POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET INŻYNIERII ŚRODOWISKA MONOGRAFIE Nr 69 HYDROLOGIA W OCHRONIE I KSZTAŁTOWANIU ŚRODOWISKA Tom 2 Pod redakcją Artura Magnuszewskiego WARSZAWA 2010
Pod redakcją: dr hab. Artura Magnuszewskiego, prof. UW Komitet Redakcyjny: prof. dr hab. Lucjan Pawłowski - Redaktor Naczelny prof. dr hab. inż. Kazimierz Banasik dr hab. Jadwiga Bernacka, prof. IOŚW dr hab. Elżbieta Bezak-Mazur, prof. PŚk prof. dr hab. inż. January Bień prof. dr hab. inż. Ryszard Błażejewski prof. dr hab. inż. Michał Bodzek prof. dr hab. inż. Józef Dziopak dr hab. inż. Stanisław Gruszczyński prof. dr hab. inż. Janusz Jeżowiecki dr hab. inż. Andrzej Jędrczak dr hab. inż. Krzysztof Knapik, prof. PK prof. dr hab. inż. Marian Mazur prof. dr hab. inż. Korneliusz Miksch prof. dr hab. inż. Krystyna Olańczuk-Neyman prof dr hab. inż. Jan Pawełek prof. dr hab. inż. Czesława Rosik-Dulewska dr hab. inż. Marian Rosiński, prof. PW prof. dr hab. inż. Jerzy Sobota prof. dr hab. inż. Marek Sozański prof. dr hab. inż. Kazimierz Szymański dr hab. inż. Marek Zawiłski, prof. PŁ prof. dr hab. inż. Roman Zarzycki prof. dr hab. inż. Jerzy Zwoździak prof. dr hab. inż. Piotr Kowalik prof. dr hab. inż. Wojciech Adamski dr hab. Marzenna Dudzińska, prof. PŁ prof. dr hab. inż. Andrzej Królikowski prof. dr hab. inż. Hanna Obarska-Pempkowiak dr hab. inż. Bernard Quant, prof. PG prof. dr hab. inż. Tomasz Winnicki Komitet Inżynierii Środowiska PAN ISBN 978-83-89293-94-7 DRUK: Perfekta info ul. Doświadczalna 48, 20-280 Lublin tel. 81 46 10 229 www.perfekta.info.pl
SPIS TREŚCI Mapa cyfrowa podziału hydrograficznego Polski (MPHP) H. Czarnecka, B. Głowacka, J. Krupa-Marchlewska........................ 7 Zarządzanie informacją o środowisku w Europie. Przykład międzynarodowej współpracy w zakresie jakości wody w projekcie GENESIS R. Konieczny, D. Kubacka, U. Opial-Gałuszka, M. Siudak, T. Walczykiewicz, G.Schernewski, E. Fischer, B. Schippmann, M. Erlich, A. Cabal, M. Gerbaux, A. Levasseur........................................................ 17 Zmienność odpływu rocznego Odry i Wisły w latach 1901-2008 J. Stachý........................................................... 31 Maksymalne przepływy i odpływy w Polsce w latach 1951-2006 A. Bartnik, P. Jokiel.................................................. 43 Regiony Polski najbardziej zagrożone powodziami katastrofalnymi A. Dobrowolski, M. Mierkiewicz, J. Ostrowski, M. Sasim.................... 55 Zmiany częstości występowania chmur opadowych w Polsce (1966-2000) E. Żmudzka......................................................... 71 Hydrometeorologiczna interpretacja gwałtownych wezbrań małych cieków w źródłowej części Wielopolki w dniu 25 czerwca 2009 roku T. Bryndal, W. Cabaj, R. Suligowski..................................... 81 Katastrofalne powodzie Wisły poniżej Warszawy w zarysie historycznym M. Gutry-Korycka................................................... 99 Przepływ wód wielkich Wisły w Warszawie rekonstrukcja powodzi historycznych P. Kuźniar, A. Magnuszewski.......................................... 109 Sezonowa zmienność elementarnej struktury hydrograficznej na obszarach młodoglacjalnych J. Fac-Beneda....................................................... 119 Dynamika i uwarunkowania odpływu w południowej części zlewni Wdy D. Szumińska....................................................... 129 Uwarunkowania hydrologiczne województwa lubuskiego E. Ogiołda......................................................... 139 Wstępna analiza środowiskowa koncepcji rewitalizacji międzynarodowej drogi wodnej E-70 w rejonie dolnej Warty M. Hudak......................................................... 149
4 Wpływ miasta na przepływ rzeczny na przykładzie Lublina Z. Michalczyk, J. Sposób.............................................. 159 Przeciwdziałanie skutkom suszy w prawie krajowym i unijnym M. Kępińska-Kasprzak................................................ 169 Charakterystyka występowania niżówek Wyżyny Kieleckiej na przykładzie rzeki Świśliny E. Kaznowska, Ł Chudy............................................... 179 Dynamika wód strefy aeracji w zlewni nizinnej w świetle koncepcji stabilności czasowej U. Somorowska, I. Piętka............................................. 193 Uwilgotnienie gleb w zlewni Liwca na podstawie danych modelowych I. Piętka........................................................... 205 Zróżnicowanie parametrów modelu WETSPA w zlewniach Sidry i Kamiennej L. Porretta-Brandyk, J. Chormański..................................... 215 Rozmieszczenie i wydajność źródeł w Polsce W. Chełmicki, P. Jokiel, Z. Michalczyk, P. Moniewski...................... 129 Naturalne wypływy wód podziemnych jako element drenażu Wysoczyzny Kałuszyńskiej na przykładzie zlewni Osownicy i Witówki A. Furmankowska, S. Zabłocki......................................... 243 Zróżnicowanie hydrochemiczne wód torfowiska retencyjno-ewaporacyjnego na tle bilansu wodnego M. Ziułkiewicz, M. Walisch........................................... 253 Oddziaływanie systemu uprawy roli na natężenie zmywu powierzchniowego w uprawie pszenicy jarej w warunkach opadu symulowanego M. Chowaniak, T. Głąb............................................... 267 Rola obszaru zurbanizowanego w kształtowaniu transportu fluwialnego podczas wezbrań roztopowych na przykładzie zlewni Silnicy i Sufragańca w Kielcach T. Ciupa........................................................... 275 Analiza punktowych źródeł zanieczyszczeń związkami biogennymi w zlewni Pilicy oraz wykorzystanie podejścia ekohydrologicznego dla ich redukcji E. Kiedrzyńska, A. Macherzyński, M. Skłodowski, M. Kiedrzyński, M. Zalewski 285 Hydrochemiczna charakterystyka wód obszaru Natura 2000 Dolina Kostrzynia w granicach zlewni Witówki A. Furmankowska................................................... 297
Wykorzystanie technik GIS do oceny stanu pasów brzegowych, jako podstawy do poprawy warunków hydromorfologicznych B. Garncarz-Wilk, A. Pasiecznik, A. Bogusz.............................. 307 Zróżnicowanie oceny atrybutów hydromorfologicznych dopływów Nysy Łużyckiej na obszarze województwa dolnośląskiego M. Adynkiewicz-Piragas, I. Lejcuś...................................... 315 Weryfikacja oceny stanu ekologicznego rzeki na podstawie stanu hydromorfologicznego i fizyczno-chemicznego M. Sojka, S. Murat-Błażejewska, J. Kanclerz.............................. 325 Ocena hydromorfologiczna rzek metodą RHS problemy praktyczne J. Suchożebrski...................................................... 333 Wpływ zmian klimatycznych na temperaturę wód powierzchniowych w północnej Polsce W. Marszelewski.................................................... 341 Próba oceny temperatury wody za pomocą bilansu cieplnego w węzłach hydrologicznych M. Oksiuta......................................................... 351 Czy rejestracja elektroniczna może zastąpić obserwatorów w pomiarach na jeziorach? B. Nowak, A. Grześkowiak............................................ 361 Ocena przepuszczalności osadów dennych wybranych jezior zlewni Brdy B. Nowicka, E. Wołoszyńska........................................... 371 Przestrzenne zróżnicowanie i czasowa zmienność stężeń wybranych wskaźników chemicznych w wodach jeziora Sarbsko Ł. Chromniak, R. Cieśliński........................................... 381 Rozkład przestrzenny zawartości polichlorowanych bifenyli w zbiornikach zaporowych: Jezioro Włocławskie, Jeziorsko i Jezioro Sulejowskie M. Urbaniak, H. Dąbrowska, M. Zalewski................................ 389 Wpływ gospodarki polderowej na wykształcenie i organizację stosunków wodnych równin nadmorskich na przykładzie zlewni jeziora Gardno R. Cieśliński, A. Ellwart.............................................. 399 Występowanie niskich poziomów morza na południowym wybrzeżu Bałtyku I. Stanisławczyk..................................................... 409 5
ROZMIESZCZENIE I WYDAJNOŚĆ ŹRÓDEŁ W POLSCE Wojciech Chełmicki 1, Paweł Jokiel 2, Zdzisław Michalczyk 3, Piotr Moniewski 4 Streszczenie: W opracowaniu przedstawiono aktualny stan wiedzy dotyczącej wypływów wód podziemnych w Polsce. Uwzględniono podstawowe kryteria krenologiczne, tj. gęstość występowania źródeł i ich wydajność. Wskazano na nierównomierne rozmieszczenie źródeł i jego związek ze zróżnicowaniem warunków hydrogeologicznych w poszczególnych regionach. Podkreślono, że dysproporcje podawanego w literaturze wskaźnika krenologicznego wynikają po części z niedostatecznej identyfikacji wypływów na niektórych obszarach. W odniesieniu do wybranych przykładów źródeł, ich charakterystykę uzupełniono informacjami o reżimie wydajności lub cechach fizykochemicznych wody, w nawiązaniu do typologii i podstawowych klasyfikacji wypływów spotykanych w Polsce. W podsumowaniu wskazano na pilną potrzebę kompleksowego monitoringu wybranych polskich źródeł. Słowa kluczowe: źródła, Polska, wydajność, krenologia. WPROWADZENIE Źródłem nazywamy jedną z form naturalnego wypływu wód podziemnych na powierzchnię. Jest ono zatem najbardziej spektakularnym przejawem i jednocześnie dowodem krążenia wody w przyrodzie. Specyfika umiejscowienia źródła w cyklu hydrologicznym sprawia, że pełni ono rolę swoistego łącznika między podziemnym i powierzchniowym ogniwem krążenia wody i istnieniem swym dowodzi bardziej jedności obu tych ogniw, niż ich odrębności. Dla geografa i hydrologa, źródło jest miejscem, w którym rozpoczyna się rzeka. Odnajdywanie źródeł rzek, zwłaszcza tych, które odgrywały istotną rolę w rozwoju starożytnych cywilizacji należało do kanonu zadań, które stawiano przed odkrywcami i podróżnikami nie tylko w przeszłości, ale i współcześnie. Dość wspomnieć o poszukiwaniach źródeł: Nilu, Konga, Amazonki, Wołgi, czy Dunaju. Wiele z tych wypraw, choć nie zawsze kończyło się powodzeniem i jednoznacznym ustaleniem miejsca wypływu rzeki, to przeważnie prowadziło do odkrywania nowych miejsc i poszerzania wiedzy geograficznej. Do dziś toczą się wśród geografów spory na temat położenia źródeł niektórych rzek, wzbogacające współczesny wątek eksploracyjny w badaniach Świata. Równocześnie dla geologa i hydrogeologa, źródło jest rodzajem odsłonięcia wód podziemnych. Taką dziurką od klucza, która pozwala wejrzeć do podziemnego systemu krążenia wody, rozpoznać go i przygotować do ewentualnej eksploatacji (Jokiel, 2007). Znajomość rozmieszczenia, charakteru i wydajności źródeł była zawsze i jest nadal, jedną z ważniejszych przesłanek pomagających rozpoznać warunki hydrologiczne i hydrogeologiczne obszaru. Już sama obecność źródeł, była do niedawna ważną przesłanką wskazującą na dużą zasobność wodną obszaru, a i dziś odgrywa istotną rolę przy jej ocenie. Znajomość wydatku źródła i jego dynamiki pozwala dość dokładnie ocenić dynamiczne zasoby wodne struktury 1 Wojciech Chełmicki Uniwersytet Jagielloński, Zakład Hydrologii, e-mail: w.chelmicki@uj.edu.pl 2 Paweł Jokiel Uniwersytet Łódzki, Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej, e-mail: joker@geo.uni.lodz.pl 3 Zdzisław Michalczyk Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Zakład Hydrografii, e-mail: zdzislaw.michalczyk@poczta.umcs.lublin.pl 4 Piotr Moniewski Uniwersytet Łódzki, Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej, e-mail: moniek@geo.uni.lodz.pl
230 wodonośnej drenowanej przez wypływ, tempo wymiany tych zasobów oraz wiele parametrów hydrogeologicznych. W opracowaniu przedstawiono aktualny stan wiedzy dotyczącej wypływów wód podziemnych w Polsce. Uwzględniono przede wszystkim podstawowe kryteria krenologiczne, czyli gęstość występowania źródeł i ich wydajność. Z uwagi na ograniczoną objętość artykułu, autorzy odwołują się tylko do wybranych pozycji literatury. Należy jednak podkreślić, iż stan poznania źródeł nie we wszystkich regionach jest jednakowy. Dotyczy to przede wszystkim nizinnej części Polski, gdzie badania mają często charakter wycinkowy i ograniczają się często do niewielkich fragmentów zlewni rzecznych lub jeziornych. Dodać należy, iż znaczna część powierzchni Polski nie została dotąd zbadana w ramach kartowania do Mapy Hydrograficznej Polski w skali 1:50 000, a tam gdzie zostało ono już przeprowadzone liczba zarejestrowanych źródeł jest zwykle niższa od rzeczywistej. Na wielu arkuszach źródła w ogóle pominięto. Z kolei wiele publikowanych prac naukowych dotyczy pojedynczych obiektów o dużych walorach przyrodniczych lub krajoznawczych i najczęściej o znacznej wydajności, przez co pełne opracowanie krenologiczne niektórych regionów nie jest jeszcze możliwe. MATERIAŁY I DYSKUSJA Do połowy XX w. znajomość przestrzennego rozmieszczenia źródeł w Polsce była powierzchowna; nieliczne publikacje dotyczyły opisu wybranych źródeł. Badania krenologiczne na większą skalę podjęto w 1953 r. w ramach kartowania hydrograficznego kraju. Pierwszą próbą syntetycznego przedstawienia charakterystyki źródeł w nawiązaniu do regionów fizycznogeograficznych Polski było opracowanie Dynowskiej (1986). Kilka lat później ta sama autorka (1994) opracowała mapę ilustrującą zróżnicowanie krenologiczne Polski (rys. 1). Następne badania, prowadzone przez różne grupy badawcze w różnych regionach Polski, pozwoliły na częściową weryfikację jej treści. Karpaty są obszarem o największej liczbie wypływów w Polsce. Wielkość wskaźnika krenologicznego jest jednak przestrzennie zróżnicowana (Pawlik-Dobrowolski, 1965). Przeszkodą w wiarygodnej ocenie rozmieszczenia wypływów w poszczególnych częściach Karpat jest nierównomierne rozpoznanie terenowe, zdecydowanie najlepsze w przypadku Tatr i Pienin, a wyraźnie słabsze na obszarze Beskidów na wschód od Dunajca. Dotyczy to także informacji o krenologicznym odpływie jednostkowym, którego znajomość jest w wielu częściach Karpat niewystarczająca. Tatry Polskie wyróżniają się bardzo dobrym rozpoznaniem krenologicznym. Arkusze Mapy Hydrograficznej Polski (MHP) 1:50 000: Tatry Zachodnie i Tatry Wysokie (Wit i Ziemońska, 1960; Wit-Jóźwik, 1974), wraz z najnowszą edycją z 2006 r., są dotąd najbardziej szczegółowym kartograficznym obrazem stosunków krenologicznych tej części Karpat. Wśród obiektów krenologicznych najlepszym rozpoznaniem odznaczają się wywierzyska krasowe; w przypadku niektórych z nich wydajność może okresowo przekraczać 1000 dm 3 s -1. Należą do nich wywierzyska (zaznaczone wg numeracji na rys. 1): Chochołowskie (1), Lodowe (2), Bystrej (3), Goryczkowe (4) i Olczyskie (5). W miarę systematyczny monitoring zmian wydajności wywierzysk prowadzony jest od początku lat 80. XX w. (Małecka, 1997b; Barczyk, 2008). Znacznie mniej wiadomo natomiast o dynamice wydajności stosunkowo małych wypływów krystalicznej części Tatr. Rozpoznanie hydrochemiczne różnych form wypływów wód podziemnych całych Tatr Polskich zawdzięczamy przede wszystkim Z. Oleksynowej i T. Komornickiemu, którzy począwszy od lat 50. XX w. prowadzili systematyczne badania i publikowali kolejne zeszyty Materiałów do znajomości wód w Tatrach. O ile podstawowy skład chemiczny wód źródlanych jest już
231 znany, to nadal niedostateczna jest informacja o jego dynamice i to zarówno w ujęciu wieloletnim, jak i sezonowym. Niewiele też wiemy dziś o ekologicznej roli górskich nisz źródliskowych. Począwszy od lat 50. XX w. prowadzone są badania nad krążeniem wód krasowych, najpierw za pomocą barwienia wody, później znaczników chemicznych, a ostatnio także markerów biologicznych i naturalnych znaczników izotopowych (Zuber i in., 2008). Badania te pozwoliły, w wielu przypadkach, ustalić drogi krążenia wód krasowych, określić czas wymiany wody w zbiornikach zasilających niektóre wywierzyska, skorygować szacunki dotyczące tempa denudacji chemicznej, a także ustalić aktualną agresywność wód względem kalcytu, wskazując tym samym kierunek i tempo dalszego rozwoju systemów krasowych (Gradziński i in., 2009). Rys. 1. Źródła Polski na tle regionalizacji krenologicznej (wg Dynowskiej, 1986; zmienione). Objaśnienia: I liczne, wydajne źródła szczelinowe i krasowe w wapieniach i dolomitach oraz mało wydajne źródła szczelinowe w skałach krystalicznych; II liczne, mało wydajne źródła szczelinowe w wapieniach, marglach i piaskowcach; III bardzo liczne i mało wydajne źródła szczelinowe we fliszu oraz porowe w pokrywie zwietrzelinowej; IV mniej liczne i bardzo mało wydajne źródła szczelinowe we fliszu oraz porowe w pokrywie zwietrzelinowej; V bardzo nieliczne, wyjątkowo mało wydajne wypływy porowe w piaskach i w pokrywie zwietrzelinowej; VI mało wydajne źródła szczelinowe w skałach krystalicznych, oraz w wapieniach, dolomitach i piaskowcach, a także porowe w pokrywie zwietrzelinowej; VII bardzo wydajne źródła szczelinowe, niekiedy podpływowe, w wapieniach i dolomitach oraz porowe w piaskach; VIII bardzo wydajne źródła szczelinowe i krasowe, niekiedy podpływowe, w wapieniach; IX bardzo wydajne źródła szczelinowe i szczelinowo-warstwowe, niekiedy podpływowe, w marglach; X wydajne źródła szczelinowe i krasowe, niekiedy podpływowe, w wapieniach i piaskowcach; XI bardzo mało wydajne wypływy porowe w pokrywie zwietrzelinowej; XII bardzo wydajne źródła szczelinowe i szczelinowo-warstwowe, niekiedy podpływowe, w marglach i wapieniach; XIII nieliczne wypływy porowe w piaskach i żwirach, o zróżnicowanej wydajności; XIV brak źródeł wskutek gospodarczej ingerencji człowieka. Zaznaczono wybrane źródła (zespoły źródeł) ich nazwy i odpowiednie numery podano w tekście.
232 Pieniny, podobnie jak Tatry, charakteryzuje dobre rozpoznanie stosunków krenologicznych zapoczątkowane badaniami w latach 60. XX w. (Kostrakiewicz, 1965) i kontynuowane przez hydrogeologów warszawskich (m.in. Humnicki, 2007). Stacjonarna sieć monitoringu wód, funkcjonująca na obszarze Pienińskiego PN w pierwszej połowie kończącej się dekady, umożliwiła ocenę dynamiki wydajności wypływów odwadniających ten wyjątkowo zróżnicowany i skomplikowany pod względem geologicznym obszar. Przeważają tu źródła o wydajności ok. 1 dm 3 s -1 ; tylko sporadycznie występują większe wypływy. Przykładem jest Źródło Stuletnie (6) znajdujące się po słowackiej stronie, przy korycie Dunajca. Stwierdzono roztopowoopadowy charakter zasilania zbiorników wód podziemnych, przy dużym zróżnicowaniu tempa i sposobu reakcji poszczególnych wypływów na zasilanie. W przypadku wypływów położonych w pobliżu stref dyslokacyjnych wykazano na podstawie badań izotopowych względnie długi czas przebywania wód infiltracyjnych w środowisku skalnym. Za dobrze rozpoznane należy także uznać tło hydrogeochemiczne wypływów, w tym jego dynamikę. Karpaty Zewnętrzne charakteryzują się występowaniem licznych, zwykle mało wydajnych wypływów z utworów fliszowych i zalegających na nich pokryw zwietrzelinowych, przy czym liczba wypływów i ich wydajność jest znacznie większa w Beskidach niż na Pogórzu Karpackim. Najwydajniejsze wypływy o wydajności kilku lub kilkunastu dm 3 s -1 odwadniają utwory zdominowane przez masywne piaskowce magurskie, natomiast na obszarach dominacji fliszu łupkowo-piaskowcowego wydajność wypływów wynosi zwykle dziesiąte lub setne części dm 3 s -1. Ich rozpoznanie jest bardzo nierównomierne. Jakkolwiek już w końcu lat 50. XX w. podjęto szczegółowe kartowanie hydrograficzne w zlewniach beskidzkich, to nadal istnieje wiele obszarów, w obrębie których znajomość rozmieszczenia wypływów jest bardzo słaba. Wyniki kartowań prowadzonych najczęściej w ramach prac dyplomowych, cechował różny stopień szczegółowości. Ograniczona była również wiarygodność map topograficznych używanych w pracach terenowych. Zmieniające się układy współrzędnych geodezyjnych i brak możliwości wykorzystania nawigacji satelitarnej (GPS) sprawiły, iż dostępne materiały rękopiśmienne nie zawsze pozwalają na wiarygodne przeniesienie zarejestrowanego obrazu przestrzennego rozmieszczenia wypływów na arkusze MHP w skali 1:50 000. Względnie stały monitoring kilkunastu wypływów położonych głównie w Beskidach Zachodnich prowadzony był od lat 60. XX w. przez IMGW. Analiza wieloletnich serii średnich miesięcznych wydajności, w tym analiza autokorelacyjna, a także identyfikacja parametrów wzorcowych krzywych wysychania, wykazały znaczne zróżnicowanie cech źródeł, które wynika ze zróżnicowanej zasobności zasilających je fliszowych zbiorników wód podziemnych (Koniar- Schaefer, 1972; Jokiel, 1996, 1997). Obecnie zaprzestano monitoringu prowadzonego przez IMGW. W latach 70. i 80. zlikwidowano posterunki w dorzeczu Skawy, a w 1992 r. zaprzestano także pomiarów ostatnich 11 źródeł w zlewni Soły i Raby. Obecna, podlegająca Państwowemu Instytutowi Geologicznemu, sieć pomiarowa źródeł karpackich obejmuje 23 obiekty. Większość z nich znajduje się w Beskidach (13) i Bieszczadach (5). Wyniki pomiarów wydajności i podstawowych parametrów fizycznochemicznych publikowane są w Rocznikach Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Oddzielną kategorię stanowią w Karpatach źródła wód mineralnych. Ze względu na specyfikę problematyki pomijamy je w naszych rozważaniach. Warto jednak zwrócić uwagę na liczne źródła siarczkowe, podlegające ochronie i zachowane w większości w naturalnym stanie (Rajchel, 2000). Sudety, ze względu na rozmieszczenie i charakter źródeł, są bardzo zróżnicowane. Wynika to bezpośrednio z ich złożonej budowy geologicznej. W masywach Sudetów Zachodnich, zbudowanych ze skał krystalicznych i metamorficznych, dominują stokowe wypływy nieskoncentrowane: wycieki (45%) i młaki (35%), drenujące pokrywy rumoszowe i zwietrzelinowe. Źródła szczelinowe stanowią tu około 20% wypływów (Tomaszewski, 1974). W zlewniach
Masywu Śnieżnika, zbudowanych z gnejsów i łupków, także stwierdzono przewagę wypływów stokowych (65%), ale odsetek źródeł jest tu znacznie wyższy i wynosi 76%. Charakterystyczne dla tego regionu jest występowanie wypływów filtracyjnych, rumoszowo-szczelinowych. Natomiast w piaskowcach kredowych niecki śródsudeckiej (Góry Stołowe) przeważają źródła descensyjne, szczelinowo-warstwowe i szczelinowo-kontaktowe. Lokalnie pojawiają się małe wypływy szczelinowo-krasowe lub rumoszowe. Największe zagęszczenie wypływów występuje w górnych częściach zlewni odwadniających najwyższe partie Sudetów: Bystrzycy Dusznickiej 7,1 źr/km 2, Kamiennej 7,3 źr/km 2, a także w Masywie Śnieżnika 4,5-10,6 źr/km 2 (Bartnik i Tomaszewski, 1998). Większe skupiska wypływów towarzyszą często liniom uskoków tektonicznych, a także wkładkom uszczelinionych lub skrasowiałych wapieni i dolomitów. Wskaźnik krenologiczny w zlewniach niektórych potoków może nawet osiągać 58 źr/km 2 (Bartnik i Walisch, 1997). Ze względu na dużą zmienność litologiczną skał i ich zazwyczaj niewielką wodoprzewodność, wydajność sudeckich źródeł jest na ogół mała. Według Kowalskiego (1980) wydajność 70% źródeł Gór Stołowych jest mniejsza od 0,6 dm 3 s -1, a tylko w 4% przypadków przekracza 6 dm 3 s -1. Także w zlewni Kamiennej przeważają wypływy o wydajności 0,1-1 dm 3 s -1 (65%), a tylko kilka źródeł osiąga 3,7-9,0 dm 3 s -1 (Kryza i Kryza, 1988). Nieco większa wydajność cechuje źródła szczelinowo-krasowe, np. w zlewniach Białego i Wapienniczego Potoku czy wywierzyska w dolinie Kleśnicy (okresowo nawet 100 dm 3 s -1 ), a także źródła uskokowe (Ciężkowski, 1989). Za jeden z największych, stałych obiektów krenologicznych Sudetów należy uznać źródła Bystrzycy Dusznickiej w Zieleńcu, których wydajność sięga 60 dm 3 s -1 (7). Z bardziej znanych wypływów należy również wymienić krasowe Romanowskie Źródło (ok. 25 dm 3 s -1 ) 8 (Pasmo Krowiarek), wywierzyska krasowe w dolinach Przyłęcznicy i Jastrowca (Góry Kaczawskie) od 12 do 30 dm 3 s -1 (Pulina, 1977), a także ujęte źródła mineralne w Kudowie, Dusznikach i Polanicy (szczawy) oraz w Lądku Zdroju (źródła siarczkowe). Wyżyny Polski są pod względem krenologicznym chyba najlepiej rozpoznanym obszarem naszego kraju. Dotyczy to zarówno cech ilościowych (gęstość źródeł, ich wydajności, zasoby wodne itp.), jak i jakościowych (stan sanitarny wody i ekologiczny miejsc wypływu, walory krajobrazowe itp.). Zawdzięczamy to wieloletniej pracy kilku zespołów badawczych z Krakowa, Lublina, Sosnowca, Warszawy i Kielc. Wypływy wód podziemnych występują tu dość licznie, a ich wydajności należą do największych w Polsce i dochodzą do 300 dm 3 s 1. Źródła biją tu z różnego rodzaju wodonośców (porowych, szczelinowych, nierzadko krasowych) i mają zarówno charakter spływowy, jak i podpływowy. Także wiek utworów wodonośnych jest zróżnicowany: od uszczelinionych skał dewońskich, przez osady węglanowe paleozoiku i spoiste serie trzeciorzędu, aż po luźne pokrywy zwietrzelinowe i piaski czwartorzędowe. Wyżyny: Śląsko-Krakowska i Małopolska, obok Tatr, Pienin, Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, należą do obszarów najlepiej poznanych pod względem krenologicznym w Polsce. Wydajne źródła krasowe, krasowo-warstwowe i warstwowo-szczelinowe odwadniają zasobne zbiorniki zbudowane z dolomitów, wapieni i margli mezozoicznych oraz osadów trzeciorzędowych. Niektóre z nich osiągają wydajność przekraczającą 100 dm 3 s 1. Systematyczne badania źródeł tego obszaru na dużą skalę zapoczątkowała Dynowska (1983). W ich wyniku powstał katalog 246 źródeł zawierający podstawowe dane opisowe i pomiarowe oraz bogatą dokumentację fotograficzną. Badania źródeł powtórzono trzy dekady później (Chełmicki, 2001), co pozwoliło ocenić wielkość zmian, które zaszły w tym czasie. Kolejne badania, w zlewniach Prądnika, Dłubni i Szreniawy (Siwek, 2004) skoncentrowane były na poznaniu naturalnych i antropogenicznych uwarunkowań jakości wód źródlanych i ich dynamiki. Badania prowadzone były także przez inne zespoły, przede wszystkim z Uniwersytetu Śląskiego (Absalon i in., 1997; Absalon, 2007; Różkowski, 2006) i Wrocławskiego (Staśko, 1984) i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (np. Kleczkowski, 1972). Pozwoliły one na ustalenie prawidłowości krążenia wód 233
234 podziemnych na obszarze wyżyn węglanowych, a równolegle prowadzone badania izotopowe wód źródlanych na ocenę ich wieku i tempa krążenia. Charakteryzowany obszar znajduje się w zasięgu oddziaływania dużych ośrodków przemysłowych. Szczególny rodzaj zagrożeń stanowi eksploatacja rud cynku i ołowiu w zagłębiu olkuskim oraz węgla kamiennego na Górnym Śląsku, i związane z nią odwodnienia. Ze względu na rolniczy charakter znacznej części omawianego obszaru stale pogłębia się zanieczyszczenie wód podziemnych związkami azotu, głównie azotem azotanowym. Jednym z wyników badań zapoczątkowanych przez Dynowską było wytypowanie, a następnie objęcie niektórych źródeł ochroną pomnikową ze względu na ich unikalne walory naukowe, krajobrazowe, kulturowe i edukacyjne (Baścik i Pociask-Karteczka, 2002). Mapa źródeł chronionych stanowiących pomniki przyrody w Polsce (Baścik i in., 2009) wskazuje, że na omawianym obszarze znajduje się największe, obok Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, nagromadzenie tego typu obiektów. Należą do nich m.in.: zespół źródeł w Strzemieszycach koło Dąbrowy Górniczej (9), źródła Centurii w dorzeczu Chechła (10), źródła w zlewni Dłubni: Jordan w Ściborzycach (11) i Hydrografów w Imbramowicach (12), źródło Pióro w Jerzmanowicach w zlewni Rudawy (13), źródlisko w Żuradzie (14) oraz w Cieślinie (15) zlewnia Przemszy, źródła w zlewni Szreniawy: Spod Jabłonki w Biskupicach (16), Spod Młyna w Kamieńczycach (17) i Geologów w Gołczy (18), źródła w zlewni Nidzicy w Maciejowie (19). W zlewni Pilicy: źródliska w Łanach Wielkich (20) i Siamoszycach (21), źródło Spod Skałki w Zdowie (22), Pani Halskiej w Skolnikach (23), Zimnąca w Lelowie (24), Rozlewisko w Białej Wielkiej (25). W zlewni Warty: źródło Ordonówki w Zaborzu (26), Zygmunt w Złotym Potoku (27), źródło w Juliance (28). Źródła te charakteryzują się dużą wydajnością (kilkadziesiąt dm 3 s -1 ), a niektóre z nich wyróżniają się atrakcyjną formą wypływu. Wiele z nich znajduje się na liście pomników przyrody nieożywionej. W gipsach Niecki Nidziańskiej również występują liczne źródła; większość z nich to wywierzyska o wydajności do kilkudziesięciu dm 3 s -1 (Chełmicki, 1986). Znaczną liczbę źródeł zarejestrowano także w zlewni górnej Wschodniej. Natomiast w zlewniach Koprzywianki i Opatówki gęstość źródeł jest niewielka, a ich wydajność nie przekracza zwykle 5 dm 3 s -1 (Suligowski i in., 2009). Wiele wypływów ma charakter źródeł mineralnych (chlorkowo-sodowo-siarczkowe). Niektóre są wykorzystywane dla celów leczniczych w Busku i Solcu Zdroju. Naturalne wypływy wód mineralnych znajdowały się też w innych miejscowościach regionu, lecz wskutek nadmiernej eksploatacji wód podziemnych w uzdrowiskach źródła te zanikły lub znacznie zmniejszyła się ich wydajność (Łajczak, 2001). Góry Świętokrzyskie są krenologicznie bardzo zróżnicowane ze względu na mozaikową budowę geologiczną regionów. Obliczony dla całego regionu świętokrzyskiego wskaźnik krenologiczny mieści się w granicach 0,3-0,8 źr/km 2 (Czarnecka, 1973). Wypływy wód podziemnych najliczniej występują w obrębie krystalicznego trzonu Gór Świętokrzyskich. Ich lokalizacja jest wyraźnie związana z przebiegiem dyslokacji i zaburzeń tektonicznych. Wskaźnik krenologiczny w zasięgu skał kambryjskich jest tu najwyższy i wynosi 1,9 źr/km 2 (Rogalińscy, 1985). Wśród wypływów przeważają małe źródła szczelinowe i uskokowe, stałe lub okresowe, o wydajności 0,1-0,5 dm 3 s -1. Podobną wydajnością (średnio 0,2 dm 3 s -1 ) charakteryzują się źródła rumoszowe. Źródła stokowe, warstwowe i warstwowo-uskokowe, wypływające z piaskowców liasowych w zlewniach Bernatki i Kamionki, mają wydajność 0,3-1,0 dm 3 s -1 (Suligowski i in., 2009). Natomiast wydajność szczelinowych i krasowych źródeł bijących z utworów dewonu jest większa i sięga 1-10 dm 3 s -1, a ujętych źródeł w Białogonie nawet do 80 dm 3 s -1 (29). Także utwory triasu są zasobnym zbiornikiem dla dużych źródeł (do 20 dm 3 s -1 ), dających początek np. Lubrzance (30). Do większych wypływów należy zaliczyć m.in. źródło Biały Stok w źródliskowym odcinku Kamiennej (16 dm 3 s -1 ) (31), źródło Kaśki Stok w zlewni górnej Radomki (7,3-19,8 dm 3 s -1 ) (32) oraz źródła górnej Bobrzy o wydajności od 0,5 do
8,1 dm 3 s -1 (33),. Mniej liczne są źródła wypływające w zlewni Pilicy na kontakcie skał mezozoicznych z plejstoceńskimi utworami wodnolodowcowymi. Przykładem może tu być źródło w Borkach (4,5 dm 3 s -1 ) w zlewni Czarnej Taraski (34) oraz wywierzysko w Skałce Polskiej (23,5 dm 3 s -1 ) w zlewni Czarnej Włoszczowskiej (35). Wyżyna Lubelska z Roztoczem są znane z licznych i wydajnych źródeł. System krążenia wód w strefie aktywnej wymiany odbywa się w skałach węglanowych górnej kredy wykształconych jako opoki, gezy, margle i kreda pisząca. Natomiast w północno-zachodniej części regionu warstwę wodonośną stanowią także paleoceńskie gezy i wapienie margliste, a w części południowej neogeńskie wapienie i piaskowce. Badania i pomiary źródeł w regionie lubelskim mają ponad stuletnią tradycję. Pierwsze publikowane informacje dotyczyły wypływów wód żelazistych (Doborzyński, 1896) oraz źródeł w okolicy Lublina (Krisztafowicz, 1902). Od początku lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia, podjęto okresowe pomiary wydajności wybranych źródeł w regionie lubelskim. Szczegółowe informacje o ich występowaniu zbierano w czasie kartowania hydrograficznego, realizowanego w Zakładzie Hydrografii UMCS od 1953 roku (Rederowa, 1971; Michalczyk, 1986; Michalczyk i Wilgat, 1998). Na obszarze o powierzchni około 12 200 km 2 zebrano informacje o istnieniu około 1600 źródeł (Michalczyk, 2001). Biją one na wysokościach od 122 do 335 m n.p.m. Występowanie źródeł jest silnie powiązane z tektoniką i wykształceniem litologicznym warstw wodonośnych. Najwięcej wypływów pojawia się w dolinach rzecznych (87%). Tylko nieliczne wypływy (11%) stwierdzono w obrębie wysoko wyniesionych zboczy dolin lub stoków, niemal na wierzchowinach. Wskaźnik krenologiczny dla regionu wynosi średnio 0,12 źr/km 2. Największe zagęszczenie stale funkcjonujących wypływów stwierdzono w zachodniej części Wyżyny Lubelskiej 0,14 źr/km 2 i na Roztoczu 0,13 źr/km 2 (Michalczyk, 2001). W 59% zarejestrowanych źródeł woda wypływa z opok i margli górnej kredy, natomiast tylko 6% wypływów zasilanych jest wodami krążącymi w wapieniach mioceńskich lub paleoceńskich znajdujących się w północnej lub południowej strefie krawędzi Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Około 18% źródeł drenuje zawodnione osady czwartorzędowe, a dla podobnej liczby źródeł nie określono rodzaju warstwy wodonośnej. Najwięcej jest źródeł o małych wydajnościach, gdyż aż 49% wypływów nie osiąga 1 dm 3 s -1. W 26% źródeł wydajność utrzymuje się w granicach 1-10 dm 3 s -1, a tylko w 13% przekracza 10 dm 3 s -1 (Michalczyk, 2001). W 2000 roku, w 21 źródłach wypływało ponad 100 dm 3 s -1 wody, a w dalszych 37 źródłach wydajność zawierała się w granicach 50-100 dm 3 s -1. Najwydajniejsze wypływy występują zwykle w dolinach rzecznych, w bliskim sąsiedztwie większych dolin pobocznych lub w strefach tektonicznej nieciągłości skał. Łączna, średnia wydajność źródeł Wyżyny Lubelskiej wynosi ok. 13 m 3 s -1. W okresie niskich stanów wód podziemnych wydajność ta obniża się do 6,7 m 3 s -1, a przy wysokich wzrasta do około 18,0 m 3 s -1. Wody te są najwyższej jakości i niemal w zawsze odpowiadają normom stawianym wodzie do picia. Zmiany wydajności źródeł następują w cyklu wieloletnim, na który nałożony jest rytm sezonowy, wynikający z zasilania w okresie wiosennym (Michalczyk i in., 2004). Obliczone współczynniki zmienności wydajności dużych wypływów (>10 dm 3 s -1 ), określone na podstawie pomiarów o różnej powtarzalności, utrzymują się na poziomie 1,5-6,0. Pozwala to zaliczyć źródła do grupy wypływów o stałej i mało zmiennej wydajności. Największym wypływem Wyżyny Lubelskiej i Roztocza jest źródło w Zaporzu, w dorzeczu Poru (36), którego przeciętna wydajność wynosi 302 dm 3 s -1 (Duszyńska, 1969). Średnia wieloletnia wydajność kolejnych 12 źródeł mieści się w przedziale 100-200 dm 3 s -1. Należą do nich źródła w zlewni Bystrzycy: Piotrowice (37) i Zakrzówek I (38), źródła w zlewni Giełczwi: Stryjno (39) i Sobieska Wola (40), źródła w bezpośredniej zlewni Wieprza: Hutki (41) i Stokowa Góra (42), źródła w zlewni Sanny: Lute (43) i Wierzchowiska-Stoki (44), źródła w zlewni Białej Łady: Malinie (45) i Abramów (46) oraz źródła: Sołokije (47) w zlewni 235
236 Sołokiji i Świdry (48) w zlewni Potoku Łosineckiego (Michalczyk, 2001). Do typowych, dobrze poznanych wypływów należy również źródło w Wąwolnicy (49). Wydajność źródła zmieniała się w latach 1946-2009 w granicach od 50 do 160 dm 3 s -1, przy średniej równej 87 dm 3 s -1. Źródło wykazuje wieloletni rytm zmian wydajności, wyraźnie nawiązujący do wahań zasobności wód podziemnych (Michalczyk i Turczyński, 1999). Nieliczne małe źródła znajdują się także w Kotlinie Sandomierskiej i na Polesiu Lubelskim. Ich wydajność z reguły nie przekracza 1 dm 3 s -1. Jedynie na Polesiu, w miejscach wychodni skał kredowych, pojedyncze wypływy wód podziemnych są bardziej wydajne. Niż Polski, ze względu na rozmieszczenie źródeł i innych wypływów nie jest jednolity. Morfologiczne warunki występowania źródeł są tutaj na ogół mniej korzystne niż na obszarze wyżyn i gór. Na płaskich równinach denudacyjnych, na obszarach zabagnionych i w deltach rzek źródeł praktycznie nie ma. Najczęściej ich obecność ma związek z wyraźnymi krawędziami erozyjnymi, takimi jak klify, rynny jeziorne lub przełomowe odcinki dolin rzecznych. Niekiedy wypływy występują u podnóża sandrów lub ciągów wzgórz morenowych. Wodonoścem są wtedy przeważnie piaski i żwiry fluwioglacjalne, rzadziej piaski wydmowe. Wśród wypływów dominują formy nieskoncentrowane: wysięki, wycieki i młaki. Wydajność pojedynczych źródeł jest zwykle mała, ale źródliska, czyli strefy skupiające we wspólnej niszy różne formy wypływu wody, mogą mieć duże rozmiary i osiągać znaczną wydajność. Obszary młodoglacjalne Niżu, a zwłaszcza strefy moren czołowych, posiadają najkorzystniejsze warunki morfologiczne i hydrogeologiczne do wykształcenia się tam nisz źródłowych. Wypływy są skupione przede wszystkim w strefach głębokiego rozcięcia warstw wodonośnych: w dolinach rzecznych, w rynnach jeziornych, w dolinach odpływu wód lodowcowych, a także w strefach zaburzeń glacitektonicznych i w nadmorskich klifach (np. Wolin). Pierwszy poziom wodonośny, związany z piaszczysto-żwirowymi osadami naglinowymi, zasila zwykle małe źródła descensyjne oraz wycieki. Natomiast duże wypływy, w tym źródła ascensyjne, biją przeważnie z głębszego poziomu podmorenowego (międzymorenowego). Na obszarach tych charakterystyczny jest znaczący udział wypływów nieskoncentrowanych np. w strefie krawędziowej Wysoczyzny Elbląskiej zarejestrowano 187 wypływów wody podziemnej, spośród których 68% zidentyfikowano jako młaki, a tylko 32% miało charakter źródeł (Jereczek-Korzeniewska i Grudzka, 2009). Gęstość wypływów w strefach czołowomorenowych może dorównywać notowanej w obrębie wyżyn. Wskaźnik krenologiczny dla Poj. Suwalskiego wynosi 0,21 źr/km 2 (Nowakowski, 1976). Podobną wartość (0,23 źr/km 2 ), podaje Michalska (1980) dla Poj. Bytowskiego. W latach 60. XX w., w zlewniach Przymorza zinwentaryzowano 714 wypływów, z których 336 zostało naniesionych na współczesne mapy hydrograficzne w skali 1:50 000 (Choiński, 2009). Szacunkowy wskaźnik uźródłowienia Poj. Pomorskiego wynosi od 0,06 do 0,18 źr/km 2. Lokalnie, gęstość źródeł na pojezierzach może być kilkakrotnie większa. W zlewni Gryżynki (Poj. Lubuskie), gdzie zinwentaryzowano 70 stref wypływów, wskaźnik krenologiczny wynosi 0,9 źr/km 2 (Szczucińska, 2009). Na obszarze Basenu Grudziądzkiego zinwentaryzowano ponad 250 wypływów (do 2,5 dm 3 s -1 ), na 1 km 2 powierzchni przypada jedno źródło (Kopczyński, 1982). Podobne uźródłowienie cechuje rynnę Jez. Żarnowieckiego, gdzie Błaszkowski (1969) zarejestrował 70 źródeł o wydajności do 5 dm 3 s -1. Wypływy występujące na Niżu są na ogół niewielkie. Przeważają małe źródła i wycieki o wydajności poniżej 1 dm 3 s -1. W zlewni Łeby odsetek takich wypływów sięga 80%. Jak szacuje Choiński (2009), wydajność aż 92% wypływów w zlewni Przymorza nie przekracza 0,5 dm 3 s -1. Na Poj. Suwalskim zarejestrowano 416 źródeł o wydajnościach przekraczających 0,04 dm 3 s -1, lecz tylko jedno z nich osiąga 15 dm 3 s -1 (50) (Nowakowski, 1976). Słaby wypływ wody wynika z dużej zmienności litologicznej utworów powierzchniowych oraz nieciągłości wodonośców międzymorenowych. Znaczenie mają również porowe cechy warstwy wodonośnej
oraz filtracyjny charakter wypływów nieskoncentrowanych, z trudem przesączających się przez warstwę koluwiów lub osadów organicznych. Na pojezierzach, wypływy o wydajności przekraczającej 10 dm 3 s -1 spotykane są dość często. Dość wymienić źródliska w zlewni J. Kopalińskiego 13,8 dm 3 s -1 (51), czy w dolinie Bychowskiej Strugi 13,5 dm 3 s -1 (52) (Choiński, 2009). Przykładem dużego źródliska mogą być Staniszewskie Zdroje koło Kartuz o średniej wydajności 48 dm 3 s -1 (53), uznawane za największe źródlisko w północnej Polsce (Herbich, 1998), czy źródła Łyny (54). Według Choińskiego (1995), wydajność jednego z zespołów źródeł bijących na krawędzi jeziora Zapowiednik (Poj. Sławskie) wynosi 100 dm 3 s -1 (55). Także jedno ze źródlisk w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej ma wydajność sięgającą 160 dm 3 s -1 (56) (Puk, 2004). Duże źródliska zasilane z poziomu podmorenowego lub sandrowego charakteryzują się stałą lub bardzo małą zmiennością wydajności (współczynnik zmienności Maillete a: R < 2). Do tej grupy należy zaliczyć Staniszewskie Zdroje (R = 1,6), czy źródliska w zlewni Gryżynki (57) (R = 1,3 do 1,8). Na obszarach starszych zlodowaceń, warunki hydrogeologiczne są z krenologicznego punktu widzenia mniej korzystne. Niewielkie deniwelacje terenu i mniejsza niż w obszarach młodoglacjalnych miąższość osadów wodonośnych powodują, że wypływy są tu mniej liczne i zazwyczaj mało wydajne. Na uwagę zasługują dwa regiony o stosunkowo dużym uźródłowieniu, posiadające dobre rozpoznanie krenologiczne. W zlewni Supraśli gęstość występowania wypływów wynosi 0,28 źr/km 2, a wydajność dużych źródlisk osiąga nawet 97 dm 3 s -1 (58) (Jekatierynczuk-Rudczyk, 1997). Tylko w Białymstoku (59) zarejestrowano 41 wypływów o wydajnościach do 2,5 dm 3 s -1 (Łoszewski, 1995). W środkowej Polsce, strefa wypływów rozciąga się po obu stronach działu wodnego I rzędu i obejmuje źródłowe fragmenty prawych dopływów Bzury, Wolbórki, Luciąży, Widawki, Grabi i Neru. Najbardziej wydajne źródliska zasilane są piasków i żwirów fluwioglacjalnych poziomu międzymorenowego. Większość wypływów znajduje się w dolinach rzecznych. W Kotlinie Szczercowskiej, znaczną wydajność mają źródliska w Wierzchowcu (17 dm 3 s -1 ) (60), Wierzchach Strzyżewskich (23 dm 3 s -1 ) (61) i w Podwódce (62) 12 dm 3 s -1 (Jokiel i Maksymiuk, 1995). Wysokie, jak na warunki Niżu, uźródłowienie wykazuje północna część Wzniesień Łódzkich. Wskaźnik krenologiczny wynosi tu 0,35 źr/km 2 i nie ustępuje wartościom notowanym w obszarach młodoglacjalnych. Większe skupienia wypływów występują tutaj u podnóży poziomów morfologicznych uformowanych w wyniku działalności lądolodu warciańskiego. Spośród zarejestrowanych w obrębie Wzniesień Łódzkich obiektów, blisko 50% stanowią wypływy o wydajności 0,1-1 dm 3 s -1. Funkcjonuje tu jednak kilkanaście dużych źródlisk, których wydajności przekraczają 10 dm 3 s -1 i wykazują niewielką zmienność wieloletnią Ciosny (21,3 dm 3 s -1 ) (63), Borki (32,7 dm 3 s -1 ) (64) oraz Rosanów I (41,0 dm 3 s -1 ) (65). To ostatnie źródlisko, jest największym wypływem wód podziemnych z osadów czwartorzędowych w środkowej Polsce (Moniewski, 2004). Utwory starszego podłoża (głównie mezozoicznego), zwłaszcza w dolinach większych rzek, rozcinających osady czwartorzędowe, mogą również na Niżu zasilać duże, wydajne źródła o charakterze ascensyjnym. Ich reżim jest często zbliżony do reżimu źródeł wyżynnych. Największe i najbardziej znane są Niebieskie Źródła w Tomaszowie Mazowieckim (66), zasilane z wapieni przykrytych aluwiami Pilicy. Ich wydajność wynosi obecnie około 70-80 dm 3 s -1 (dawniej ponad 200 dm 3 s -1 ), przy zmienności R = 2 (Małecka, 1997a). Bardzo podobny charakter mają źródła położone w dolinie Warty np.: Granatowe Źródła w Starej Wsi (Załęczański Park Krajobrazowy) (67) i źródło Florian w Kochlewie (18 dm 3 s -1 ) (68). Także źródła Niecieczy w Kurznie (6 dm 3 s -1 ) (69) i Widawki w Kodrąbiu (15 dm 3 s -1 ) (70), wypływają z utworów przedczwartorzędowych (Maksymiuk, 1977). 237
238 WNIOSKI Znajomość stosunków krenologicznych w Polsce trudno dziś uznać za zadowalającą mimo, że kraj nasz charakteryzuje się jednym z najniższych w Europie wskaźników uźródłowienia, a wypływające u nas źródła są małe i tylko wyjątkowo osiągają wydatki pozwalające je zaliczyć do III klasy w klasyfikacji Meinzera. Niedostateczny jest nie tylko stan zinwentaryzowania źródeł w poszczególnych regionach i w skali kraju, lecz również, a może przede wszystkim, stopień rozpoznania ich reżimu wydajności i jego powiązań z charakterem i zasobnością drenowanych poziomów wodonośnych. Jeszcze gorzej przedstawia się stan wiedzy na temat składu chemicznego wód źródlanych. Dotyczy to nie tylko tła hydrogeochemicznego, ale również jego zmian w czasie pojedynczego cyklu wymiany wody, w drenowanym przez źródło zbiorniku wód podziemnych, a także jego przemian w wyniku antropopresji. Wbrew pozorom niewiele również wiemy o zjawisku zanikania źródeł i ich wędrówki w obrębie osi dolin. Opinie są w tym względzie dość jednoznaczne: proces wysychania źródeł i obniżania ich rzędnej jest w Polsce faktem i postępuje w coraz szybszym tempie, dotykając już nie tylko terenów zurbanizowanych, ale również obszarów quasi-naturalnego krajobrazu. Gdy jednak zechcemy je potwierdzić poprzez analizę konkretnych danych, to okazuje się szybko, że wiarygodnych, rzetelnych i porównywalnych informacji na ten temat jest nadal bardzo mało. Obok procesu wysychania źródeł, pojawiło się także, bardzo groźne w skutkach, zjawisko ich bezmyślnej dewastacji. Naturalny wygląd większości dużych źródeł i wywierzysk w Polsce został już bardzo zmieniony, mimo, że wiele z nich znajduje się na terenach parków narodowych i krajobrazowych, rezerwatów, bądź też podlega innej formie ochrony (np. pomniki przyrody, użytki ekologiczne). Badania terenowe wskazują jednak na niedostateczną skuteczność takiej ochrony. Zbyt często nisze źródłowe stają się dziś wysypiskami odpadów, a brak odpowiednich stref ochronnych powoduje zanieczyszczenie wód źródlanych. Także zagospodarowywanie nisz źródłowych oraz den dolinnych z liniami wypływów, poprzez tworzenie w nich stawów hodowlanych, rekreacyjnych, czy sadzawek ogrodowych, powoduje dewastację istniejących tam wypływów wody podziemnej i unicestwienie ich biocenoz. Istotne jest propagowanie i wprowadzanie prawnej ochrony źródeł poprzez uświadamianie celów tej ochrony. Bez względu na to jak oceniamy rozpoznanie krenologiczne Polski, to poważnym jego mankamentem jest brak rozwiniętej sieci monitoringu długookresowego źródeł w skali całego kraju. Monitoring prowadzony przez uczelniane grupy badawcze ma zwykle charakter akcyjny (krótkookresowy) i nie może być podstawą dla oceny długookresowych tendencji zmian wydajności i chemizmu wód. Istnieje ponadto potrzeba większego zintegrowania działań badaczy z różnych ośrodków, w tym także specjalistów z różnych dyscyplin, gdyż źródła są bardzo interesującym obiektem badań interdyscyplinarnych (hydrologia, hydrogeologia, hydrobiologia, hydrochemia), a ich stan może być znakomitym markerem służącym ocenie przemian środowiska. LITERATURA Absalon D., 2007: Charakterystyka hydrologiczna i termika wybranych źródeł w zlewni Białki Lelowskiej. [w:] P. Jokiel, P. Moniewski, M. Ziułkiewicz (red.), Źródła Polski. Wybrane problemy krenologiczne. Wydz. Nauk Geogr. UŁ, Łódź, s. 117-128. Absalon D., Jankowski A.T., Matysik M., 1997: Problemy ochrony źródeł w zlewni Rudy. Mat. Ogólnop. Konf. Hydrograf., 22-23 września, Streszcz. Ref., Zakł. Hydrol. i Gosp. Wod. UŁ, Łódź, s. 13-14. Barczyk G., 2008: Wywierzyska tatrzańskie. Krasowe systemy wywierzyskowe Tatr Polskich. TPN, Zakopane.
Bartnik A., Tomaszewski E., 1998: Źródła w wybranych zlewniach Kotliny Kłodzkiej. Czas. Geogr., t. LXIX, z. 3-4, s. 323-338. Bartnik A., Walisch M., 1997: Źródła zlewni Bystrzycy Dusznickiej. Acta Univ. Lodz., Folia Geogr. Phys., 2, s. 61-72. Baścik M., Chełmicki W., Urban J., 2009: Geoconservation of Springs in Poland. Episodes, 32, 3, s. 177-185. Baścik M., Pociask-Karteczka J., 2002: Źródła Wyżyny Śląsko-Krakowskiej i Wyżyny Małopolskiej o znacznych walorach przyrodniczych. Propozycje ochrony [w:] Ciupa T., Kupczyk E., Suligowski R. (red.), Obieg wody w zmieniającym się środowisku. Prace Inst. Geogr. Akad. Świętokrz. w Kielcach, 7, s. 23-41. Błaszkowski J., 1969: Kilka uwag o źródłach w rynnie Jeziora Żarnowieckiego. Zesz. Geogr. WSP Gdańsk, 11, s. 213-218. Chełmicki W., (red.) 2001: Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Zmiany w latach 1973-2000. Inst. Geogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Kraków. Chełmicki W., 1986: Źródła Niecki Nidziańskiej. Stud. Ośr. Dokum. Fizjogr., t. XIV, cz. 1, Kraków. Choiński A., 1995: Źródła środkowej części Niziny Wielkopolskiej. Studia z Geogr. Fiz., Sprawozd. Wydz. Mat.-Przyr, 109, Wyd. PTPN, Poznań, s. 42-48. Choiński A., 2009: Obiekty krenologiczne w zlewniach Przymorza i Zalewu Szczecińskiego, [w:] R. Bogdanowicz, J. Fac-Beneda (red.) Zasoby i ochrona wód. Obieg wody i materii w zlewniach rzecznych. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 353-360. Ciężkowski W., 1989: Wstępne wyniki badań znacznikowych wód podziemnych w metamorfiku Gór Orlickich. Prace Nauk. Inst. Geot. Polit. Wrocł. 58, Seria Konf., 29, s. 25-29. Czarnecka H., 1973: Rozmieszczenie źródeł na Wyżynie Małopolskiej. Prace i Studnia IG UW, 24, s. 5-70. Doborzyński S., 1896: Przyczynek do wyjaśnienia sposobu powstania źródeł żelazistych w okolicach Lublina. Pamiętnik Fizjograficzny XIV, dz. 2, Warszawa, s. 13-15. Duszyńska E., 1969: Najsilniejsze źródło w dorzeczu Wieprza. Przegl. Geofiz, 1. Dynowska I., 1983: Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., XI, PAN, Oddz. w Krakowie, Zakł. Narod. im. Ossolińskich. Dynowska I., 1986: Regionalne zróżnicowanie źródeł w Polsce. Folia Geogr., Ser. Geogr.-Phys., 18, PAN, Kraków, s. 5-30. Dynowska I., 1994: Źródła [w:] Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski. IGiPZ PAN, Warszawa, tablica 16. Gradziński M., Hercman H., Kicińska D., Barczyk G., Bella P., Holubek P., 2009: Kras tatrzański rozwój wiedzy w ostatnich trzydziestu latach. Przegl. Geol., 57(8), s. 674-684. Herbich J., 1998: Staniszewskie Zdroje ochrona szaty roślinnej źródlisk. [w:] J. Herbich, M. Herbichowa (red.) Szata roślinna Pomorza zróżnicowanie, zagrożenia, ochrona. Przewodnik Sesji Terenowej 51 Zjazdu PTB, Wyd. UG, Gdańsk. Humnicki W., 2007: Hydrogeologia Pienin. Wyd. UW, Warszawa. Jekatierynczuk-Rudczyk E., 1997: Reżim hydrochemiczny źródeł w dorzeczu Supraśli. Mat. Konf. Źródła Polski. Stan badań, monitoring i ochrona. 10-12.10.1997, WSP Olsztyn, s. 21-22. Jereczek-Korzeniewska K., Grudzka M., 2009: Wypływy wód podziemnych w strefie krawędziowej Wysoczyzny Elbląskiej, [w:] R. Bogdanowicz, J. Fac-Beneda (red.) Zasoby i ochrona wód. Obieg wody i materii w zlewniach rzecznych. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 407-410. Jokiel P., 1996: Wzorcowe krzywe wysychania i potencjały zasobności kilkunastu źródeł karpackich. Wiad. IMGW, 90(40), 2, s. 67-77. 239
240 Jokiel P., 1997: Podstawowe cechy reżimu wydajności wybranych źródeł karpackich. Acta Univ. Lodz., Folia Geogr. Phys., 2, s. 27-43. Jokiel P., 2007: Źródła wodne perełki na granicy Terry i Hadesu. [w:] P. Jokiel, P. Moniewski, M. Ziułkiewicz (red.), Źródła Polski. Wybrane problemy krenologiczne. Wydz. Nauk Geogr. UŁ, Łódź, s. 7-13. Jokiel P., Maksymiuk Z., 1995: Zastosowanie analizy wydajności źródeł do oceny niektórych charakterystyk wód podziemnych. Przegl. Geol. vol. 43, 5, s. 388-392. Kleczkowski A. S., 1972: Wody podziemne i powierzchniowe Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Stud. Ośr. Dok. Fizjogr. PAN, 1, s. 31-67. Koniar-Schaefer J., 1972: Wpływ budowy geologicznej i rzeźby na regresję odpływu małych cieków karpackich. Fol. Geogr, ser. Geogr. Phys., 6. Kopczyński S., 1982: Stosunki wodne Basenu Grudziądzkiego i jego otoczenia. Studia Soc. Torunensis, vol. IX, 4, Sec. C, PWN, Warszawa-Poznań-Toruń. Kostrakiewicz L., 1965: Hydrografia Pienin. Zesz. Nauk. UJ, 117, Prace Geogr., 12, s. 77-111. Kowalski S., 1980: Charakterystyka hydrogeologiczna źródeł Gór Stołowych. Kwart. Geol., t.24, z. 4, Wyd. Geol., Warszawa, s. 885-904. Krisztafowicz N.I., 1902: Gidro-geołogiczeskoje opisanie teritorii goroda Lublina i jego okresnostiej. Warszawa. Kryza H., Kryza J., 1988: Hydrogeologiczne warunki występowania naturalnych wypływów wód podziemnych w masywie granitowym rejonu Jakuszyc na przykładzie zlewni Kamiennej. Acta Univer. Wratisl., Prace Geol.-Mineral., XI.2, s. 99-125. Łajczak A., 2001: Źródła mineralne Niecki Nidziańskiej. Czasop. Geogr., LXXII, 2, s. 151-184. Łoszewski H., 1995: Źródła na terenie Białegostoku i potrzeba ich ochrony. Białostocczyzna, 4, s. 140-153. Maksymiuk Z., 1977: Wody gruntowe i strefy ich wypływu na powierzchnię w regionie łódzkim. Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., II, 5, s. 39-52. Małecka D., 1997a: Zmiany wydajności Niebieskich Źródeł. Przyczyny i skutki. Acta Univ. Lodz., Folia Geogr. Phys., 2, s. 95-114. Małecka D., 1997b: Źródła masywu tatrzańskiego. Acta Univ. Lodz., Folia Geogr. Phys., 2, s. 9-26. Michalczyk Z., (red.) 2001: Źródła Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Wyd. UMCS, Lublin. Michalczyk Z., 1986: Warunki występowania i krążenia wód na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Wyd. UMCS, Lublin. Michalczyk Z., Chmiel S., Głowacki S., Zielińska B., 2004: Zmiany wydajności i chemizmu wód źródeł Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Annales UMCS, s. B., v. LIX, Lublin, s. 107-122. Michalczyk Z., Turczyński M., 1999: Charakterystyka hydrologiczna źródeł w Wąwolnicy na Wyżynie Lubelskiej. Annales UMCS s.b., v.liv, s. 217-234. Michalczyk Z., Wilgat T., 1998: Stosunki wodne Lubelszczyzny. Wyd. UMCS. Lublin. Michalska M., 1980: Wody podziemne utworów czwartorzędowych w młodoglacjalnej strefie marginalnej okolic Miastka na Pojezierzy Pomorskim. Maszynopis w Arch. Wydz. Geol. UW. Moniewski P., 2004: Źródła okolic Łodzi. Acta Geogr. Lodz., 87 Nowakowski C., 1976: Charakterystyka wydajności źródeł strefy czołowomorenowej Pojezierza Suwalskiego. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 21, s. 177-191. Pawlik-Dobrowolski J., 1965: Uźródłowienie Południowej Polski. Zesz. Nauk. UJ, 117, Prace Geogr., 12, s. 7-42. Puk K., 2004: Wypływy wód podziemnych w Sierakowskim Parku Krajobrazowym. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 10, s. 68-87.