Licencjonowanie oprogramowania Piotr 'DreeD' Grzyb 1. Prawa autorskie 1.1. Wstęp 1.2. Wytłumaczenie praw autorskich 1.3. Co to oznacza w praktyce? 2. Formy dystrybucji 2.1. Abandonware 2.2. Addware 2.3. Cardware (Postcardware) 2.4. Demo 2.5. Demo pasywne 2.6. Ewaluacja 2.7. Firmware 2.8. Freeware 2.9. Liteware 2.10. Shareware 2.11. Spyware 2.12. Stampware 2.13. Vaporware 2.14. Wersja próbna (trial version, working version) 3. Typy licencji 3.1. Licencja Firmware 3.2. Licencja Freeware 3.3. Licencja GNU 3.4. Licencja GPL (General Public Licence) 3.5. Licencja grupowa (ang. Site licence) 3.6. Licencja jednostanowiskowa (ang. One-site licence) 3.7. Licencja typu Linux 3.8. Licencja na obszar 3.9. Licencja Public Domain 3.10. Licencja Shareware 4. Piractwo komputerowe 5. Wnioski W Internecie znajduje się ogromna różnorodność oprogramowania. Pod względem kosztów kupna cały software (czyli inaczej oprogramowanie) dzieli się na różne typy, np.: programy typu freeware, shareware, komercyjne. Gdy chcemy ściągnąć jakiś program często powstaje problem. Nie wiadomo bowiem w jaki sposób dany program jest rozpowszechniany, tzn. czy jest on darmowy, czy trzeba za niego zapłacić. Powstają obawy, czy ściągając i używając programu nie łamiemy prawa. Również w pismach komputerowych z CD można znaleźć różne rodzaje oprogramowania, takie jak: shareware, demo i inne. Nie zawsze jednak wiadomo, co to oznacza i często nie jest też nigdzie wytłumaczone. Podobnie, kiedy kupujemy oprogramowanie w sklepie, nie zawsze wiemy, czy można zainstalować je na więcej niż jednym komputerze albo pożyczyć koledze. Niniejszy artykuł ma umożliwić czytelnikowi rozeznanie się w sposobach dystrybucji programów oraz w typach licencji zawieranych z producentem przy ich kupnie. W artykule poruszony został również temat praw autorskich. Przedstawiamy objaśnienie tego zagadnienia oraz naszą jego interpretację. Opisaliśmy także szczególny przypadek ich łamania, tzw. piractwo komputerowe. 1. Prawa autorskie http://www.php.pl Strona 1 z 8
1.1. Wstęp W każdej dyskusji o oprogramowaniu i jego używaniu wcześniej czy później zostają poruszone kwestie praw autorskich i umów licencyjnych. Firmy, które dokładnie zdają sobie sprawę z uwarunkowań związanych z prawami autorskimi i umowami licencyjnymi, zwykle mają mniej problemów z zarządzaniem oprogramowaniem. Firmy te nie tylko znają swoje prawa, ale też rozumieją ich znaczenie, czego efektem jest nie tylko znajomość ograniczeń z nich wynikających, lecz także wiedza, która pozwala w pełni skorzystać z umów licencyjnych. Dyscyplina w przestrzeganiu praw autorskich i umów licencyjnych oraz dobre ich dokumentowanie wpływają także na inne obszary działalności. Kiedy uczyni się pracowników odpowiedzialnymi za utrzymanie kopii dyskietek i podręczników, zmniejszy się liczba kradzieży i zagubień. Mówiąc najprościej "prawo autorskie" (angielskie "copyright") oznacza?prawo do kopiowania" ("copy" - kopiować;?right" - prawo). Oczywiście, różne przepisy w każdym kraju definiują to zagadnienie nieco bardziej zawile. Jednak z punktu widzenia informatyków i szefów zespołów zajmujących się oprogramowaniem, dobrze jest mieć zdroworozsądkowe pojęcie o prawach autorskich - po to, aby móc określić, jak efektywnie i w sposób uporządkowany rozprowadzać oprogramowanie. 1.2. Wytłumaczenie praw autorskich? Copyright by php.pl 1996-2000. Powyższy zapis oznacza: wszystkie prawa zastrzeżone. Bez zgody autora stron, właściciela praw autorskich i zarazem ich wydawcy w Internecie, żadna część tej publikacji nie możne być reprodukowana, przechowywana w systemach wyszukiwania lub przekazywana w żadnej formie i żadnymi środkami elektronicznymi, mechanicznymi, za pośrednictwem fotokopiarek czy w inny sposób. 1.3. Co to oznacza w praktyce? Przepisy prawa autorskiego stosowane są we wszelkich sprawach dotyczących serwisu. Tekst tego aktu prawnego, Ustawy z dnia 4 lutego 1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych, można znaleźć również w Internecie. Zamieszczenie całego artykułu z serwisu www.php.pl na innym serwerze World Wide Web czy w publikacji drukowanej, jest możliwe tylko za zgodą autora. Domyślnie takiej zgody autor nie udziela. Zgodę taką można w uzasadnionych przypadkach uzyskać kontaktując się z autorem przez e-mail. Wykorzystywanie materiału objętego prawem autorskim bez zgody autora jest zawsze naruszeniem prawa autorskiego, nawet gdy nie wiąże się z uzyskiwaniem korzyści materialnych. Osiąganie korzyści może wpłynąć na wysokość i formę odszkodowania przyznawanego przez sąd, ale nie zmienia to samego faktu złamania praw autorskich. Już przy samym rozpowszechnianiu bez zezwolenia może ucierpieć wartość handlowa oryginału, jakakolwiek by ona wcześniej nie była. Elementy graficzne stworzone przez autora dla potrzeb serwisu i ilustracje, w tym zrzuty ekranu, również nie mogą być wykorzystywane bez zgody autora. Również takiej zgody autor nie udziela domyślnie. Zgodnie z prawem autorskim ochronie nie podlegają proste informacje prasowe, rozumiane jako same informacje, bez komentarza i ich oceny przez autora. Autor rozumie to jako możliwość wykorzystywania informacji pochodzących z tekstów zamieszczonych w serwisie, ale nie kopiowania całości lub części artykułów. http://www.php.pl Strona 2 z 8
Można oczywiście tworzyć odnośniki do strony początkowej serwisu czy jego poszczególnych artykułów. W bardzo eleganckiej wersji zasad zachowania w sieci o takim odnośniku informuje się autora stron, do których kieruje odnośnik.: autor i tak, korzystając z analizy logów dostępu czy usług wyszukiwawczych, może wykryć praktycznie każdy taki odnośnik. 7. W prawie autorskim istnieje pojęcie dozwolonego użytku. Polega on na wykorzystaniu krótkiego fragmentu dzieła z podaniem jego autora i źródła - czyli zamieszczaniu cytatów. Wolno więc cytować fragmenty artykułów z serwisu, z podaniem źródła: a. na sposób hipertekstowy, na przykład: php.pl, www.php.pl/prawa, www.php.pl, 13 październik 2001. (podawany jest kolejno autor, tytuł artykułu i odnośnik do niego, tytuł serwisu i odnośnik do niego, data ostatnich zmian w momencie tworzenia źródła - bo artykuł może się później zmieniać) b. albo tak jak w publikacjach na papierze: php.pl, Prawa, Serwis php.pl, 26 październik 2001. Autor zezwala na indeksowanie zawartości serwisu przez systemy wyszukiwania dostępne publicznie; technicznie rzecz biorąc robi to nie tworząc żadnych zastrzeżeń przy pomocy pliku robots.txt. Tłumaczenia artykułów z serwisu są możliwe po uzyskaniu zgody twórcy serwisu. Ze względu na naturę dokumentów zamieszczanych w World Wide Web, które mogą być niemal co chwilę uzupełniane o nowe informacje lub poprawiane, należy przed wykorzystaniem informacji z serwisu sprawdzić, czy zapoznaliśmy się z najnowszą wersją artykułu. Data powstania i data ostatnich zmian są umieszczane na końcu każdego artykułu. Pamiętając o tym, że cytowany przez nas fragment może się zmienić, warto w źródle cytatu zaznaczyć datę ostatnich zmian. 2. Formy dystrybucji Poniżej opisane zostały (w porządku alfabetycznym) formy dystrybucji programów z jakimi można się spotkać w Internecie oraz na różnych nośnikach danych: 2.1. Abandonware Program, który nie ma prawnego właściciela, gdyż ten albo już nie istnieje (w przypadku firm), bądź nie żyje (w przypadku osoby prywatnej). Programy takie określa się jako abandonware i dotyczą najczęściej starych wersji gier na konsole lub automaty, które już dawno straciły na popularności. 2.2. Addware Program, który mimo wielu zaawansowanych funkcji, jest zupełnie darmowy i w pełni użyteczny, aczkolwiek nie pozbawiony pewnych cech marketingowych. Chodzi o to, że użytkownik w czasie korzystania z programu zmuszony jest do oglądania zmieniających się co jakiś czas reklam, umieszczanych w znajdującym się przeważnie w centralnej części okna programu? ramce. 2.3. Cardware (Postcardware) Typ programu nie nakłada na użytkownika obowiązku opłaty pieniężnej, a jedynie wysłania kartki pocztowej, przez grzeczność dla autora aplikacji. http://www.php.pl Strona 3 z 8
2.4. Demo Program, który jest tylko próbką danej aplikacji mającej na celu umożliwienie producentowi zareklamowanie swojego produktu, nie pozbawiając go jednocześnie należnych honorariów z tytułu jego wyprodukowania. Są to bowiem programy które spośród wielu opcji lub informacji jakie są dostępne w pełnych wersjach, udostępniają jedynie jedną lub dwie, mające przybliżyć użytkownikowi prezentowany program i nakłonić go do kupna wersji finalnej. 2.5. Demo pasywne Wersja demonstracyjna nie pozwala nam nic zrobić w programie, a tylko usiąść przed monitorem i patrzeć na prezentację możliwości programu. Wersje demonstracyjne mogą być dezorientujące: dobra demonstracja może, ale wcale nie musi oznaczać dobrego programu. 2.6. Ewaluacja Ten rodzaj dystrybucji dotyczy najczęściej systemów operacyjnych takich jak Linux czy Unix rozprowadzanych na dodatkach CD magazynów komputerowych lub za pośrednictwem Internetu. Wersje programów i systemów są najczęściej w pełni funkcjonalne i bez ograniczeń czasowych, ale pozbawione podręczników obsługi i komercyjnych dodatków oprogramowania usprawniającego dany program lub system, bez którego instalacja i użytkowanie mogą być często problematyczne. 2.7. Firmware Niektóre urządzenia jak np. modemy posiadają własne oprogramowanie, tzw. Firmware które steruje jego pracą i jest odpowiedzialne za jego funkcje i osiągi. Jest to oprogramowanie ściśle przypisane do określonego urządzenia mające na celu wydobyć cały jego potencjał. 2.8. Freeware Oprogramowanie, które można bezpłatnie wykorzystywać i kopiować. Nie oznacza to rezygnacji z praw autorskich do produktu? zazwyczaj umowa licencyjna zawiera punkt zakazujący wprowadzania zmian w kodzie programu i dalszej dystrybucji na zasadach komercyjnych. 2.9. Liteware Program, który jest rozpowszechniany darmowo, ale ma mniej możliwości niż wersja komercyjna. 2.10. Shareware Użytkownik posiada prawo do darmowego korzystania z programu przez pewien z góry ustalony okres, po czym musi go zarejestrować, jeżeli zdecyduje się na jego dalsze użytkowanie, lub usunąć go ze swojego komputera. Wraz z zarejestrowaniem programu otrzymuje on pełne prawo do jego użytkowania oraz inne korzyści jak np. możliwość zakupu nowych jego wersji po niższych cenach. Prawa autorskie mają takie samo http://www.php.pl Strona 4 z 8
zastosowanie zarówno w stosunku do programów komercyjnych, jak i do oprogramowania shareware. Programy typu shareware kosztują mniej od programów, które można kupić w sklepie i mają nad nimi podstawową przewagę - można je przed zakupem dokładnie wypróbować. 2.11. Spyware Program, który oprócz ściśle określonej funkcji, potajemnie zbiera także informacje o imieniu, nazwisku, adresie e-meilowym użytkownika, zainstalowanych w komputerze programach, odwiedzanych przez użytkowników stronach oraz ściąganych przez nich plikach. Dane te są następnie bez jego wiedzy i zgody przesyłane siecią do producenta oprogramowania, który na ich podstawie może w miarę precyzyjnie określić zainteresowania poszczególnych użytkowników i odpowiednio dostosować swoją kampanię marketingową. Szpiedzy ukrywają się najczęściej za różnego typu darmowymi programami? freeware lub addware, które śledzą ich poczynania i przy pierwszej lepszej okazji wysyłają stosowne raporty. Zdarza się, co prawda, że aplikacje tego typu informują użytkownika w czasie instalacji o wbudowanym systemie szpiegowskim, aczkolwiek czynią to w sposób ogólnikowy. 2.12. Stampware Program nie nakłada na użytkownika obowiązku opłaty pieniężnej, a jedynie wysłanie znaczka pocztowego, przez grzeczność dla autora aplikacji. 2.13. Vaporware Konkurujące ze sobą firmy ogłaszają czasem informację o mającym się rzekomo wkrótce pojawić nowym oprogramowaniu lub urządzeniu mającym przewyższać możliwościami produkty konkurencji. W rzeczywistości są to jednak tylko przechwałki, gdyż zapowiadany produkt w ogóle nie istnieje, lub na skutek jakichś trudności nigdy nie został wypuszczony na rynek, a zapowiadany produkt klasyfikuje się jako tzw. Vaporware. 2.14. Wersja próbna (trial version, working version) Program, który jest nieco ograniczony w działaniu. Z reguły nie można zapisać tworzonych w nim plików, wydrukować własnych prac. Wersja ograniczona czasowo pozwala pracować już na pełnym programie, ale tylko przez jakiś czas, po czym program przestaje działać. Ograniczenie czasowe może być wprowadzone do samego programu, informującego nas przy każdym uruchomieniu, ile jeszcze czasu zostało do końca okresu próbnego lub do licencji, którą przyjmujemy do wiadomości, przegrywając program. W tym drugim przypadku producent liczy na to, że dotrzymamy słowa i przestaniemy używać programu; inaczej stajemy się po prostu komputerowymi piratami. 3. Typy licencji Umowa licencyjna jest umową formalno-prawną zawieraną pomiędzy firmą tworzącą programy, posiadającą prawa autorskie do oprogramowania a osobą fizyczną lub firmą, która używa tego oprogramowania. Jako że produkty informatyczne używane są na różne sposoby, formułowanie i stosowanie umów licencyjnych podlega jedynie ograniczonej standaryzacji. Optymalne wykorzystanie inwestycji w oprogramowanie wymagać będzie http://www.php.pl Strona 5 z 8
przeczytania i zaakceptowania umowy licencyjnej każdego programu używanego w instytucji. Licencja (angielskie licence) to w odniesieniu do oprogramowania regulacja prawna określająca warunki jego użytkowania i zasady odpłatności. Praktykuje się kilka rodzajów licencji określających zakres użytkowania oprogramowania i warunki uiszczania za nie opłaty. Poniżej przedstawione zostają najważniejsze typy licencji: 3.1. Licencja Firmware Licencja obejmująca oprogramowanie układowe, tzn. umieszczone na stałe w sprzętowej części systemu komputerowego. 3.2. Licencja Freeware Oprogramowanie darmowe, rozpowszechniane po kosztach nośnika danych. Oprogramowanie freeware może być objęte ochroną praw autorskich lub nie. 3.3. Licencja GNU Powstały w ramach projektu GNU zbiór reguł, zgodnie z którymi rozprowadzane jest tzw. "wolne oprogramowanie". Na zasadach Powszechnej Licencji Publicznej udostępniane jest m.in. jądro systemu operacyjnego Linux oraz większość oprogramowania dla niego przeznaczona. Podstawowym celem przyświecającym twórcom licencji było umożliwienie producentom oprogramowania prawnie zagwarantowanej możliwości tworzenia produktów wolno dostępnych dla wszystkich użytkowników. 3.4. Licencja GPL (General Public Licence) Zasady licencyjne określone przez konsorcjum Free Software Foundation, zakazujące redystrybucji oprogramowania w formie czysto binarnej. Jeżeli ktoś wprowadza do obiegu oprogramowanie zawierające jakąkolwiek część podlegającą licencji GPL, to musi udostępnić wraz z każdą dystrybucją binarną jej postać źródłową. 3.5. Licencja grupowa (ang. Site licence) Określa, że zakupiony program może być użytkowany w sieci lub innym zestawie komputerów (np. szkolna pracownia) w ustalonej ilości, tzn. może być instalowany tylko na określonej maksymalnej liczbie stanowisk. Podobną zasadą opatrzone są programy sprzedawane z licencją sieciową (Network licence). 3.6. Licencja jednostanowiskowa (ang. One-site licence) To licencja uprawniająca użytkownika do zainstalowania nabytego oprogramowania tylko na jednym stanowisku komputerowym. Użytkownikowi nie wolno udostępniać takiego oprogramowania w sieci ani używać na więcej niż jednym komputerze w tym samym czasie. Zezwala natomiast na sporządzanie kopii zapasowej oprogramowania. http://www.php.pl Strona 6 z 8
3.7. Licencja typu Linux Rozwiązanie licencyjne odnoszone do systemu Linux, którego jądro jest upowszechniane według praw Licencji GPL. System Linux nie jest oprogramowaniem będącym własnością ogółu. Prawa autorskie do kodu Linuxa należą do różnych autorów kodu. Jednakże Linux jest oprogramowaniem w wolnym obiegu w tym sensie, że jego użytkownikom wolno go kopiować, zmieniać i stosować w dowolny sposób oraz rozdawać własne kopie bez ograniczeń. Spowodowane to jest zakazem prywatyzacji produktów pochodnych systemu Linux. Ograniczenia tej licencji wynikające z zasad licencji GPL nie zakazują tworzenia ani sprzedawania wyłącznie binarnych dystrybucji oprogramowania, jeżeli tylko każdy, kto otrzymuje kopie binarne, będzie miał szansę uzyskania również kodu źródłowego za rozsądną opłatą dystrybucyjną. 3.8. Licencja na obszar To określenie umowy między producentem oprogramowania a nabywcą, uprawniająca go do sporządzenia określonej liczby kopii zakupionego oprogramowania na swój własny użytek. Takie rozwiązanie jest czasem stosowane przez firmy korzystające z sieci lokalnych LAN, umożliwiając wykorzystanie oprogramowania na wielu stanowiskach komputerowych ponosząc przy tym mniejsze koszty. 3.9. Licencja Public Domain Licencja dobroczynna czyniąca z oprogramowania własność ogółu, w myśl czego autor lub autorzy oprogramowania zrzekają się praw do upowszechniania oprogramowania na rzecz ogółu użytkowników. 3.10. Licencja Shareware Rodzaj licencji oraz oprogramowanie rozpowszechniane na jej zasadach, która zezwala na bezpłatne korzystanie z oprogramowania przez okres próbny (zazwyczaj 1 miesiąc), co ma zachęcić użytkownika do zakupu oprogramowania. W przypadku korzystania z oprogramowania w sposób niekomercyjny licencja typu shareware umożliwia przedłużanie tego okresu (w celach propagandowo-reklamowych). 4. Piractwo komputerowe Systemy komputerowe i przechowywane w nich zasoby informacji są narażone na wielorakie działania przestępcze wynikające z chęci zysku, nieuczciwej konkurencji, szpiegostwa oraz zwyczajnego chuligaństwa, mściwości lub złośliwości. Spośród wielu różnorodnych zagrożeń do najczęściej spotykanych należą: włamania do systemu, działania z ukrycia za pomocą bocznych drzwi (np. popełnianie nadużyć bankowych, kradzieże?elektronicznych pieniędzy?), prywatnych lub poufnych baz danych, podsłuchiwanie sieci lub monitorów (zmian w ich promieniowaniu elektromagnetycznym), niszczenie danych, rozpowszechnianie komputerowych wirusów. Działalność hakerów łamiących zabezpieczenia komputerów nosi znamiona przestępcze. Sieć Internet staje się źródłem oszustw i złośliwości nowego rodzaju, do których należą, np.: oferowanie zakupów za pomocą kart kredytowych z fikcyjnych sklepów, albo nieupoważnione zmienianie treści stron WWW. Najczęściej spotykanym przestępstwem komputerowym jest piractwo komputerowe? nagminne, słabo ścigane przestępstwo, polegające na produkcji, dystrybucji i sprzedaży nielegalnych kopii oprogramowania. Oprogramowanie pirackie można rozpoznać po znacznie zaniżonych cenach, gorszej jakości dokumentacji (lub jej braku) i kiepskim opakowaniu. Dystrybucja nielegalnego oprogramowania może http://www.php.pl Strona 7 z 8
odbywać się za pośrednictwem Internetu. Obecnie?piraci? mogą mieć odbiorców na całym świecie, co wielokrotnie zwiększa straty ponoszone przez producentów oprogramowania. Trzeba pamiętać, że nawet instalacja oprogramowania na więcej niż jednym komputerze, bez posiadania odpowiednich licencji, jest niezgodne z prawem i podlega karze. Nie oznacza to, że nie można pożyczyć nikomu kupionego programu, tylko że w tym samym czasie nie może być on zainstalowany na dwóch komputerach. 5. Wnioski Ściągając programy z Internetu trzeba bardzo uważać, żeby nie złamać przypadkowo prawa. Zawsze należy się upewnić, że oprogramowanie umieszczone na stronie WWW jest legalne i nie trzeba za nie płacić. Istnienie tak wielu typów oprogramowania (shareware, demo) daje możliwość zapoznania się z możliwościami danego programu przed jego zakupieniem. Równie często można znaleźć odpowiednik programu komercyjnego, który jest darmowy, a ma takie same możliwości. Użytkownicy nie mający dostępu do Internetu także mogą znaleźć oprogramowanie opisane powyżej. Jest ono bardzo częstym dodatkiem do pism komputerowych zawierających kompakty. Wprawdzie nie są one darmowe, ale dużo tańsze niż program komercyjny, więc warto się zastanowić czy przed zakupieniem pełnej wersji tego programu, nie zaopatrzyć się w pismo z CD z jego wersją demonstracyjną. Duża różnorodność licencji umożliwia firmom używającym komputerów wybranie najkorzystniejszego i najtańszego rozwiązania. http://www.php.pl Strona 8 z 8