SPIS TREŚCI. Marek Tadeusz Ciosek, Michał Falkowski, Janusz Krechowski: Szata roślinna rezerwatu Czerwony Krzyż i jej zagrożenia...

SPIS TREŚCI Karina Chruszcz, Izabela Wierzbowska, Anna Klasa, Katarzyna Śnigórska, Antoni Amirowicz: Występowanie i skład pokarmu wydry Lutra lutra (L) na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego Marek Tadeusz Ciosek, Michał Falkowski, Janusz Krechowski: Szata roślinna rezerwatu Czerwony Krzyż i jej zagrożenia... Piotr Cuber: Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. w okolicach zbiornika Kozłowa Góra (Górny Śląsk)... Małgorzata Denisiuk: Stan rezerwatów przyrody w połowie 2007 roku w Polsce... Beata Jastrzębska: Porosty rezerwatu Sterdyń (Nadbużański Park Krajobrazowy)... Krzysztof Piątek: Chronione i zagrożone rośliny naczyniowe okolic Jodłowej na Pogórzu Ciężkowickim... Jerzy Skrzyszewski: Sosna zwyczajna Pinus sylvestris L. w rezerwacie Pusta Wielka... Marcin Stanisław Wilga, Mateusz Ciechanowski: Ostoja grzybów wielkoowocnikowych i śluzowców w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy)... 3 15 29 33 55 65 75 82

I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K Dwumiesiêcznik R. LXIII (63) 2007 Zeszyt 6 (Listopad Grudzieñ) O R G A N PA Ñ S T W O W E J R A D Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y Member of K R A K Ó W 1

W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Zeszyt wydano przy pomocy finansowej Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN 0009-6172 2 Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o. 31-505 Kraków, ul. Bosacka 6 Nakład 1000 egz.

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 3 14, 2007. KARINA CHRUSZCZ 1, IZABELA WIERZBOWSKA 2, ANNA KLASA 3, KATARZYNA ŚNIGÓRSKA 2, ANTONI AMIROWICZ 4 1 Katedra Zoologii Uniwersytetu Śląskiego 40-007 Katowice, ul. Bankowa 9 e-mail: karinachruszcz@wp.pl 2 Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego 30-387 Kraków, ul. Gronostajowa 7 3 Ojcowski Park Narodowy 32-047 Ojców, Ojców 9 4 Zakład Biologii Wód im. Karola Starmacha Instytut Ochrony Przyrody PAN 31-120 Kraków, al. Mickiewicza 33 Występowanie i skład pokarmu wydry Lutra lutra (L.) na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego Wstęp Wydra euroazjatycka Lutra lutra (L.) do niedawna należała w Polsce do zwierząt rzadkich. Postępujący spadek jej liczebności przypuszczalnie zapoczątkowało to, że w 1927 r. została zaliczona do gatunków łownych. Od 1949 r. przyznano jej okres ochronny, a całoroczną ochronę tego gatunku wprowadzono dopiero w 1955 r. (Rozporządzenie 1955). Objęcie wydry statusem ochronnym i zaprzestanie odstrzałów nie przywróciło jednak jej dawnej liczebności (Bieniek 1988). Od 2001 r. wydra znajdowała się pod ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2001), a obecnie jest włączona na listę gatunków podlegających ochro- 3

nie częściowej (z wyłączeniem obszarów stawów rybnych, uznanych za obręby hodowlane w rozumieniu przepisów o rybactwie śródlądowym, gdzie nie podlega ochronie; Rozporządzenie 2004). Prawie cały obszar Polski znajduje się w obrębie zasięgu wydry, ale stanowiska tego gatunku są rozmieszczone nierównomiernie. Główne miejsca występowania to doliny dużych rzek (Wisła, Bug, Narew, Odra i Warta), Pojezierza, a także Beskidy i Pogórze. Najniższa częstość wydry w skali kraju występuje na Wyżynie Śląskiej oraz w środkowej Polsce (Romanowski 1984, Brzeziński i in. 1996, Romanowski 2006). W chwili utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego (1956 r.) wydra nie występowała na jego terenie. Z informacji ankietowych wiadomo, że wcześniej notowano ją w Dolinie Sąspowskiej, ale stanowisko to zanikło przed rokiem 1950. Przypuszcza się, że ustąpienie wydry z terenu OPN było spowodowane zanieczyszczeniem wód ściekami z Ojcowa, Skały i okolicznych wsi, a także kłusownictwem i nasileniem ruchu komunikacyjnego (Bieniek 1988). Ponownie wydra pojawiła się w OPN w 1997 r. W budynku wylęgarni w pstrągarni w Ojcowie znaleziono wówczas martwego samca wydry (Klasa, Wiśniowski 1999), a pracownicy zatrudnieni przy hodowli pstrąga tęczowego zauważali znaczne ubytki ryb. Dopiero po prawie 10 latach stwierdzono po raz kolejny ślady obecności wydr na terenie Parku (na początku 2004 r.). Było to impulsem do podjęcia badań, które rozpoczęto rok później. Celem ich było poznanie liczebności oraz składu diety tego drapieżnika na terenie OPN, a niniejsza praca przedstawia wstępne wyniki badań. 4 Teren badań i metody Badania przeprowadzono w dolinach Prądnika i Sąspówki w okresie od stycznia 2005 r. do czerwca 2005 r. W celu oszacowania liczebności wydry na badanym terenie 2 razy w miesiącu zbierano odchody i fotografowano ślady bytności wydry (tropy, zjazdy, wydzieliny gruczołów przyodbytowych) wzdłuż potoków na obszarze tropień o łącznej długości 7 km oraz prowadzono nocne obserwacje w godzinach 1:00 4:30 przy użyciu noktowizora Jukon (NVMT 3 4 50 24027). Znalezione tropy wydry

mierzono z dokładnością do 1 mm. Przy interpretacji tropów wykorzystano metodę Jenkinsa (1980; cyt. za Ottino, Giller 2004) (tab. 1). Analizę zebranych odchodów prowadzono wzorując się na metodyce Jędrzejewskiej i Jędrzejewskiego (2001). Odchody ważono z dokładnością 0,01 g i przepłukiwano na sitach, a następnie suszono przez 24 godziny. Otrzymany materiał segregowano na frakcje, a następnie szczątki oznaczano przy pomocy odpowiednich kluczy (Pławilszczikow 1972, Teerink 1999, Kołodziejczyk, Koperski 2000) lub korzystano z gotowych preparatów i dostępnych zbiorów kości. Skład pokarmu przedstawiono w postaci frekwencji i procentu biomasy poszczególnych frakcji w pokarmie. Dla określenia części, którą stanowiła dana frakcja w całości pokarmu konsumowanego przez wydrę przeliczono suchą masę odchodów na świeżą masę zjadanego pokarmu posługując się współczynnikami strawialności (Lockie 1961, Fairley i in. 1987). Wyniki Ślady obecności wydry na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego zanotowano na 9 stanowiskach (tab. 2, ryc. 1). Odchody i tropy były rejestrowane głównie pod 2 betonowymi mostami w Ojcowie (stanowiska 3 i 8). Zjazdy (ślady zabawy Tabela 1. Kryteria wyróżniania poszczególnych grup wiekowych i płci wydr na podstawie rozmiarów tropów według metody Jenkinsa (1980; cyt. za Ottino, Giller 2004). Table 1. Criteria used to estimate age and gender of otters on the basis of track size (Jenkins 1980; cited after Ottino, Giller 2004). Grupa wiekowa Age class Szczenię Cub Osobnik młodociany Young Dorosła samica /dojrzewający samiec Adult female/subadult male Dorosły samiec Adult male Długość tropu Track size (mm) <40 <50 55 65 70 5

i przemieszczania się) notowane były najczęściej na stawach hodowlanych (stanowiska 6 i 7) i wzdłuż potoków (stanowiska 2, 4, 5, 9, 10). Wymiary tropów wskazują na to, że 13 razy natrafiono na tropy dorosłego samca. W 29 pozostałych przypad- 2 1 A B C D E 0 1 2 km 5 4 10 3 6 7 8 9 Ryc. 1. Stanowiska wydr na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego: A stanowiska, na których prowadzono obserwacje wydr, B występowanie śladów i odchodów, C potoki, D obszar tropień, E granica parku. Fig. 1. Occurrence of otter in the Ojców National Park: A sites where otters were observed, B sites where tracks and spraints were recorded, C streams, D tracking area, E boundary of the park. 6

Tabela 2. Stanowiska wydry na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego: O stanowiska, na których prowadzono obserwacje wydr, S występowanie śladów i odchodów. Table 2. The sites of occurrence of otter in the Ojców National Park: O sites where otters were observed, S - sites where tracks and spraints were found. Stanowisko Site 1 O 2 S 3 S 4 S 5 S 6 S, O 7 S, O 8 S 9 S 10 S Lokalizacja Location Stawy hodowlane w Pieskowej Skale Fish ponds in Pieskowa Skała Potok Prądnik w Pieskowej Skale Prądnik Stream in Pieskowa Skała Most na Prądniku przy Ośrodku Edukacyjno- Badawczym Bridge on the Prądnik Stream at the Centre for Education and Research Prądnik w okolicy Ośrodka Edukacyjno-Badawczego Prądnik Stream nearby the Centre for Education and Research Potok Sąspówka Sąspówka Stream Staw hodowlany β w Ojcowie Fish pond β in Ojców Groble nr 5 i 6 na stawach hodowlanych α w Ojcowie Dikes No. 5 and 6 between fish ponds α in Ojców Most na Prądniku przy Bramie Krakowskiej Bridge on the Prądnik Stream nearby the Brama Krakowska rock gate Wyspa na Prądniku w okolicy Skał Kawalerskich Prądnik Stream near the Skały Kawalerskie rocks Potok Prądnik przy Domu Pomocy Społecznej Prądnik Stream nearby the Caritas House kach nie można było stwierdzić z pewnością, czy tropy pozostawiła samica, czy samiec. Tropów młodych nie znaleziono. Dokonano 10 nocnych obserwacji na trzech stanowiskach (1, 6, 7), podczas których raz zaobserwowano parę oraz 2 razy pojedynczego osobnika. Ponadto 9 razy zarejestrowano odgłosy tych zwierząt. Obserwacje nocne wykazały, że wydra żerowa- 7

100 10 1 0,1 0,01 0,1 1 10 100 Ryc. 2. Frekwencja występowania i udział w biomasie konsumowanej wyróżnionych frakcji pokarmu wydr w okresie zimowo-wiosennym (styczeń czerwiec 2005 r.) na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego oszacowana na podstawie analizy odchodów (N=80). Fig. 2. Frequency of occurrence and the share in total consumed biomass of different food categories recorded in otter diet from January to June 2005 in the Ojców National Park (N=80). 8

ła od stycznia do marca 2005 r. na stawach hodowlanych w Pieskowej Skale i Ojcowie (stanowiska 1, 7). W marcu 2005 r. hodowane w Ojcowie pstrągi tęczowe zaatakował wirus posocznicy krwotocznej ryb łososiowatych (ang. viral hemorrhagic septicaemia; VHS). W rezultacie stawy zostały osuszone, a hodowlę wstrzymano do września 2006 r. W tym czasie wydry korzystały ze stawu β (stanowisko 6). Wyniki przeprowadzonych obserwacji i analiza pomierzonych tropów nie dają podstaw do stwierdzenia ile wydr zamieszkiwało obszar OPN. Można jednak przypuszczać, że ten teren był przynajmniej okresowo zamieszkiwany przez 1 parę dorosłych osobników. Przyjmując takie założenie, zagęszczenie wydr na badanym terenie oszacowano na 2,9 osobnika na 10 km rzeki. Łącznie przeanalizowano 80 prób odchodów. Najczęstszym (47,9%) składnikiem w pokarmie wydry okazały się ryby (ryc. 2). Były to wyłącznie pstrągi (dwa gatunki: dziko żyjący w Prądniku i Sąspówce pstrąg potokowy Salmo trutta L. i hodowany w stawach pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss (Walb.)), które nie były rozróżniane w zebranym materiale. Płazy (żaby trawne Rana temporaria) występowały z ponad dwukrotnie mniejszą częstością (21,4%). Pozostałe składniki pokarmu występowały z częstością od 0,85% (ślimaki) do 10,3% (rośliny). Największy udział w biomasie konsumowanej przez wydry miały ryby (77,2%), stosunkowo wysoki odsetek stanowiły również płazy (19,7%). Odsetek ptaków wielkości kosa był stosunkowo mały (2,1%). Znacznie mniejszy udział w pokarmie, wynoszący zaledwie 0,35% miały ssaki (ryjówkowate Soricidae). Dietę uzupełniały bezkręgowce: pijawki z rodziny Hirudinidae (0,17%), owady z rzędów jętek Ephemeroptera (larwy) i błonkówek Hymenoptera oraz okazy nieoznaczone (razem 0,14%), a także ślimaki (źródlarka karpacka Bythinella austriaca; 0,02%). Równie mały był udział roślin (0,28%; fragmenty pędów i liści). Dyskusja Przybliżone zagęszczenie populacji wydry w OPN (ze względu na ograniczenia stosowanych metod to zagęszczenie wydaje się raczej niedoszacowane, niż przeszacowane) jest porównywalne z wynikami przedstawionymi przez Jędrzejewską i Jędrzejewskiego (2001), którzy stwierdzili, że średnie zagęszczenie wydr na mniejszych potokach wynosi 1,7 osobni- 9

ka/10 km rzeki. Na podstawie zebranego materiału nie można określić wielkości zmian liczebności wydr na terenie OPN, ale można stwierdzić, że są one tu obserwowane coraz częściej, a ślady ich bytowania są coraz liczniejsze. Głównym czynnikiem, który wpłynął na powrót wydry do Parku była prawdopodobnie nadwyżka liczebności populacji zasiedlającej tereny nad Wisłą, skąd penetrujące nowe obszary wydry dotarły do OPN i znalazły tu łatwe do zdobycia pożywienie. W pstrągarni w Ojcowie drapieżnik ten ma dogodny dostęp do hodowanego w stawach pstrąga tęczowego, a szczególnie do trzymanego w stosunkowo dużym zagęszczeniu narybku, czyli osobników o wadze 15 20 g. Ponadto istniejące w Parku stawy bobrowe zwiększają różnorodność siedlisk wodnych, co może mieć wpływ na zasobność dodatkowej bazy pokarmowej wydry. Obecność w potokach pni drzew i innych naturalnych schronień stwarza korzystne warunki dla zwierząt ziemno-wodnych, także dla wydr (Graczyk i in. 1986, Żurowski 1986, cyt. za Pawłowska-Indyk, Indyk 1996, Fumagalli i in. 1995, Czech 2000, Freitas i in. 2007). Ponadto ważnym czynnikiem, który pozwala utrzymać się wydrze na tym terenie jest poprawiająca się jakość wód na skutek uruchomienia oczyszczalni ścieków w gminach Skała i Sułoszowa (Partyka, Żółciak 2005). Podstawą pożywienia wydry są ryby, głównie najpospolitsze gatunki w danym zbiorniku lub cieku wodnym (Sikora 2004, Brzeziński i in. 2006). W granicach OPN w Prądniku i Sąspówce występują 4 gatunki ryb (pstrąg potokowy, pstrąg tęczowy, strzebla potokowa Phoxinus phoxinus (L.) i głowacz białopłetwy Cottus gobio L.), z których najliczniejsze są dwa gatunki pstrągów, stanowiące łącznie około 90% ichtiofauny (Dąbrowski, Młynarski 1977, Włodek, Skóra 1990, Skóra, Włodek 1993). Mimo starannych poszukiwań, w pokarmie wydry nie stwierdzono ani strzebli, ani głowaczy, co może świadczyć o wybieraniu wyłącznie gatunku występującego w potokach stosunkowo licznie i osiągającego większą masę ciała (pstrąg potokowy), oraz o dużym znaczeniu dla wydr stawów hodowlanych, gdzie pstrąg tęczowy jest dostępny w zagęszczeniu niewątpliwie większym niż naturalne zagęszczenie ryb w Prądniku i Sąspówce. Można również przypuszczać, że presja wydry stanowi czynnik wpływający na liczebność populacji pstrąga potokowego w OPN. Badania przeprowadzone przez Wiśniowską 10

i in. (2001) wskazują na to, że wydra może być czynnikiem regulującym liczebność pstrągów w potokach bieszczadzkich. Niektórzy autorzy wskazują, iż dieta wydry jest urozmaicona i oprócz ryb uzupełniona innym pokarmem: owadami, mięczakami, skorupiakami czy drobnymi ssakami (Lanszki, Molnar 2003, Sikora 2004). Ogólnie, badania w OPN potwierdziły tę prawidłowość, chociaż w diecie ojcowskich wydr brak jest skorupiaków. Stosunkowo duży udział płazów (żaba trawna) w masie pokarmu wydry w okresie zimowo-wiosennym wynika z ich łatwej dostępności żaby zimują na dnie potoków i stawów, a wydry łatwo wybierają je spod kamieni i z mułu. Również masowe wędrówki podejmowane wczesną wiosną do miejsc rozrodu sprawiają, że żaby stają się łatwym łupem dla tych drapieżników (Cichocki, Kot 1999). Wymienieni autorzy wykazali, iż w odchodach wydry frakcja szczątków płazów może stanowić nawet 100%, szczególnie w okresie wiosennym, kiedy po hibernacji zimowej płazy masowo opuszczają kryjówki i koncentrują się w środowiskach wodnych, stając się łatwo dostępne dla wydr. Udział ptaków w diecie wydry w OPN był przypuszczalnie związany z okresem lęgów i wodzenia piskląt, kiedy to wydry w krótkim czasie korzystają z większej dostępności wysiadujących dorosłych ptaków lub nielotnych młodych. W badaniach Lanszkiego i Molnara (2003) odsetek ten był porównywalny i wynosił od 0,1 4,5% w okresie zimowym i wiosennym. Wykazane w diecie wydr błonkówki i pozostałe bezkręgowce (larwy jętek, źródlarki) mogły być zjadane bezpośrednio, jednak jest bardziej prawdopodobne, że stanowiły one pokarm pstrągów zjedzonych przez wydrę (wymienione owady i ślimaki są ważnymi składnikami pokarmu tych ryb; Cios 1992). W badaniach pokarmu wydry ten fakt był brany pod uwagę także przez innych autorów (Ottino, Giller 2004). Stosunkowo wysoka częstość odnotowanych resztek roślinnych przy ich bardzo małej biomasie wskazuje, że obecność tej kategorii prawdopodobnie jest artefaktem: drobne fragmenty roślin mogły dostać się przypadkowo do zbieranego materiału w miejscach pozostawiania odchodów przez wydry. Podziękowania: Składamy podziękowania Pani dr Teresie Tomek z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie i Pani dr Lidii Wiśniowskiej z Instytutu Biologii Akademii Pedagogicznej w Krakowie za udzielenie konsultacji dotyczących składu diety wydry. 11

SUMMARY Chruszcz K., Wierzbowska I., Klasa A., Śnigórska K., Amirowicz A. Occurrence and diet of Eurasian otter Lutra lutra (L.) in the Ojców National Park (S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 3 14, 2007. Ten night observations at three sites and track sightings and spraint samplings at nine sites along stream segments of total length of 7 km were carried out from January to June 2005. During this period the studied area was settled at least by two adult otters (1 female and 1 male). Their mean density was roughly estimated as 2.9 ind. per 10 km of water course. A total of 80 spraints were collected. The main component of the otter diet were fishes (47.9% of identified food items, and 77.2% of consumed biomass). They were brown trout, Salmo trutta native to the streams in the area of study and rainbow trout, Oncorhynchus mykiss grown in fish ponds. Other important food component were frogs, Rana temporaria (21.4% and 19.7%, respectively). Remaining food categories (birds, small mammals, aquatic and terrestrial invertebrates, plant debris) were relatively numerous (about 30% of items) but contributed to only 3% of consumed biomass. Among them, the benthic makrofauna (leeches, mayfly larvae, snails) recorded in otter diet probably originated from stomachs of consumed wild trouts. Perhaps some plant debris were included to spraints accidentally. PIŚMIENNICTWO Bieniek M. 1988. Wydra Lutra lutra (L.) w polskich parkach narodowych. Ochr. Przyr. 46: 195 215. Brzeziński M., Romanowski J., Cygan J.P., Pabin B. 1996. Otter Lutra lutra distribution in Poland. Acta Theriologica 41 (2): 113 126. Brzeziński M., Romanowski J., Kopczyński Ł., Kurowicka E. 2006. Habitat and seasonal variations in diet of otters, Lutra lutra in eastern Poland. Folia zoologica 55 (4): 337 348. 12

Cichocki W., Kot M. 1999. Rozmieszczenie i pokarm wydry Lutra lutra w Tatrach Polskich i na Podhalu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55: 60 72. Cios S. 1992. Co zjada pstrąg? Zoologia dla wędkarzy. PWN, Warszawa. Czech A. 2000. Bóbr. Monografie przyrodnicze. Klub Przyrodników, 6. Dąbrowski J.S., Młynarski M. 1977. Ryby. W: Medwecka-Kornaś A. (red.). Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Naturae ser. B, 28: 289 297. Fairley J.S., Ward D.P., Smal C.M. 1987. Correction factors and mink faeces. Irish Naturalists Journal 22: 334 336. Freitas D., Gomes J., Sales Luis T. 2007. Otters and fish farms in the Sado estuary: ecologcal and socio-economic basis of conflict. Hydrobiologia 587: 52-62. Fumagalli R., Prigioni C., Carugati C. 1995. Behavioral ecology of captive otters Lutra lutra in the breeding centre of the natural park of Ticino Valley (Piemonte Region, Nothern Italy). Hytrix, 7(1 2): 269 278. Graczyk R., Bereszyński A., Bessmann J., Krzysia I. 1986. Bobry ponownie we wrocławskiem, zielonogórskiem i szczecińskiem. Przyr. Pol. 1986/4: 3 6. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt drapieżnych puszczy Białowieskiej. PWN, Warszawa. Jenkins D. 1980. Ecology of otters in northern Scotland. Otter (Lutra lutra) breeding and dispersion in mid-deeside, Aberdeenshire, in 1974 1979. Journal of Animal Ecology 49: 713 35. Klasa A., Wiśniowski B. 1999. Wydra Lutra lutra w Ojcowskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55: 104 106. Kołodziejczyk A., Koperski P. 2000. Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Lanszki J., Molnar T. 2003. Diet of otters living in three different habitats in Hungary. Folia Zool. 52 (4): 378 388. Lockie J.D. 1961. The food of the pine marten Martes martes in West Ross Shire, Scotland. Proc. Zool. Soc. London, 136: 187 195. Ottino P., Giller P. 2004. Distribution, density, diet and habitat use of otter in relation to land use in the Araglin Halley, Southern Ireland. Biology and Environment: Proceedings of the Royal Irish Academy, 104B, 1: 1 17. Partyka J., Żółciak J. 2005. Dolina Prądnika. W: Hibszer A., Partyka J. (red.). Konflikty człowiek przyroda na obszarach prawnie 13

chronionych w Polsce. Polskie Towarzystwo Geograficzne (Oddział Katowicki), Ojcowski Park Narodowy, Materiały konferencji naukowej. Sosnowiec Ojców, 16 17 maja 2005 r.: 42 44. Pawłowska-Indyk A., Indyk F. 1996. Bóbr europejski w Dolinie Baryczy (woj. wrocławskie). Przegl. Zool. 40 (1 2): 101 108. Pławilszczikow N. 1972. Klucz do oznaczania owadów. PWRiL, Warszawa. Romanowski J. 1984. Występowanie wydry Lutra lutra (Linnaeus, 1758) w Polsce w świetle wyników ankiety dla myśliwych. Przegl. Zool. 28 (1): 87 91. Romanowski J. 2006. Monitoring of the otter recolonisation of Poland. Hystrix It. J. Mamm (n.s.) 17(1): 37 46. Rozporządzenie 1955. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 20 października 1955 r. zmieniające rozporządzenie z dnia 20 lipca 1955 r. w sprawie czasów ochronnych dla zwierząt łownych. Dziennik Ustaw nr 42 (1955), poz. 270. Rozporządzenie 2001. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dziennik Ustaw nr 130 (2001), poz. 1456. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 220 (2004), poz. 2237. Sikora S. 2004. Wydra Lutra lutra (L., 1758). W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny, t. 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 193 197 [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/ pl/poradnik]. Skóra S., Włodek J.M. 1993. Ichtiofauna dorzecza Prądnika. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 21: 265 279. Teerink B.J. 1999. Hair of West-European mammals. Cambridge University Press, New York Chester Melbourne Sydney. Wiśniowska L., Bobek B., Przywara D., Wierzbowska I. 2001. Wpływ wydry (Lutra lutra) na populacje ryb w rzekach Bieszczad Zachodnich. Roczniki Naukowe PZW 14: 93 106. Włodek J.M., Skóra S. 1990. Ichtiofauna potoku Sąspówka w Ojcowskim Parku Narodowym w 1987 r. Prądnik 1: 123 133. Żurowski W. 1986. Bobry w górach. Przyr. Pol. 6: 10 11. 14

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 15 28, 2007. MAREK TADEUSZ CIOSEK, MICHAŁ FALKOWSKI, JANUSZ KRECHOWSKI Zakład Botaniki Akademii Podlaskiej w Siedlcach 08-110 Siedlce, ul. B. Prusa 12 e-mail: marekc@ap.siedlce.pl, krechow@op.pl, mfzuraw@wp.pl Szata roślinna rezerwatu Czerwony Krzyż i jej zagrożenia Wstęp Rezerwat Przyrody Czerwony Krzyż został utworzony w celu ochrony borealnego storczyka tajęży jednostronnej Goodyera repens (L.) R. Br. (Zarządzenie 1990). Rozmieszczenie tajęży w Polsce w dużym stopniu pokrywa się ze zwartym zasięgiem świerka. Na terenie niżu środkowo-wschodniej Polski storczyk ten występuje na pojedynczych, izolowanych stanowiskach. Populacja w rezerwacie Czerwony Krzyż jest jedną z 2 znanych na Nizinie Środkowomazowieckiej (Ciosek 1985, 1986, Ciosek i in. 1995). Wcześniej stanowisko tajęży jednostronnej z okolic Malamowki podawał Karczmarz (1973). W całym województwie mazowieckim odnotowano zaledwie 12 stanowisk G. repens, z czego 6 znajduje się na terenie Puszczy Białej (Ciosek, Bzdon 2001). Storczyk ten preferuje miejsca umiarkowanie wilgotne, wykazuje dużą tolerancję ekologiczną względem warunków troficznych. Jest bardzo wrażliwy na brak światła przy silnym zacienieniu może przejść do życia pod powierzchnią ziemi i saprotroficznego sposobu odżywiania się nawet na okres kilku lat, aby przy poprawie warunków świetlnych znów pojawić się na powierzchni. To specyficzne zachowanie gatunku związane z okresowym brakiem części nadziemnych może stwarzać pro- 15

blemy przy monitorowaniu jego stanowisk i powodować mylne wyciąganie wniosków co do ich zaniku. Celem pracy jest przedstawienie charakterystyki szaty roślinnej rezerwatu Czerwony Krzyż, próba oceny zmian, które nastąpiły we florze w ciągu ostatnich 20 lat oraz określenie niezbędnych zabiegów ochronnych. 16 Ogólna charakterystyka rezerwatu Rezerwat Czerwony Krzyż położony jest na terenie gminy Maciejowice (powiat Garwolin, woj. mazowieckie), około 2 km na południe od wsi Lipniki (51 46 48 N, 21 31 45 E), w obrębie Nadwiślańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obejmuje oddziały 103 i 104 Uroczyska Podzamcze, Nadleśnictwa Garwolin (powierzchnia 56,33 ha) (ryc. 1). W regionalizacji fizyczno-geograficznej Kondrackiego (2001) teren rezerwatu leży w obrębie mezoregionu Dolina Środkowej Wisły, makroregionu Nizina Środkowomazowiecka. W podziale geobotanicznym Szafera (1977) obszar ten wchodzi w skład Okręgu Łukowsko-Siedleckiego, będącego częścią Krainy Mazowieckiej. Rzeźba terenu została ukształtowana w trakcie zlodowacenia środkowopolskiego stadiału Warty i późniejszych procesów denudacyjnych (Mojski 1972). Obszar rezerwatu leży w strefie morenowej, a stosunkowo duże różnice wysokości względnych zwiększają jego wartość krajobrazową. Najwyżej wyniesiony fragment rezerwatu (141 m n.p.m) znajduje się w jego południowo-zachodniej części, w wydzieleniu 104a. Najniższy jego fragment to północna część wydzielenia 103a. Na terenie rezerwatu przeważają gleby bielicoziemne: bielicowe właściwe i rdzawe właściwe. Gleby brunatne właściwe, zaliczane do gleb brunatnoziemnych spotyka się w środkowej części oddziału 104 oraz południowej części oddziału 103. Metodyka Badania terenowe prowadzono w latach 2003 2006. Wykonano zdjęcia fitosocjologiczne metodą Braun Blanqueta oraz spisy florystyczne. Charakterystyka flory obejmowała przynależność gatunków do grup historyczno-geograficznych (Zając

54 50 c b a 16 24 f d 103 g a b 104 c h 1 d 2 3 4 5 6 0 100 200 m 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ryc. 1. Rozmieszczenie chronionych i zagrożonych roślin naczyniowych rezerwatu Czerwony Krzyż. 1 Goodyera repens, 2 Polypodium vulgare, 3 Lycopodium annotinum, 4 L. clavatum, 5 Ledum palustre, 6 Hepatica nobilis, 7 Chimaphila umbellata, 8 Lilium martagon, 9 Melittis melissophyllum, 10 Platanthera bifolia, 11 Hierochloë australis, 12 Carex pilosa, 13 Gymnocarpium dryopteris, 14 Dryopteris dilatata, 15 Pulmonaria angustifolia. Fig. 1. Occurrence of protected and threatened species in the Czerwony Krzyż reserve: 1 15 latin names as above. 17

E.U., Zając A. 1975, Zając 1979, Mirek 1981, Zając i in. 1998) i fitosocjologicznych (Matuszkiewicz 2006) oraz status ochrony prawnej (Rozporządzenie 2004). Uzyskane wyniki badań porównano z danymi pochodzącymi z dokumentacji przyrodniczej rezerwatu (Ciosek 1986). W pracy wykorzystano też materiały z projektu planu ochrony rezerwatu (Falkowski i in. 2005). Nomenklaturę gatunków podano za Mirkiem i in. (2002), przynależność syntaksonomiczną oraz nazewnictwo jednostek fitosocjologicznych za Matuszkiewiczem (2006). 18 Zbiorowiska roślinne Występujący w rezerwacie grąd typowy Tilio-Carpinetum typicum oraz bory i bory mieszane ze związku Dicrano-Pinion (Peucedano-Pinetum, Molinio caeruleae-pinetum i Querco roboris-pinetum) to zbiorowiska roślinne typowe dla Niziny Mazowieckiej. Interesująca przyrodniczo jest obecność w rezerwacie kontynentalnego boru świeżego Peucedano-Pinetum, charakterystycznego dla Polski północno wschodniej. Jego zwarty zasięg kończy się na linii Bugu (Matuszkiewicz 2005). Większość drzewostanów na terenie rezerwatu Czerwony Krzyż należy do V klasy wieku. Tylko w oddziale 103c występują drzewostany młodsze, zaliczane do II klasy wieku. Przeciętna zasobność drzewostanu rezerwatu wynosi 384,9 m 3 /ha, wahając się od 145 m 3 /ha w oddziale 103c do 480 m 3 /ha w oddziałach 104 c, d. Charakterystyka zbiorowisk roślinnych stwierdzonych na terenie rezerwatu przedstawia się następująco: Subkontynentalny bór sosnowy świeży Peucedano-Pinetum W. Mat. (1962) 1973. Zbiorowisko to wykształca się na ubogim, piaszczystym podłożu z niskim poziomem wód gruntowych. Występuje głównie w północnej części rezerwatu (wydzielenie 103a). W warstwie drzew (zwarcie 50 70%) dominuje sosna zwyczajna Pinus sylvestris z domieszką brzozy brodawkowatej Betula pendula, niekiedy świerka Picea abies. Obecność sosny w każdej warstwie zbiorowiska wskazuje na naturalność i zgodność zespołu z siedliskiem. Warstwa krzewów o zróżnicowanym zwarciu (30 80%) złożona jest głównie z kruszyny Frangula alnus i dębu szypułkowego Quercus robur. Ze znacznie mniejszym pokryciem występuje w niej jałowiec pospolity Juniperus

communis, jarząb pospolity Sorbus aucuparia, osika Populus tremula, czeremcha amerykańska Padus serotina oraz podrost sosny i brzozy brodawkowatej. W warstwie runa o charakterze krzewinkowym (zwarcie 70 100%) występują gatunki charakterystyczne klasy Vaccinio-Piceetea, jak: borówka czarna Vaccinium myrtillus (pokrycie 3 5 w skali Braun Blanqueta), której towarzyszą siódmaczek leśny Trientalis europaea, borówka brusznica Vaccinium vitis-idea, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense oraz siewki Pinus sylvestris. Z gatunków wyróżniających zespół spotykamy: kokoryczkę wonną Polygonatum odoratum, konwalię majową Convallaria majalis, pajęcznicę gałęzistą Anthericum ramosum, nawłoć pospolitą Solidago virgaurea i gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum. W składzie florystycznym pojawiają się gatunki wrzosowisk z klasy Nardo- -Callunetea, jak: wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella i widłak goździsty Lycopodium clavatum. Z gatunków towarzyszących z największą stałością i pokryciem występują: kosmatka owłosiona Luzula pilosa, kostrzewa owcza Festuca ovina, szczaw polny Rumex acetosella oraz siewki Quercus robur, Sorbus aucuparia, Frangula alnus. W niektórych płatach również konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium i orlica pospolita Pteridium aquilinum. W warstwie mchów, która osiąga zwarcie 80 100% występują: rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, gajnik lśniący Hylocomium splendens, piórosz pierzasty Ptilium crista-castrensis i widłoząb falisty Dicranum undulatum. Bór sosnowy wilgotny Molinio caeruleae-pinetum W. Mat. et J. Mat. 1973. Zespół ten zajmuje ubogie, piaszczyste siedliska ze stosunkowo wysokim, zmiennym poziomem wód gruntowych. Na terenie rezerwatu jest spotykany w nieckach i zagłębieniach terenu w oddziale 103. Drzewostan (zwarcie 50 60%) tworzy przede wszystkim sosna zwyczajna z niewielkim udziałem brzozy brodawkowatej (zwarcie 1), niekiedy brzozy omszonej i świerka. Warstwa krzewów o zwarciu 40 50% składa się z kruszyny pospolitej, dębu szypułkowego i jarzębu pospolitego. Z mniejszym pokryciem występuje w niej jałowiec pospolity, topola osika oraz podrost sosny i brzozy brodawkowatej. W warstwie ziół o charakterze krzewinkowo-trawiastym przeważają gatunki charakterystyczne klasy Vaccinio-Piceetea: borówka 19

czarna Vaccinium myrtillus (pokrycie 4 5), siódmaczek leśny Trientalis europaea, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense i Pinus sylvestris. Rzadziej, lub z mniejszym pokryciem (maksymalnie 1), występuje borówka brusznica Vaccinium vitis-idea i widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum. Z gatunków charakterystycznych i wyróżniających zespół spotykamy trzęślicę modrą Molinia caerulea (pokrycie 2 3), bagno zwyczajne Ledum palustre oraz borówkę bagienną Vaccinium uliginosum. Z gatunków towarzyszących z większą stałością występują jedynie: konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium i orlica pospolita Pteridium aquilinum. W warstwie mchów (zwarcie 90 100%) występują: rokietnik pospolity Pleurozium schreberi (4 5), płonnik strojny Polytrichum attenuatum, piórosz pierzasty Ptilium crista- -castrensis, torfowiec nastroszony Sphagnum squarrosum i widłoząb falisty Dicranum undulatum. Kontynentalny bór mieszany Querco roboris-pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat. 1988. Bory mieszane Querco roboris-pinetum to umiarkowanie widne zbiorowiska leśne z jedno- lub rzadziej dwuwarstwowym drzewostanem, spotykane na terenie rezerwatu w oddziale 104a, c. Dominuje w nim starodrzew sosny zwyczajnej Pinus sylvestris (V klasa wieku) oraz dąb szypułkowy Quercus robur. Brzoza brodawkowana Betula pendula oraz świerk Picea abies stanowią tylko niewielką domieszkę. Przeciętne zwarcie koron wynosi 60 70%. Warstwa podszytu jest dobrze wykształcona. W jej skład oprócz podrostu drzew (stały udział dębu) wchodzą: kruszyna pospolita Frangula alnus, leszczyna Corylus avellana, jałowiec Juniperus communis i jarząb pospolity Sorbus aucuparia. Zwarcie warstwy krzewów waha się w granicach 40 70%. W skład bujnie rozwiniętego runa o zwarciu 70 100% wchodzą zarówno gatunki charakterystyczne dla borów z klasy Vaccinio-Piceetea (stały udział borówki czarnej Vaccinium myrtillus, siódmaczka leśnego Trientalis europaea, pszeńca zwyczajnego Melampyrum pratense,), jak i lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea. Spośród nich największą stałością charakteryzują się: zawilec gajowy Anemone nemorosa, fiołek leśny Viola reichenbachiana, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, perłówka zwisła Melica nutans i nerecznica samcza Dryopteris filix-mas. Również gatunki to- 20

warzyszące, m.in. konwalijka dwulistna Maianthemum biforium, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, konwalia majowa Convallaria majalis, orlica pospolita Pteridium aquilinum, możylinek trójnerwowy Moehringia trinervia, szczawik zajęczy Oxalis acetosella zaznaczają wyraźnie swój udział w fizjonomii zbiorowiska. Warstwa mszysta jest dość słabo rozwinięta i jej zwarcie nie przekracza 40 %. Tworzą ją m.in.: rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, płonnik włosisty Polytrichum piliferum, rokiet cyprysowaty Hypnum cupressiforme i widłoząb miotłowy Dicranum scoparium. Subkontynentalny grąd typowy Tilio-Carpinetum typicum Tracz. 1962. Jest to siedlisko przyrodnicze objęte ochroną zarówno w kraju (Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 14 sierpnia 2001 r.) jak i w całej Unii Europejskiej, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową (oznaczenie kodowe 9170). Grądy spotyka się na terenie rezerwatu w postaci płatów (m.in. w wydzieleniach 103f oraz 104d) o niewielkim stopniu degeneracji (pinetyzacja). Jednak dominacja gatunków z klasy Querco-Fagetea w runie, znaczne ilości siewek graba i lipy drobnolistnej oraz obecność gatunków charakterystycznych pozwalają na prawidłową identyfikację zbiorowiska. Drzewostan o zwarciu 80 90% jest wielopiętrowy. Jego wyższa warstwa składa się z sosny Pinus sylvestris (zwarcie 2 3), w domieszce występuje lipa Tilia cordata, czasami brzoza brodawkowata Betula pendula. W warstwie niższej drzewostanu niepodzielnie panuje grab Carpinus betulus, powodując znaczne ocienienie dna lasu. Obecność w warstwie krzewów bujnego podrostu graba, leszczyny Corylus avellana oraz lipy Tilia cordata potwierdza zdolności regeneracyjne zbiorowiska grądowego. Runo osiąga zwarcie 50 80%. Z grupy gatunków charakterystycznych dla klasy Querco-Fagetea i związku Fagetalia sylvaticae z dużą stałością występują: zawilec gajowy Anemone nemorosa, turzyca palczasta Carex digitata, perłówka zwisła Melisa nutans, fiołek leśny Viola reichenbachiana, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria. Spośród gatunków charakterystycznych dla grądów odnotowano obecność gwiazdnicy wielkokwiatowej Stellaria holostea i przylaszczki pospolitej Hepatica nobilis. Z towarzyszących gatunków leśnych największy udział w budowie płatów opisywanego zbiorowiska mają: szczawik zajęczy Oxalis acetosella i konwalijka 21

dwulistna Maianthemum bifolium. Ponadto z większą stałością i pokryciem odnotowano takie gatunki jak: kosmatka owłosiona Luzula pilosa, bluszczyk kurdybanek, Glechoma hederacea, nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana, możylinek trójnerwowy Moehringia trinervia, sałatnik leśny Mycelis muralis, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys i wietlica samcza Athyrium filix-femina. Warstwa mszysta jest słabo rozwinięta, a jej zwarcie nie przekracza 10%. Budują ją głównie żurawiec falisty Atrichum undulatum i merzyk pokrewny Mnium affine. 22 Flora naczyniowa Na terenie rezerwatu w latach 2003 2006 stwierdzono obecność 196 gatunków roślin naczyniowych, należących do 55 rodzin i 135 rodzajów. Najliczniej reprezentowane były trawy Poaceae (18 gatunków), złożone Asteraceae (17 gatunków) i wargowe Lamiaceae (11 gatunków). W rezerwacie występuje 10 paprotników, 4 przedstawicieli nagozalążkowych oraz 182 okrytozalążkowych, w tym 142 rośliny dwuliścienne i 40 jednoliściennych. W podziale na formy trwałości dominują byliny (131 gatunków). Zanotowano obecność 34 przedstawicieli drzew i krzewów, 11 gatunków krzewinek oraz 19 roślin jednorocznych i dwuletnich. Dominującą grupą są rośliny zbiorowisk leśnych, stanowiące 58,2 % flory (114 gatunków). Znaczny udział w składzie florystycznym rezerwatu mają rośliny muraw piaskowych i kserotermicznych (11,7 %) oraz gatunki łąkowe (9,2%). Wśród gatunków obcego pochodzenia (5,6% flory) stwierdzono 2 archeofity (chwastnica jednostronna Echinochloa crus-gali i tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris) oraz 9 kenofitów (szczawik żółty Oxalis stricta, przymiotno kanadyjskie Conyza canadensis, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, żółtlica owłosiona Galinsoga ciliata, nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, nawłoć późna Solidago gigantea, dąb czerwony Quercus rubra, czeremcha amerykańska Padus serotina, sosna Banksa Pinus banksiana). Większość gatunków obcego pochodzenia (czeremcha amerykańska, dąb czerwony, sosna Banksa) występuje jedynie wzdłuż linii oddziałowych, nie stanowiąc zagrożenia dla flory rezerwatu. Wskazane byłoby jednakże usunięcie ich z terenu rezerwatu.

W granicach rezerwatu zaobserwowano 14 gatunków objętych ochroną prawną w tym: 10 ochroną ścisłą i 4 ochroną częściową (tab. 1). Ponadto odnotowano obecność 4 gatunków uznanych za zagrożone na Nizinie Południowopodlaskiej (Głowacki i in. 2003). Położenie stanowisk gatunków chronionych (poza częstymi w rezerwacie kaliną koralową, kruszyną pospolitą i konwalią majową) oraz gatunków rzadkich przedstawiono na ryc. 1. Zmiany we florze W okresie badań nie zanotowano oznak zmniejszania się walorów przyrodniczych rezerwatu Czerwony Krzyż. Tajęża jednostronna występuje w rezerwacie w postaci 4 płatów po kilkanaście kilkadziesiąt okazów w każdym. Nie stwierdzono większych zmian w liczebności populacji oraz powierzchni stanowisk, choć bywają lata, w których G. repens nie wykształca organów nadziemnych (np. 2005 r.). Szata roślinna rezerwatu nadal odznacza się dużą naturalnością. Świadczy o tym struktura i skład zbiorowisk roślinnych oraz niewielki udział antropofitów. Liczba gatunków obcego pochodzenia zwiększyła się zaledwie o 6 na przestrzeni ostatnich 20 lat (Ciosek 1986). Świadczy to o bardzo powolnym procesie synantropizacji rezerwatu i ma niewątpliwy związek z oddaleniem terenu rezerwatu od osiedli ludzkich i uczęszczanych dróg leśnych. Nie zanotowano również ubożenia składu gatunkowego rezerwatu. Przeciwnie, w trakcie obecnych badań stwierdzono występowanie 54 gatunków nie podawanych wcześniej. Znaczna ich część to rośliny charakterystyczne dla lasów liściastych, m.in.: Lilium martagon, Rumex sanguineus, Galium vernum, Galium schultesii, Gagea lutea, Brachypodium sylvaticum, Paris quadrifolia, Polygonatum multiflorum, Melampyrum nemorosum, Galeobdolon luteum, czy Melittis melissophyllum. Znaczny wzrost liczby gatunków (o 38%) jest związany z procesem regeneracji zbiorowisk grądowych, obserwowanym w znacznej części rezerwatu. Ochrona wartości przyrodniczych rezerwatu Od chwili powołania szata roślinna rezerwatu, w tym tajęża jednostronna Goodyera repens, chronione były w sposób bier- 23

Tabela 1. Chronione i zagrożone gatunki roślin na terenie rezerwatu Czerwony Krzyż: ochrona ścisła, ochrona częściowa, gatunek zagrożony na Nizinie Południowopodlaskiej (Głowacki i in. 2003). Table 1. Protected and threatened plant species in the Czerwony Krzyż nature reserve: strictly protected, partly protected, regarded as threatened in the Nizina Południowopodlaska Lowland (Głowacki et al. 2003). Gatunek Species Status Species category Stanowiska Localities Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum Widłak goździsty Lycopodium clavatum Nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata Cienistka trójkątna Gymnocarpium dryopteris Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare Przylaszczka pospolita Hepatica nobilis Pomocnik baldaszkowaty Chimaphila umbellata duży płat w borze trzęślicowym (103a) kilka małych płatów (103b, d, g) (DD) kilka płatów (103a, d, 104d) (LR) 3 płaty (104c, d) kilka kęp w borze świeżym (103a) w płacie grądu (104c, d, 103f) jedno stanowisko (104a); wcześniej nie podawany 24

Bagno zwyczajne Ledum palustre Kruszyna pospolita Frangula alnus Miodunka wąskolistna Pulmonaria angustifolia Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum Kalina koralowa Viburnum opulus Turzyca orzęsiona Carex pilosa Turówka leśna Hierochloë australis Konwalia majowa Convallaria majalis Lilia złotogłów Lilium martagon Tajęża jednostronna Goodyera repens Podkolan biały Platanthera bifolia w borze trzęślicowym (103g) często w warstwie podszytu (VU) kilka okazów (104c) w płatach grądu (103c i 104c); wcześniej nie podawany sporadycznie (103c) (VU) nielicznie (103c) niewielkie kępy (103c) często, w dużych ilościach w borach mieszanych i świeżych (szczególnie w wydzieleniach 103f i 104a) w dużych ilościach w wydzieleniu 103c, ponadto w 103b, d i 104a, c, d (wcześniej nie podawana) cztery kępy po kilkanaście kilkadziesiąt osobników w borze sosnowym (103a, 104b) kilkanaście okazów (103c, 104c) 25

ny. Skuteczność tej formy w przeszłości należy uznać za wystarczającą, jednakże w dalszej strategii ochronnej teren ten należy zakwalifikować do objęcia ochroną czynną, polegającą na okresowym przerzedzaniu (prześwietlaniu) warstwy krzewów i drzewostanu wokół stanowisk tajęży ze względu na jej wrażliwość na zacienienie. Trzeba brać pod uwagę również możliwość przypadkowego zniszczenia populacji podczas zabiegów gospodarczych. W związku z tym zabiegi związane z gospodarką leśną na obszarze wydzieleń, w których gatunek jest obecny, powinny być prowadzone tylko w okresie zimowym, przy stałej pokrywie śnieżnej. Wskazany jest monitoring populacji tajęży jednostronnej raz na 3 lata, w okresie kwitnienia gatunku (lipiec sierpień). Wszelkie badania naukowe i monitoring środowiska przyrodniczego rezerwatu powinny być konsultowane z wojewódzkim konserwatorem przyrody. Obszar rezerwatu nie podlega w chwili obecnej zagrożeniom zewnętrznym na tyle istotnym, aby mogły zagrozić jego celom ochronnym. Za potencjalnie najbardziej niebezpieczne należy uznać wszelkie działania mogące przyczynić się do zmiany poziomu wód gruntowych na terenach przyległych do rezerwatu. Teren rezerwatu nie podlega też intensywnej ekspansji obcych i inwazyjnych gatunków roślin. Do istotnych zagrożeń należy zaliczyć zagrożenia wewnętrzne. W niektórych fragmentach rezerwatu (wydzielenia 103f, 104d) obserwuje się bardzo intensywną regenerację graba, co powoduje zacienienie dna lasu, a przez to zubożenie gatunkowe warstwy runa. Jednocześnie należy unikać dalszego nasadzania sosny na siedliskach grądowych, ponieważ skład gatunkowy drzewostanu powinien być adekwatny do siedlisk występujących w rezerwacie. Ponadto, dla zachowania naturalności składu gatunkowego zbiorowisk należy systematycznie usuwać sosnę Banksa i dąb czerwony z obszaru rezerwatu oraz zapobiegać ewentualnej ekspansji czeremchy amerykańskiej. 26

SUMMARY Ciosek M.T., Falkowski M., Krechowski J. Vegetation of the Czerwony Krzyż nature reserve (Central Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 15 28, 2007. A floristic survey was carried out in 2003 2006 to estimate the present state of vegetation of the Czerwony Krzyż nature reserve established in 1990 to protect small population of Goodyera repens (L.) R. Br., an orchid species very rare in the Mazowsze Prowince. The following forest associations were found within the reserve: Tilio- Carpinetum typicum, Peucedano-Pinetum, Molinio caeruleae-pinetum and Querco roboris-pinetum. A total of 196 vascular plant species belonging to 55 families and 135 genera were recorded. The flora is composed mainly of woodland species (114 species, 58,2%). Only 11 (5,6%) non-native species were found. Worth of note is the occurrence of 14 legally protected species (Lycopodium annotinum, L. clavatum, Polypodium vulgare, Hepatica nobilis, Chimaphilla umbellata, Ledum palustre, Frangula alnus, Melittis melissophyllum, Viburnum opulus, Hierochloë australis, Convallaria majalis, Lilium martagon, Goodyera repens, Platanthera bifolia) as well as four regionally threatened plants (Dryopteris dilatata, Gymnocarpium dryopteris, Pulmonaria angustifolia, Carex pilosa). The results of investigations confirmed good condition of plant associations. However, special measures to improve light conditions under tree canopy, i.e. removing some trees and bushes, may be needed at the sites of G. repens. PIŚMIENNICTWO Ciosek M.T. 1985. Materiały do flory Podlasia i Mazowsza. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach, 4. Ciosek M. 1986. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu Lipniki. Urząd Woj. w Siedlcach (msc.). Ciosek M., Kot H., Kaszuba Z. 1995. Rezerwaty Przyrody. Czerwony Krzyż. W: Kot H. (red.). Przyroda Województwa Siedleckiego. Siedlce. 27

Ciosek M.T., Bzdon G. 2001. Tajęża jednostronna Goodyera repens w parkach krajobrazowych i rezerwatach przyrody w środkowowschodniej Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 4: 99 103. Falkowski M., Górski P., Kajzer K., Bistuła-Prószyński G, Woźniak A. 2005. Projekt planu ochrony rezerwatu przyrody Czerwony Krzyż. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa (msc.). Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., Marciniuk J., Marciniuk P., Nowicka-Falkowska K., Wierzba M. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 2: 5 41. Karczmarz K. 1973. Notatki florystyczne z województwa białostockiego i warszawskiego. Fragm. Flor. Geobot. 19, 4: 379 382. Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Matuszkiewicz J.M. 2005. Zespoły leśne Polski. PWN, Warszawa. Matuszkiewicz W. 2006. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Mirek Z. 1981. Problemy klasyfikacji roślin synantropijnych. Wiad. Bot. 25(1): 45 54. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Mojski J.E. 1972. Nizina Podlaska. W: Galon R. (red.). Geomorfologia Polski. Tom 2. Niż Polski. PWN, Warszawa. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 168 (2004), poz. 1764. Szafer W. 1977. Szata roślinna Polski Niżowej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. T. II. PWN, Warszawa. Zając A. 1979. Pochodzenie archeofitów występujących w Polsce. Rozprawy habilitacyjne UJ, 29: 1 213. Zając A., Zając M., Tokarska-Guzik B. 1998. Kenophytes in the flora of Poland: list, status and origin. Phytocoenosis 10. Zając E.U., Zając A. 1975. Lista archeofitów występujących w Polsce. Zesz. Nauk. UJ, Prace bot. 3: 7 16. Zarządzenie 1990. Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 25 czerwca 1990 r. Monitor Polski nr 31 (1990), poz. 248. 28

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 29 32, 2007. PIOTR CUBER 42-624 Tąpkowice, e-mail: piotrc10@op.pl Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. w okolicach zbiornika Kozłowa Góra (Górny Śląsk) Kosaciec syberyjski Iris sibirica L., 1753 jest objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie 2004). Kosaciec syberyjski rośnie na wilgotnych łąkach typu trzęślicowego (Polakowski 1991), w zaroślach i dąbrowach, bywa także uprawiany w wielu odmianach jako roślina ozdobna (Grabowska, Kubała 2006). Występuje głównie na niżu (Zając A., Zając M. 2001), jest on gatunkiem charakterystycznym dla łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae i związku Molinion caerulae (Matuszkiewicz 2001). Poniższy artykuł opisuje nowe stanowisko występowania tego gatunku stwierdzone na terenie Górnego Śląska w okolicach zbiornika zaporowego Kozłowa Góra. Zbiornik Kozłowa Góra zwany też Jeziorem Świerklanieckim powstał w 1939 r. wskutek przegrodzenia doliny rzeki Brynicy zaporą ziemną o wysokości 8 m i długości około 800 m (Blarowski i in. 2002). Przed utworzeniem zbiornika na terenie tym znajdowały się podmokłe łąki, pola uprawne, torfowiska i olsy nazywane przez okoliczną ludność Diabliną. Zbiornik położony jest na wysokości 278 m n.p.m. Północno-wschodnie brzegi, porośnięte łanami szuwaru trzcinowego, pałkowego i mannowego graniczą z wsiami Niezdara i Ossy. Populacja kosaćca syberyjskiego została znaleziona na wschodnim brzegu Zbiornika Kozłowa Góra w okolicach wsi Ossy (50 25 50 N, 18 59 20 E; kwadrat ATPOL DF22) (ryc. 1). 29

54 A B 16 24 50 C D Ossy Z b i o r n i k K o z ³ o w a G ó r a 0 500 m Ryc. 1. Położenie nowego stanowiska kosaćca syberyjskiego: A skupienia kęp, B lasy, C cieki wodne, D drogi. Fig. 1. New locality of Iris sibirica: A clump agglomerations, B forests, C water courses, D roads. Obszar ten penetrowano w ciągu dwóch sezonów wegetacyjnych: od 25 marca do 31 października w 2005 r. i od 25 marca do 23 sierpnia w 2006 r. Ze względu na status tego gatunku zdecydowano się na prowadzenie wyłącznie dokumentacji fotograficznej (ryc. 2). Na populację składało się ponad 1000 skupiskowo rozmieszczonych kęp stwierdzonych zarówno w pierwszym jak i w drugim sezonie badań. Kosaciec obficie kwitł i owocował. Populacja ta rośnie w dwóch skupieniach liczących około 300 i 700 kęp na podmokłej łące typu trzęślicowego (ryc. 3) w odległości około 30