Aesculus hippocastanum L. Najokazalszy kasztanowiec pospolity ma 340 cm obwodu. Od strony południowo-wschodniej graniczącej z zabudowaniami wsi znajduje się szpaler jesionowo-klonowy. Wśród krzewów w dawnym parku dominują następujące gatunki: Corylus avellana L., Crataegus laevigata (Poir.) DC., C. monogyna Jacq., Prunus spinosa L., Rosa canina L., R. rugosa Thunb., Rubus idaeus L., R. plicatus Weihe & Nees, Sambucus nigra L. Na terenie parku często spotyka się dwa pnącza Clematis vitalba L. i Hedera helix L. Wykaz roślin naczyniowych występujących na badanym terenie ACERACEAE Acer platanoides L. Ap, A. pseudoplatanus L. Ap. Adoxa moschatellina L. Ap. ADOXACEAE 162

*Galanthus nivalis L.!! Erg. AMARYLIDACEAE APIACEAE Aegopodium podagraria L. Ap, Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. Ap, Daucus carota L. Ap, Heracleum sibiricum L. Ap, Torilis japonica (Houtt.) DC. Ap. *Vinca minor L.! Erg. *Hedera helix L.! Erg. APOCYNACEAE ARALIACEAE ASTERACEAE Achillea millefolium L. Ap, Arctium tomentosum Mill. Ap, Artemisia vulgaris L. Ap, Aster novi-belgii L. Ken, Bellis perennis L. Ap, Bidens tripartita L. Ap, Centaurea cyanus L. Ar, C. scabiosa L. Ap, Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb. Ken, Cirsium arvense (L.) Scop. Ap, C. oleraceum (L.) Scop. Ap, Galinsoga parviflora Cav. Ken, Gnaphalium sylvaticum L. Ap, G. uliginosum L. Ap, Lapsana communis L. Ap, Leucanthemum vulgare Lam. Ap, Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál Ar, Rudbeckia laciniata L. Ken, Senecio jacobaea L. Ap, S. vulgaris L. Ar, Solidago virgaurea L. Ap, Sonchus arvensis L. Ap, S. oleraceus L. Ar, Tanacetum vulgare L. Ap, Taraxacum officinale F.H. Wigg. Ap, Tragopogon pratensis L. Ap, Tussilago farfara L. Ap. BETULACEAE Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Ap, Carpinus betulus L. Ap, Corylus avellana L. Ap. BORAGINACEAE Myosotis arvensis (L.) Hill Ar, Pulmonaria obscura Dumort. Ap, Symphytum officinale (L.) Ap. BRASSICACEAE Alliaria petiolata (M. Bieb) Cavara & Grande Ap, Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. Ap, Armoracia rusticana P. Gaertn., B. Mey. & Scherb. Erg, Brassica napus L. subsp. napus Erg, Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. Ap, Cardamine amara L. Ap, Erophila verna (L.) Chevall. Ap, Thlaspi arvense L. Ar. CAPRIFOLIACEAE Lonicera periclymenum L.!! Ap, L. xylosteum L. Ap, Sambucus nigra L. Ap, Symphoricarpos albus (L.) S.F. Blake Ken, Viburnum opulus L.! Ap. 163

A Fot. 1. A Lilium martagon L., B Anemone ranunculoides L. (fot. Mariola Truchan) B 164

A B Fot. 2. A Digitalis purpurea L., B Lathraea squamaria L. (fot. Mariola Truchan) 165

CARYOPHYLLACEAE Cerastium holosteoides Fr. em. Hyl. Ap, Melandrium album (Mill.) Garcke Ap, Saponaria officinalis L. Ap, Spergula arvensis L. Ar, Stellaria media (L.) Vill. Ap. Euonymus europaea L. Ap. CELASTRACEAE CHENOPODIACEAE Atriplex patula L. Ar, Chenopodium album L. Ap. CONVALLARIACEAE Convallaria majalis L.! Ap, Maianthemum bifolium (L.) F.W. Schmidt Ap, Polygonatum multiflorum (L.) All. Ap. CONVOLVULACEAE Calystegia sepium (L.) R. Br. Ap, Convolvulus arvensis L. Ap. EQUISETACEAE Equisetum arvense L. Ap, E. pratense L. Ap. Vaccinium myrtillus L. Ap. ERICACEAE FABACEAE Lathyrus pratensis L. Ap, Lotus uliginosus Schkuhr Ap, Medicago lupulina L. Ap, Melilotus alba Medik. Ap, Sarothamnus scoparius (L.) Wimm Ap, Trifolium arvense L. Ap, T. pratense L. Ap, Vicia angustifolia L. Ar, V. hirsuta (L.) S.F. Gray Ar. FAGACEAE Fagus sylvatica L. Ap, Quercus robur L. Ap. Fumaria officinalis L. Ar. FUMARIACEAE GERANIACEAE Erodium cicutarium (L.) L Hér Ap, Geranium robertianum (Hoffm.) Newman Ap. GROSSULARIACEAE Ribes uva-crispa L. var. sativum DC. Erg. 166

Aesculus hippocastanum L. Ken. HIPPOCASTANACEAE Hypericum perforatum L. Ap. HYPERICACEAE JUNCACEAE Juncus bufonius L. Ap, J. effusus L. Ap. LAMIACEAE Galeobdolon luteum Huds. Ap, Galeopsis tetrahit L. Ap, Glechoma hederacea L. Ap, Lamium album L. Ar, Leonurus cardiaca L. Ar, Lycopus europaeus L. Ap, Mentha aquatica L. Ap, M. arvensis L. Ap, Stachys palustris L. Ap, S. sylvatica L. Ap. Lemna minor L. Ap. LEMNACEAE LILIACEAE Gagea lutea (L.) Ker Gawl. Ap, *Lilium martagon L.!! Ap (fot. 1A). Viscum album L. Ap. Fraxinus excelsior L. Ap. LORANTHACEAE OLEACEAE ONAGRACEAE Epilobium ciliatum Raf. Ken, E. parviflorum Schreb. Ap, Oenothera biennis L. Ap. OXALIDACEAE Oxalis acetosella L. Ap, O. fontana Bunge Ken. PAPAVERACEAE Chelidonium majus L. Ap, Papaver rhoeas L. Ar, P. somniferum L. Erg. PHILADELPHACEAE Philadelphus coronarius L. Erg. Picea abies (L.) H. Karst. Erg. PINACEAE 167

PLANTAGINACEAE Plantago intermedia Gilib. Ap., P. lanceolata L. Ap, P. major L. Ap. POACEAE Dactylis glomerata L. Ap, Deschampsia flexuosa (L.) Trin. Ap, Elymus repens (L.) Gould Ap, Festuca gigantea (L.) Vill. Ap, Holcus lanatus L. Ap, Lolium perenne L. Ap, Milium effusum L. Ap, Phalaris arundinacea L. Ap, Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Ap, Poa annua L. Ap, P. nemoralis L. Ap. POLYGONACEAE Polygonum aviculare L. Ap, P. bistorta L. Ap, P. persicaria L. Ap, Rumex acetosa L. Ap, R. acetosella L. Ap, R. hydrolapathum L. Ap, R. obtusifolius L. Ap. Lysimachia nummularia L. Ap. PRIMULACEAE RANUNCULACEAE Anemone nemorosa L. Ap, A. ranunculoides L. Ap (fot. 1B), *Aquilegia vulgaris L.!!, Erg, Caltha palustris L. Ap, Clematis vitalba L. Ap, Ficaria verna Huds. Ap, Ranunculus acris L. Ap, R. repens L. Ap. ROSACEAE Alchemilla monticola Opiz Ap, Cerasus avium (L.) Moench Erg, C. vulgaris Mill. subsp. vulgaris Erg, Crataegus laevigata (Poir.) DC. Ap, C. monogyna Jacq. Ap, Filipendula ulmaria (L.) Maxim. Ap, Fragaria vesca L. Ap, Geum urbanum L. Ap, Potentilla anserina L. Ap, P. argentea L. Ap, Prunus spinosa L. Ap, Rosa canina L. Ap, R. rugosa Thunb. Ken, Rubus caesius L. Ap, R. idaeus L. Ap, R. plicatus Weihe & Nees Ap, Sorbus aucuparia L. Ap, Spiraea salicifolia L. Erg. Galium mollugo L. Ap. RUBIACEAE SALICACEAE Populus alba L. Ap, P. tremula L. Ap, Salix alba L. Ap, S. caprea L. Ap, S. fragilis L. Ap. SCROPHULARIACEAE Digitalis purpurea L. Ken (fot. 2A), Lathraea squamaria L. Ap (fot. 2B), Linaria vulgaris Mill. Ap, Odontites serotina (Lam.) Rchb. Ap, Scrophularia nodosa L. Ap, Veronica arvensis L. Ar, V. chamaedrys L. Ap, V. hederifolia L. Ap, V. persica Poir. Ken. 168

Tilia cordata Mill. Ap. Typha latifolia L. Ap. Ulmus laevis Pall. Ap. TILIACEAE TYPHACEAE ULMACEAE URTICACEAE Urtica dioica L. Ap, U. urens L. Ar. VIOLACEAE Viola arvensis Murray Ar, V. odorata L. Ar, V. reichenbachiana Jord. ex Boreau Ap. PODSUMOWANIE Na terenie parku stwierdzono występowanie 188 gatunków roślin naczyniowych naleŝących do 50 rodzin. Najwięcej, bo 147 gatunków naleŝy do apofitów, 17 do archeofitów, 13 stanowią ergazjofity, a 11 to kenofity. Najliczniejsze są rodziny Asteraceae (26 gat.) i Rosaceae (18 gat.). Rodzina Poaceae reprezentowana jest przez 12 gatunków, Lamiaceae przez 10, Scrophulariaceae przez 9, a Brassicaceae i Ranunculaceae przez 8. Natomiast 29 rodzin reprezentowanych jest przez 1-2 gatunków. Wykaz drzew pomnikowych w parku dworskim w Łasinie A list of trees nature monuments in manor park in Łasin Tabela 1 Table 1 Gatunek Species 1. Aesculus hippocastanum L. 2. Carpinus betulus L. 3. Fraxinus excelsior L. 4. Fraxinus excelsior L. 5. Populus alba L. 6. Tilia cordata Mill. 7. Tilia cordata Mill. 8. Ulmus laevis Pall Obwód drzewa (cm) Tree girth (cm) 340 240 360 320 390 540 390 290 Wysokość drzewa (m) Tree height (m) 26 12 31 28 25 23 27 24 169

Na badanym terenie stwierdzono obecność 7 taksonów objętych ochroną prawną, w tym 3 całkowitą tj.: Aquilegia vulgaris, Galanthus nivalis oraz Lilium martagon, które mają tu niewątpliwie charakter antropogeniczny. Gatunki objęte ochroną częściową to: Convallaria majalis, Hedera helix, Viburnum opulus oraz Vinca minor. Niewątpliwie najcenniejszą wartością botaniczną tego parku, oprócz 8 drzew o cechach pomnikowych (tab. 1), jest Lilium martagon, zarówno ze względu na liczbę osobników, jak i dorodność występujących tu okazów. W 2007 roku stwierdzono 3042 okazy lilii, a w 2008 roku było ich 1827. Na Pomorzu, szczególnie w dawnych parkach dworskich i na cmentarzach, spotyka się L. martagon. Stanowiska jednak liczą zwykle od kilku lub kilkunastu do kilkudziesięciu osobników. Bardzo rzadko się zdarza, by liczebność wynosiła kilkaset osobników, jak w dawnym parku dworskim w Motłowie (Sobisz i Truchan 2006). Antropogeniczne stanowisko Lilium martagon w Łasinie Koszalińskim nale- Ŝy najprawdopodobniej do najbogatszych pod względem liczby osobników na Pomorzu. LITERATURA Bastowska K. 2003. Z dziejów zabytkowych świątyń dawnego województwa koszalińskiego w latach 1945-1989. W: Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej. W. Rączkowski, J. Sroka (red.). Fundacja Dziedzictwo 2, Sławno: 197-242. Berghaus H. 1867. Landbuch des Herzogthums Pommern und des Fürstenthums Rügen. Schilderung der Zustände dieser Lande in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts. Th. III, Bd. 1, Berlin. Gwiazdowska-Banaszak E. 1982. Katalog XIX-wiecznych dworów i pałaców gminy Będzino. Pracownia Konserwacji Zabytków w Szczecinie (ms.). Kaemmerer M. 1988. Ortsnamenverzeichnis der Ortschaften jenseits von Oder und Neiße. Verlag Gerhard Rautenberg, Leer. Klempin R., Kratz G. 1863. Matrikeln und Verzeichnisse der pommerschen Ritterschaft vom XIV bis das XIX Jahrhundert. Berlin. Kondracki J. 2004. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland, 1. Neuschäffer H. 1994. Schlösser und Herrenhäuser in Hinterpommern. Kommisionsverlag Gerhard Rautenberg, Leer. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. DzU nr 168, poz. 1764. Schwenkler F. 1966. Köslin. Die siebenhundertjährige Geschichte einer pommerschen Stadt und ihres Kreises. Herausg. im Auftrage der Heimatkreisausschüsse Stadtkreis Köslin und Landkreis Köslin-Bublitz, Eckernförde. Seneta W., Dolatowski J. 2003. Dendrologia. PWN, Warszawa. Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza Zachodniego z nazwami przejściowymi z lat 1945-1948. 2002. T. Białecki (red.). KsiąŜnica Pomorska, Wydz. Hum. Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum Państwowe, Szczecin. Sobisz Z., Truchan M. 2006. Lilium martagon L. in former manor parks and Protestant cemeteries in the central part of Polish Pomerania. Biodiv. Res. Conserv., 3-4: 308-310. Wedel-Parlow L. von. 1961. Wedelsche Häuser im Osten. Jever. 170

Zając A. 1979. Pochodzenie archeofitów występujących w Polsce. UJ, Kraków. Zając M., Zając A. 1992. A tentative list of segetal and ruderal apophytes in Poland. Zesz. Nauk. UJ, 1059, Pr. Bot., 24: 7-23. Zając A., Zając M., Tokarska-Guzik B. 1998. Kenophytes in the flora of Poland: list, status and origin. Phytocoenosis, 10 (N.S.), Suppl. Cart. Geobot., 9: 107-116. 171