Projekt z dnia 17.03.2009 r. USTAWA z dnia r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm. 1 ) wprowadza się następujące zmiany: 1) art. 113 otrzymuje brzmienie: Art. 113. Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia przestępstwa, ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca, którego nie postanowiono wydać, w razie popełnienia przez niego za granicą przestępstwa, do którego ścigania Rzeczpospolita Polska jest zobowiązana na mocy umów międzynarodowych albo innego przestępstwa określonego w Rzymskim Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzonym w Rzymie w dniu 17 lipca 1998 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 78, poz. 708). ; 2) w art. 115: a) w 13 po pkt 8 dodaje się pkt 9 w brzmieniu: 9) osoba będąca pracownikiem Międzynarodowego Trybunału Karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe.", b) po 21 dodaje się 22-24 w brzmieniu: 1 Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 1997 r. Nr 128, poz. 840, z 1999 r. Nr 64, poz. 729 i Nr 83, poz. 931, z 2000 r. Nr 48, poz. 548, Nr 93, poz. 1027 i Nr 116, poz. 1216, z 2001 r. Nr 98, poz. 1071, z 2003 r. Nr 111, poz. 1061, Nr 179, poz. 1750, Nr 199, poz. 1935 i Nr 228, poz. 2255, z 2004 r. Nr 25, poz. 219, Nr 69, poz. 626, Nr 93, poz. 889 i Nr 243, poz. 2426, z 2005 r. Nr 86, poz. 732, Nr 90, poz. 757, Nr 132, poz. 1109, Nr 163, poz. 1363, Nr 178, poz. 1479 i Nr 180, poz. 1493, z 2006 r. Nr 190, poz. 1409, Nr 218, poz. 1592 i Nr 226, poz. 1648, z 2007 r. Nr 89, poz. 589, Nr 123, poz. 850, Nr 124, poz. 859 i Nr 192, poz. 1378, z 2008 r. Nr 90, poz. 560, Nr 122, poz. 782, Nr 171, poz. 1056, Nr 173, poz. 1080 oraz Nr 214, poz. 1344.
2 22. Handlem ludźmi jest werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjęcie osoby z zastosowaniem: 1) przemocy, groźby bezprawnej lub innych form przymusu, 2) uprowadzenia, 3) podstępu, 4) wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, 5) nadużycia stosunku zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności, 6) udzielenia albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie sprawującej pieczę nad inną osobą, w zamiarze jej wyzyskania, w szczególności w prostytucji, pornografii lub innych formach seksualnego wykorzystania, w pracy lub usługach o charakterze przymusowym, w żebractwie, niewolnictwie lub innych formach wykorzystania poniżających godność jednostki ludzkiej lub w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów wbrew przepisom ustawy. 23. W wypadku małoletniego zastosowanie przez sprawcę metod i środków wskazanych w 22 pkt 1-6 nie stanowi warunku potraktowania zachowania sprawcy jako handel ludźmi. 24. Niewolnictwo jest stosunkiem zależności, w którym człowiek traktowany jest jako przedmiot własności. ; 3) po art. 118 dodaje się art. 118a w brzmieniu: Art. 118a. 1. Kto, biorąc udział w masowym lub systematycznym zamachu na osoby, podjętym w celu wykonania lub wsparcia polityki państwa lub organizacji: 1) dopuszcza się zabójstwa, 2) powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, 3) stwarza dla grupy ludności warunki życia grożące ich biologicznej egzystencji, w szczególności poprzez pozbawienie dostępu do żywności lub opieki medycznej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
3 2. Kto, biorąc udział w masowym lub systematycznym zamachu na osoby, podjętym w celu wykonania lub wsparcia polityki państwa lub organizacji: 1) powoduje oddanie osoby w stan niewolnictwa albo inne pozbawienie jej wolności na czas przekraczający 7 dni lub łączące się ze szczególnym udręczeniem, 2) uprawia handel ludźmi, 3) stosuje tortury lub poddaje osobę okrutnemu lub nieludzkiemu traktowaniu, 4) przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza osobę do obcowania płciowego, poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, 5) będąc funkcjonariuszem publicznym lub działając na jego polecenie, pozbawia osobę wolności, a następnie odmawia udzielenia informacji dotyczących tej osoby lub miejsca jej pobytu albo przekazuje informacje nieprawdziwe dotyczące tej osoby lub miejsca jej pobytu, działając w zamiarze pozbawienia takiej osoby ochrony prawnej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. 3. Kto biorąc udział w masowym lub systematycznym zamachu na osoby lub ich mienie, podjętym w celu wykonania lub wsparcia polityki państwa lub organizacji: 1) naruszając prawo międzynarodowe zmusza osoby do przemieszczania, 2) dopuszcza się poważnych prześladowań, innych niż przewidziane w art. 118, z powodów uznanych za niedopuszczalne na podstawie prawa międzynarodowego, w szczególności z powodu przynależności osób prześladowanych do określonej grupy narodowej, politycznej, społecznej, rasowej, etnicznej, kulturowej, wyznaniowej lub z powodu ich bezwyznaniowości albo z uwagi na światopogląd lub płeć, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. ; 4) w art. 122 1 otrzymuje brzmienie: Art. 122 1. Kto w czasie działań zbrojnych atakuje miejscowość lub obiekt niebroniony, strefę sanitarną, zdemilitaryzowaną lub zneutralizowaną albo stosuje inny sposób walki zakazany przez prawo międzynarodowe, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.";
4 5) art. 124 otrzymuje brzmienie: Art. 124. 1. Kto, naruszając prawo międzynarodowe, zmusza osoby wymienione w art. 123 1 do służby w nieprzyjacielskich siłach zbrojnych lub do uczestnictwa w działaniach wojennych skierowanych przeciwko własnemu krajowi, stosuje kary cielesne, przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza te osoby do obcowania płciowego, poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, dopuszcza się zamachów na godność osobistą, w szczególności poniżającego i upokarzającego traktowania, pozbawia wolności, pozbawia prawa do niezawisłego i bezstronnego sądu albo ogranicza prawo tych osób do obrony w postępowaniu karnym, ogłasza prawa lub roszczenia obywateli strony przeciwnej za wygasłe, zawieszone lub niedopuszczalne do dochodzenia przed sądem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. 2. Tej samej karze podlega, kto naruszając prawo międzynarodowe, opóźnia repatriację jeńców lub osób cywilnych, dokonuje przemieszczeń, przesiedleń lub deportacji ludności cywilnej, wciela albo werbuje do sił zbrojnych osoby poniżej 18 roku życia, albo faktycznie używa takich osób w działaniach zbrojnych. ; 6) art. 125 otrzymuje brzmienie: Art. 125. 1. Kto, na obszarze okupowanym, zajętym lub na którym toczą się działania zbrojne, naruszając prawo międzynarodowe, niszczy, uszkadza, zabiera lub przywłaszcza mienie albo dobro kultury, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. 2. Jeżeli czyn dotyczy mienia znacznej wartości albo dobra mającego szczególne znaczenie dla kultury, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. ; 7) po art. 126 dodaje się art. 126a i art. 126b w brzmieniu: Art. 126a. Kto publicznie nawołuje do popełnienia czynu określonego w art. 118, art. 118a, art. 120-126 lub publicznie pochwala popełnienie czynu określonego w art. 117 1, art. 118, art. 118a lub art. 119-126, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
5 Art. 126b. 1. Kto niedopełniając obowiązku należytej kontroli dopuszcza do popełnienia czynu określonego w art. 118, art. 118a, art. 119-126 lub art. 126a, przez osobę pozostającą pod jego faktyczną władzą lub kontrolą, podlega karze określonej w tych przepisach. 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. ; 8 ) po art. 189 dodaje się art. 189a w brzmieniu: Art. 189a. 1. Kto dopuszcza się handlu ludźmi nawet za ich zgodą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. 2. Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. 3. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. ; 9) w art. 204 uchyla się 4; 10) w art. 232 dotychczasową treść oznacza się jako 1, i dodaje 2 w brzmieniu: 2. Tej samej karze podlega sprawca przestępstwa, określonego w 1, popełnionego na szkodę trybunału międzynarodowego lub jego organu działającego na podstawie umowy międzynarodowej, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, albo powołanego przez organizację międzynarodową ukonstytuowaną umową ratyfikowaną przez Rzeczpospolitą Polską. ; 11) w art. 240 1 otrzymuje brzmienie: Art. 240. 1. Kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 118a, 120-124, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166, 252 lub 253 1 lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. ;
6 12) po art. 247 dodaje się art. 247a w brzmieniu: Art. 247a. Przepisy art. 233-237 oraz art. 239, 245 i 246 stosuje się odpowiednio do czynu popełnionego w związku z postępowaniem przed trybunałami międzynarodowymi lub ich organami działającymi na podstawie umów międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest stroną albo powołanymi przez organizacje międzynarodowe ukonstytuowane umową ratyfikowaną przez Rzeczpospolitą Polską. ; 13) uchyla się art. 253. Art. 2. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88 poz. 554, Nr 160 poz. 1083 oraz z 1998 r. Nr 113 poz. 715) uchyla się art. 8. Art. 3. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm. 2 ) w art. 25 1 pkt 2 otrzymuje brzmienie: 2. o występki określone w rozdziałach XVI i XVII oraz w art. 140-142, art. 148 4, art. 149, art. 150 1, art. 151-154, art. 156 3, art. 158 3, art. 163 3 i 4, art. 165 1, 3 i 4, art. 166 1, art. 173 3 i 4, art. 185 2, art. 189a 2 k.k., art. 210 2, art. 252, art. 253 2, art. 258 1-3, art. 265 1 i 2, art. 269, art. 278 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 284 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 286 1 w zw. z art. 294, art. 287 1 w zw. z art. 294, art. 296 3 oraz art. 299 Kodeksu karnego. Art. 4. Ustawa wchodzi w życia po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia. 2 Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 1999 r. Nr 83 i poz. 931, z 2000 r. Nr 50, poz. 580, Nr 62, poz. 717, Nr 73, poz. 852 i Nr 93, poz. 1027, z 2001 r. Nr 98, poz. 1071 i Nr 106, poz. 1149, z 2002 r. Nr 74, poz. 676, z 2003 r. Nr 17, poz. 155, Nr 111, poz. 1061 i Nr 130, poz. 1188, z 2004 r. Nr 51, poz. 514, Nr 69, poz. 626, Nr 93, poz. 889, Nr 240, poz. 2405 i Nr 264, poz. 2641, z 2005 r. Nr 10, poz. 70, Nr 48, poz.461, Nr 77, poz. 680, Nr 96, poz. 821, Nr 141, poz. 1181, Nr 143, poz. 1203, Nr 163, poz. 1363, Nr 169, poz. 1416 i Nr 178, poz. 1479, z 2006 r. Nr 15, poz. 118, Nr 66, poz. 467, Nr 95, poz. 659, Nr 104, poz. 708 i 711, Nr 141, poz. 1009 i 1013, Nr 167, poz. 1192 oraz Nr 226, poz. 1647 i 1648, z 2007 r. Nr 20, poz. 116, Nr 64, poz. 432, Nr 80, poz. 539, Nr 89, poz. 589, Nr 99, poz. 664, Nr 112, poz. 766, Nr 123, poz. 849 i Nr 128, poz. 903, z 2008 r. Nr 27, poz. 162, Nr 100, poz. 648, Nr 107, poz. 686, Nr 123, poz. 802, Nr 182, poz. 1133, Nr 208. poz. 1308, Nr 214, poz. 1344, Nr 225, poz. 1485, Nr 237, poz. 1651, z 2009 r. Nr 20, poz. 104 oraz Nr 28, poz. 171.
7 UZASADNIENIE Celem projektowanej ustawy jest dostosowanie polskiego prawa karnego do karnomaterialnych przepisów Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, z dnia 17 lipca 1998 r. Celem projektu jest również wprowadzenie do Kodeksu karnego definicji handlu ludźmi, wynikającej z Decyzji ramowej Rady Europy 2002/629/ WSiSW z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi (Dz. U. WE L 203 z dnia 1 sierpnia 2002 r.), a także z ratyfikowanego przez Polskę w dniu 18 sierpnia 2003 r. Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, zwanego powszechnie Protokołem z Palermo ( Dz. U. z 2005 r. nr 18, poz. 160). W dniu 1 lipca 2002 r. wszedł w życie Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, zwany dalej Statutem", który jest umową międzynarodową. Polska ratyfikowała Statut w dniu 12 listopada 2001r. (Dz. U. z 2003r., Nr 78, poz. 708). Analiza obowiązujących w Polsce regulacji prawnych przewidujących odpowiedzialność karną za przestępstwa przeciwko pokojowi, przestępstwa przeciwko ludzkości oraz przestępstwa wojenne prowadzi do wniosku, iż nie w pełni odpowiadają one tym zachowaniom, które na podstawie Statutu zostały poddane kognicji Trybunału. Dotyczy to w szczególności niektórych postaci zbrodni przeciwko ludzkości, określonych w art. 7 Statutu, niektórych zbrodni wojennych, form popełnienia przestępstwa, a także odpowiedzialności karnej osoby sprawującej kontrolę nad siłami zbrojnymi (dowódca) lub innych przełożonych (art. 28 Statutu). Jedną z najważniejszych zasad wyrażonych w Statucie jest zasada komplementarności. Oznacza ona, że pierwszeństwo w wykonywaniu jurysdykcji w stosunku do przestępstw objętych Statutem posiadają krajowe sądy karne. W przypadku jednak, gdy Państwo nie wyraża woli (ang. is unwilling) lub jest niezdolne (ang. unable) do przeprowadzenia postępowania karnego, jurysdykcję w danej sprawie posiada Trybunał. Z tego względu istotne jest, aby przepisy prawa polskiego w pełni dostosować do określonych w Statucie przestępstw: ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych, aby nie narazić się na zarzut braku woli" bądź niezdolności", czego konsekwencją byłby brak jurysdykcji krajowej i wyłączna kognicja Trybunału.
8 Przepisy art. 6-8 Statutu są w dużej mierze oparte na międzynarodowym prawie zwyczajowym. Statut w tym znaczeniu skodyfikował istniejące prawo zwyczajowe. Przy projektowaniu zmian, w szczególności tam, gdzie przepisy Statutu wymagały interpretacji, uwzględniono orzecznictwo trybunałów ad hoc: ICTY (dla byłej Jugosławii), ICTR (dla Ruandy), oraz normy prawa norymberskiego, jak również istniejącą w tym zakresie doktrynę prawa karnego międzynarodowego. Trybunał stosuje zarówno przepisy samego Statutu, jak i zasady i reguły prawa międzynarodowego" (art. 21 Statutu), zatem elementy te są również brane przez Trybunał pod uwagę przy decydowaniu, czy dane państwo w sposób prawidłowy wykonywało swoją jurysdykcję w odniesieniu do przestępstw ludobójstwa, przestępstw przeciwko ludzkości oraz wojennych (czy było zatem niezdolne" do rzetelnego prowadzenia postępowania karnego, lub nie wyrażało takiej woli w rozumieniu art. 17 Statutu). Projekt zakłada dostosowanie polskiego prawa karnego materialnego do karnomaterialnych przepisów Statutu, poprzez wprowadzenie do rozdziału XVI Kodeksu karnego nowych typów czynów zabronionych wraz z odpowiednimi regulacjami modyfikującymi zasady odpowiedzialności karnej określone w części ogólnej Kodeksu. Za takim rozwiązaniem przemawiają względy systemowe: kierowanie się potrzebą kompleksowej kodyfikacji prawa karnego, czego zaprzeczeniem byłoby wyłączenie grupy najpoważniejszych przestępstw do odrębnej ustawy. Ponadto karalność niektórych typów czynów zabronionych określonych w Statucie wynikać będzie również z przepisów zawartych w innych rozdziałach części szczególnej Kodeksu karnego. Szczegółowe uwagi dotyczące proponowanych zmian. 1. Zasada jurysdykcji uniwersalnej. Projekt przewiduje zmianę art. 113 k.k., polegającą na wprowadzeniu do obecnego brzmienia tego przepisu również przestępstw objętych Statutem. Art. 113 k.k. dotyczy wyłącznie przestępstw, do których ścigania Polska jest zobowiązana na podstawie umów międzynarodowych. Konieczność uzupełnienia art. 113 k.k. wynika ze specyfiki umowy międzynarodowej, jaką jest Statut. Nie nakłada on bowiem na państwa strony obowiązku wprowadzenia karalności przestępstw objętych Statutem. Konsekwencją braku implementacji
9 do prawa wewnętrznego przepisów art. 6-8 Statutu jest wyłączna jurysdykcja Trybunału w zakresie tych przestępstw. Należy przy tym zachować wprowadzony Kodeksem karnym z 1997 r. warunek obecności sprawcy w Polsce i braku decyzji o jego wydaniu. Po pierwsze dlatego, że państwa coraz bardziej odchodzą od zasady jurysdykcji uniwersalnej absolutnej (np. Belgia), a zasada ta poddawana jest ona krytyce również w polskiej doktrynie, a po drugie ze względów praktycznych: brak warunku obecności sprawcy w Polsce przy istnieniu zasady legalizmu ścigania przestępstw oznaczałby obowiązek wszczynania w Polsce postępowania karnego w każdym przypadku popełnienia przez cudzoziemca za granicą przestępstwa konwencyjnego, niezależnie od tego gdzie sprawca przebywa zaś tak określona jurysdykcja polskiego wymiaru sprawiedliwości byłaby, jak się wydaje, za daleko idąca. 2. Objęcie pojęciem funkcjonariusz publiczny" osób będących pracownikami Międzynarodowego Trybunału Karnego. Art. 70 Statutu przewiduje kryminalizację szeregu zachowań, godzących w sprawowany przez Trybunał wymiar sprawiedliwości, wymierzonych przeciwko urzędnikom Trybunału. Aby uniknąć konieczności wprowadzenia do Kodeksu karnego odrębnych typów przestępstw przeciwko urzędnikom Trybunału, a także zachować wewnętrzną spójność przepisów tego kodeksu, zaproponowano poszerzenie normatywnej definicji pojęcia funkcjonariusz publiczny również na osobę będącą pracownikiem Międzynarodowego Trybunału Karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe. W ten sposób zachowania opisane w art. 70 Statutu będą mogły być penalizowane w oparciu o już istniejące przepisy dotyczące funkcjonariuszy publicznych (w tym przede wszystkim łapownictwo i inne przestępstwa z rozdziału XXIX Kodeksu karnego). 3. Ludobójstwo, przestępstwa przeciwko ludzkości, przestępstwa wojenne (art. 6, 7, 8 Statutu). Zbrodnia ludobójstwa określona w art. 6 Statutu odpowiada definicji tego przestępstwa występującej w Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z dnia 9 grudnia 1948 r. (Dz. U. z 1952 r. Nr 2, poz. 9), którą Polska implementowała wprowadzając przepis art. 118 do Kodeksu karnego. Przepis art. 118 k.k. w pełni odpowiada zakresowi przestępstwa określonego w art. 6 Statutu, nie zachodzi zatem w tym zakresie potrzeba wprowadzania zmian.
10 W art. 7 Statutu zostały uregulowane przestępstwa przeciwko ludzkości. Kodeks karny w rozdziale XVI, grupującym przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne nie zawiera przepisów, których zakres odpowiadałby przestępstwom określonym w art. 7 Statutu. W zwyczajowym prawie karnym międzynarodowym przyjmuje się, że dany czyn można uznać za przestępstwo przeciwko ludzkości, jeżeli stanowi część polityki państwa (ang. governmental policy) albo zakrojonej na szeroką skalę lub systematycznej praktyki (ang. widespread or systematic practice - termin ten odnosi się do organizacji lub grupy politycznej). Statut posługuje się na oznaczenie tego elementu przestępstw przeciwko ludzkości sformułowaniem zakrojony na szeroką skalę" (ang. widespread) lub systematyczny" (ang. systematic) atak, definiując jednocześnie atak jako wielokrotne dopuszczanie się czynów określonych w art. 7 ust. 1 w wykonaniu lub dla wsparcia polityki państwa lub organizacji, zakładającej dokonanie takiego ataku. Ten element przestępstw przeciwko ludzkości został uwzględniony w projekcie w art. 118a 1, 2 i 3 (zdania wstępne). W zaproponowanym art. 118a 1, 2 i 3 nie użyto wyrazu atak", które występuje w art. 7 Statutu, uwzględniono jednak definicję tego pojęcia z art. 7 ust. 2a Statutu. Wyraz atak" ma bowiem wyraźne konotacje militarne, natomiast zbrodnie przeciwko ludzkości nie muszą być popełniane w ramach konfliktów zbrojnych. Wprawdzie przestępstwa przeciwko ludzkości wywodzą się z okresu wojny, niemniej jednak po 1945 r. w prawie karnym międzynarodowym zaczęto odchodzić od konieczności istnienia kontekstu konfliktu zbrojnego jako znamienia tego typu przestępstw, w tym zakresie prawo karne międzynarodowe przeszło bowiem ewolucję i obecnie uznaje się, że tego typu czyny mogą być popełnione zarówno w okresie wojny, jak i pokoju. W projekcie zastąpiono zatem wyraz atak stanowiącym znamię projektowanych typów przestępów wyrazem zamach. Pkt 1-3 w 1, pkt 1-5 w 2 oraz pkt 1-2 w 3 proponowanego artykułu 118a k.k. odzwierciedlają poszczególne postacie zbrodni przeciwko ludzkości, zawarte w podpunktach a-k ust. 1 art. 7 Statutu. W przypadkach, gdy Statut w sposób nieprecyzyjny określa poszczególne typy przestępstw, co pozostaje w sprzeczności z konstytucyjną zasadą dostatecznej określoności przepisów karnych, nie inkorporowano do projektu treści postanowień Statutu. Odnosząc się do typizacji zbrodni wojennych należy wskazać, że zasadniczo odpowiada ona temu zakresowi kryminalizacji, który już obecnie ujęty jest w rozdziale XVI
11 Kodeksu karnego. Dotyczy to w szczególności kazuistycznego opisu w Statucie niedozwolonych metod (sposobów) i środków walki. Kodeks karny kwestie tę reguluje w sposób syntetyczny, odsyłając do zakazów określonych w prawie międzynarodowym. Propozycje zmian mają więc na celu jedynie uzupełnienie opisu poszczególnych typów, zwłaszcza w kontekście wyodrębnienia poszczególnych postaci zbrodni ludobójstwa. Art. 122 k.k. określa tzw. przestępstwa wojenne, odwołując się do prawa międzynarodowego. Przedmiotem ochrony z art. 122 k.k. są obiekty nie mające wojskowego charakteru ani przeznaczenia. W aktualnym stanie prawnym 1 tego artykułu wymienia: miejscowości lub obiekty nie bronione, których ochronę przewiduje Protokół dodatkowy do Konwencji Genewskich z 12.08.1949 r. dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych z 8.06.1977 r. (Protokół I) - Dz. U. z 1992 r. Nr 41, poz. 175), strefy sanitarne, których dotyczy Konwencja Genewska z 12.08.1949 r. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (Dz. U. z 1956 r. Nr 38, poz. 171), strefy zneutralizowane przewidziane w Konwencji Genewskiej z 12.08.1949 r. o ochronie osób cywilnych podczas wojny (Dz. U. z 1956 r. Nr 38, poz. 171). Natomiast nie są objęte zakresem art. 122 k.k. strefy zdemilitaryzowane, które na podstawie wspomnianego wyżej Protokołu I również poddane zostały szczególnej ochronie, stąd potrzeba uzupełnienia tej luki normatywnej w obecnej regulacji. Szereg czynów określonych w pkt 1-3 w 1, pkt 1-5 w 2 oraz pkt 1-2 w 3 zaproponowanego artykułu 118a k.k., wchodzących w zakres zbrodni przeciwko ludzkości, będzie mogło, przy zaistnieniu odpowiednich okoliczności, być sklasyfikowanych jako przestępstwa wojenne, znamieniem tych przestępstw nie będzie jednak (tak jak w przypadku zbrodni przeciwko ludzkości) popełnianie ich masowo lub systematycznie. W tym też kierunku zmierzają zmiany proponowane w art. 124 k.k. Statut przewiduje zakaz wcielania albo werbowania do sił zbrojnych dzieci poniżej 15 roku życia, natomiast projektowany art. 124 przewiduje rozszerzenia tego zakazu na osoby poniżej 18 roku życia. Przyjęte rozwiązanie jest wynikiem ratyfikowania przez Polskę Protokołu fakultatywnego do Konwencji o prawach dziecka w sprawie angażowania dzieci w konflikty zbrojne z dnia 25 maja 2000 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 91, poz. 608), który przewiduje w opisanym zakresie cezurę wieku na poziomie 18 lat. Zmiana art. 125 k.k. wynika z konieczności uwzględnienia w Kodeksie karnym wynikających z art. 8 ust. 2 (a) (iv) Statutu, jak również z tzw. Konwencji Genewskich
12 (art. 50 I Konwencji Genewskiej z 1949 r., art. 51 II Konwencji Genewskiej z 1949 r., art. 147 IV Konwencji Genewskiej z 1949 r.) czynów przeciwko mieniu. 4. Odpowiedzialność dowódców i przełożonych cywilnych. Statut przewiduje odpowiedzialność dowódców wojskowych i innych zwierzchników za przestępstwa objęte Statutem, popełnione przez podwładnych pozostających pod ich faktyczną kontrolą. Taka odpowiedzialność ograniczona jest do sytuacji, gdy przełożony pomimo tego, że wiedział albo powinien był wiedzieć o tym, że podwładni popełniali bądź zmierzali do popełnienia tych przestępstw, nie podjął wszystkich niezbędnych środków w celu zapobieżenia przestępstwom. Wprawdzie Kodeks karny przewiduje konstrukcję pomocnictwa przez zaniechanie (art. 18 3) odpowiadającą od strony przedmiotowej art. 28 Statutu, jednak odpowiedzialność ta ogranicza się jedynie do przestępstw umyślnych, natomiast art. 28 Statutu zakłada również odpowiedzialność dowódcy lub przełożonego, gdy po jego stronie zachodzi nieumyślność co do działań podejmowanych przez podwładnych. Wprowadzono zatem przepis szczególny - art. 126b. Niezależnie więc od okoliczności, że znaczna część zakresu normowania projektowanego przepisu art. 126b jest objęta de lege lata kryminalizacją poprzez wykorzystanie konstrukcji pomocnictwa do popełnienia czynu zabronionego, jednakże z uwagi na specyfikę rozdziału XVI k.k. i charakter implementowanych przepisów karnych stanowiących swoistego rodzaju prawo wojenne, celowe jest stworzenie wyodrębnionych, całościowych unormowań dotyczących odpowiedzialności przełożonego wojskowego lub zwierzchnika. Projektowany przepis art. 126b 1 k.k. przełożonego wojskowego lub zwierzchnika umyślnie dopuszczającego do popełnienia czynu zabronionego przez podwładnych traktuje jak sprawcę tych czynów (a nie jak pomocnika). Rozwiązania tego rodzaju występują w prawie karnym - na przykład w ten sposób kryminalizowane są czyny funkcjonariusza publicznego, który dopuszcza do znęcania się nad osobą pozbawioną wolności (art. 247 3 k.k.). Odpowiednio łagodniej proponuje się potraktować przełożonego wojskowego lub zwierzchnika, w przypadku działania nieumyślnego (projektowany art. 126b 2 k.k.). Dodatkowo, w art. 126a 1-3 spenalizowano publiczne nawoływanie lub pochwalanie przestępstw, określonych w rozdziale XVI Kodeksu karnego.
13 5. Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości sprawowanemu przez Trybunał. Oprócz zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych Statut przewiduje penalizację określonych w art. 70 Statutu przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości sprawowanemu przez Trybunał. Chodzi w szczególności o: składanie fałszywych zeznań w postępowaniu przed Trybunałem, przedstawianie w tym postępowaniu fałszywych dowodów, wpływanie na świadków i matactwo, utrudnianie pracy Trybunałowi, zastraszanie lub przekupstwo urzędnika Trybunału, korupcja popełniana przez urzędnika Trybunału. Projekt przewiduje zatem poszerzenie zakresu czynów wymierzonych przeciwko polskiemu wymiarowi sprawiedliwości, zawartych w Rozdziale XXX Kodeksu karnego o czyny popełnione w postępowaniu przed Trybunałem (projektowane zmiany art. 232 k.k., art. 240 k.k. i art. 247 k.k.). Nie dotyczy to wszystkich przestępstw przewidzianych w Rozdziale XXX, niektóre z nich nie będą miały bowiem zastosowania do Trybunału. Chodzi tu o m.in. o czyny, których Statut nie przewiduje np. przestępstwa niezawiadomienia o przestępstwie (art. 238 k.k., art. 240 k.k.), przestępstwa samouwolnienia się i pomocy w samouwolnieniu (art. 242 k.k., 243 k.k.) lub których np. Międzynarodowy Trybunał Karny nie stosuje (art. 244 k.k.). 6. Wprowadzenie definicji normatywnej pojęcia handel ludźmi. Projekt przewiduje wprowadzenie do Kodeksu karnego definicji pojęcia handel ludźmi, wynikającej z Decyzji ramowej Rady Europy 2002/629/ WSiSW z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi (Dz. U. WE L 203 z dnia 1 sierpnia 2002 r.), a także z ratyfikowanego przez Polskę w dniu 18 sierpnia 2003 r. Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, zwanego powszechnie Protokołem z Palermo ( Dz. U. z 2005r. nr 18 poz. 160). Protokół zawiera definicję handlu ludźmi, zgodnie z którą: (a) Handel ludźmi oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób, z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły, lub też z zastosowaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności la zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu jej wykorzystania.
14 Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie do prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów ludzkich. (b) zgoda ofiary handlu ludźmi na zamierzone wykorzystanie, o którym mowa pod literą (a), nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którąkolwiek z metod, o której mowa pod literą (a); (c) werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie dziecka celem jego wykorzystania uznawane jest za handel ludźmi nawet wówczas, gdy nie obejmuje żadnej z metod, o której mowa pod literą (a); (d) dziecko oznacza osobę, która nie ukończyła osiemnastego roku życia. Decyzja ramowa Rady Europy 2002/629/ WSiSW z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi ( Dz. U. WE L 203 z 01 08 2002 r. ) także zdefiniowała pojęcie handlu ludźmi, ustalając iż: Handel ludźmi to werbowanie, przewóz, przekazywanie, przechowywanie, dalsze przyjmowanie osoby, włącznie z wymianą lub przeniesieniem kontroli nad tą osobą, gdy: a dzieje się to przy użyciu przymusu, siły lub zastraszenia, w tym uprowadzenia, lub b dzieje się to przy użyciu oszustwa lub nadużycia finansowego, lub c ma miejsce nadużycie władzy lub sytuacji wrażliwości, które powoduje, że osoba nie ma w rzeczywistości prawdziwego i nadającego się do zaakceptowania wyboru innego niż poddanie się wykorzystaniu, lub d oferowane lub przyjmowane są opłaty lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, do celów wyzysku pracy lub usług tej osoby, w tym w formie co najmniej przymusowej lub obowiązkowej pracy lub usług, niewolnictwa lub praktyk podobnych do niewolnictwa oraz poddaństwa, lub do celów wyzysku prostytucji innych osób lub innych form wykorzystania seksualnego, w tym pornografii. Zgoda ofiary handlu ludźmi na wykorzystanie, zamierzone lub rzeczywiste, nie jest brana pod uwagę, gdy został użyty którykolwiek ze środków wymienionych w ust. 1. Gdy zachowanie określone w ust. 1 dotyczy dziecka, jest ono przestępstwem podlegającym karze za handel, nawet jeśli nie został użyty żaden ze środków wymienionych w ust. 1. Zgodnie z artykułem 10 Decyzji Państwa Członkowskie podjąć miały środki niezbędne do wykonania decyzji ramowej przed dniem 1 sierpnia 2004 roku.
15 Dla zapewnienia wymogu pewności prawa konieczne jest dokonania transpozycji decyzji ramowej w sprawie handlu ludźmi przez włączenie najistotniejszych postanowień tej decyzji do polskiego ustawodawstwa. Odwołując się do definicji zawartej w Protokole z Palermo, pod pojęciem handlu rozumianym jako obrót ( ang. trafficking ) kryje się werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie i przyjmowanie osób. Słownik współczesnego języka polskiego definiuje: - werbowanie jako nakłanianie, - transport jako przemieszczanie ludzi lub ładunków na pewną odległość z zastosowaniem środków lokomocji, - przekazywanie jako dawanie coś komuś do dalszego dysponowania, - przechowywanie jako trzymanie coś gdzieś, składowanie, magazynowanie, przetrzymywanie, oddawanie na przechowanie, przetrzymywanie kogoś, coś w ukryciu przez pewien czas, ukrywanie, zatajanie, chowanie przed kimś, - przyjmowanie jako branie tego, co jest dawane, branie kogoś do siebie, zapewnianie schronienia, udostępnianie pomieszczenia, zatrudnianie kogoś, dawanie komuś jakiejś pracy, goszczenia kogoś u siebie. Określając sposób działania sprawcy Protokół z Palermo wymienia następujące zachowania: groźba, użycie siły, zastosowanie innej formy przymusu, uprowadzenie, oszustwo, wprowadzenie w błąd, nadużycie władzy lub wykorzystanie słabości, wręczenie lub przyjęcie płatności lub korzyści. Kodeks karny z 1997 r. zawiera wyżej wymienione określenia bądź definicje: - groźbę wymieniają art. 115 12, 128 3, 153 1, 166, 190, 191, 197, 203, 224, 232, 245, 246, 249, 250, 260, 280, 281, 282, 346; - użycie siły przemoc wymienia się w art. 119 1, 127, 128, 153, 191, 197, 202 3, 203, 224, 232, 242 4, 245, 246, 249, 250, 260, 264 2, 280, 281, 282, 289 3, 346; - uprowadzenie wymienia art. 211; - oszustwo wymieniają art. 297 i 298; - wprowadzenie w błąd wymieniają art. 132, 272, 286, 342 1 pkt 2; - nadużycie władzy w Kodeksie karnym wymienia art. 41 1, mówiący o nadużyciu stanowiska przy popełnieniu przestępstwa; - wykorzystanie słabości czyli wykorzystanie krytycznego położenia wymienia art. 199 1; - wręczenie płatności lub korzyści wymienia art. 229 1; - przyjęcie płatności lub korzyści wymienia art. 228.
16 Protokół z Palermo jako cel działania sprawcy podaje wykorzystanie ofiary. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie do prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów ludzkich. Polski Kodeks karny w rozdziale XXV opisuje przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, w tym doprowadzenie innej osoby do uprawiania prostytucji (art. 203) czy rozpowszechnianie pornografii (art. 202). Konsekwencją wprowadzenia do Kodeksu karnego definicji handlu ludźmi w projektowanym kształcie, jest konieczność uchylenia przepisu art. 204 4 k.k., penalizującego zwabienie lub uprowadzenie innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granicą. Artykuł 8 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny nie definiuje pojęcia niewolnictwo, penalizując jedynie zachowania polegające na oddawaniu innej osoby w stan niewolnictwa albo uprawianiu handlu niewolnikami. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Konwencję w sprawie niewolnictwa podpisaną w dniu 25 września 1926 roku w Genewie, która w artykule pierwszym ustala definicję niewolnictwa i handlu niewolnikami. W myśl Konwencji niewolnictwo jest stanem czy położeniem jednostki, względem której stosowane jest postępowanie w całości lub części wynikające z prawa własności. Pojęcie handlu niewolnikami obejmuje wszelkie pojmanie, nabycie lub odstąpienie danej osoby celem uczynienia z niej niewolnika; wszelkie nabycie niewolnika dla sprzedaży lub zamiany, jakkolwiek akt odstąpienia drogą sprzedaży lub zamiany niewolnika nabytego dla celów sprzedaży lub wymiany, jak i w ogóle wszelki rodzaj handlu lub przewozu niewolników. Wydaje się niezbędne opisanie definicji niewolnictwa na nowo przez określenie stanu czy położenia ofiary stosunkiem zależności, w którym człowiek a nie nieokreślona w przepisie jednostka, traktowany jest jako przedmiot własności. W projekcie przewiduje się wprowadzenie nowego przepisu, oznaczonego jako art. 189a Kodeksu karnego, zastępującego art. 8 ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks karny, w celu zharmonizowania sankcji karnej za przestępstwa handlu ludźmi i handlu niewolnikami. Zmiana jest także podyktowana potrzebą uporządkowania i prawidłowego usystematyzowania przepisów prawa karnego materialnego w tym zakresie, albowiem żadne ratio legis nie przemawia za utrzymaniem dotychczasowego stanu rzeczy, w którym przepis kryminalizujący handel niewolnikami zawarty był poza Kodeksem karnym.
17 Z uwagi na dużą szkodliwość społeczną przestępstwa handlu ludźmi lub oddanie człowieka w stan niewolnictwa oraz ze względu na wagę tych czynów, konieczne jest wprowadzenie kryminalizacji przygotowania do popełnienia tych przestępstw, co przewidziano w 2 projektowanego art. 189a Kodeksu karnego. Definicja handlu ludźmi zaproponowana w projekcie obejmuje również handel dziećmi oraz płodami ludzkimi. Handel płodem ludzkim jest możliwy tylko w sytuacji, gdy płód znajduje się w łonie matki. Wykorzystanie płodu ludzkiego jest równocześnie wyzyskiem matki, co uwzględnia proponowana definicja. Zaproponowana w art. 3 projektu zmiana brzmienia art. 25 1 Kodeksu postępowania karnego wynika z konieczności dodania do katalogu przestępstw, rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy, występku określonego w projektowanym art. 189a 2 k.k. W art. 4 projektu przewidziano, że vacatio legis ustawy wynosić będzie 30 dni, co wydaje się być okresem niezbędnym, a równocześnie wystarczającym, z uwagi na charakter zmian prawa objętych projektowaną nowelizacją. OCENA SKUTKÓW REGULACJI 1. Podmioty, na które będzie oddziaływała ustawa Ustawa oddziaływać będzie przede wszystkim na funkcjonariuszy publicznych, w tym sędziów, prokuratorów, funkcjonariuszy Policji i Straży Granicznej. W dalszym czasie może również oddziaływać na zakłady karne, w razie skazania sprawców przestępstw, o których mowa, na kary pozbawienia wolności. Projektowane regulacje te będą oddziaływały również na osoby fizyczne będące adresatami wynikających z nich norm oraz sprawcami określonych w nich przestępstw, przez stworzenie podstawy pociągnięcia tych osób do odpowiedzialności karnej. Projektowana ustawa będzie oddziaływała także na ofiary nowych typów przestępstw, które w razie wszczęcia postępowania karnego uzyskają status pokrzywdzonego.
18 2. Wyniki przeprowadzonych konsultacji Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny, wraz z uzasadnieniem w ramach konsultacji przesłany zostanie Sądowi Najwyższemu, Krajowej Radzie Sądownictwa, Krajowej Izbie Radców Prawnych, Naczelnej Radzie Adwokackiej, Stowarzyszeniu Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej, Stowarzyszeniu Sędziów Polskich Iustitia, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, jak również sądom apelacyjnym i okręgowym, powszechnym i wojskowym jednostkom organizacyjnym prokuratury, Komendzie Głównej Straży Granicznej, Urzędowi do Spraw Cudzoziemców, Głównemu Inspektorowi Pracy, Rzecznikowi Praw Dziecka, Rzecznikowi Praw Obywatelskich, Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi, Fundacji La Strada, Fundacji Dzieci Niczyje, Fundacji ITAKA oraz Zespołowi do Spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi. 3. Skutki finansowe i społeczno-gospodarcze ustawy Wejście w życie ustawy w proponowanym brzmieniu nie spowoduje skutków finansowych dla budżetu państwa w rozumieniu art. 40 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 249, poz. 2104, z późn. zm.). Projektowana ustawa nie spowoduje skutków na rynku pracy, w sferze konkurencyjności wewnętrznej i zewnętrznej gospodarki oraz pozostanie bez wpływu na sytuację i rozwój regionalny. 4. Zainteresowanie pracami nad projektem ustawy Projekt niniejszej ustawy zostanie udostępniony w Biuletynie Informacji Publicznej z chwilą przekazania tego projektu do uzgodnień z członkami Rady Ministrów. 5. Zgodność z przepisami Unii Europejskiej Przedmiot projektowanej regulacji jest objęty zakresem prawa Unii Europejskiej.