język polski LUSTRA ŚWIATA zakres podstawowy i rozszerzony liceum i technikum Język polski w ćwiczeniach online Oferta: sklep.wsip.pl PODRĘCZNIK część 1
Autorzy: Witold Bobiński, Anna Janus-Sitarz, Maciej Pabisek Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr hab. Anny Cegieły, dr hab. Małgorzaty Święcickiej, dr. hab. Piotra Zbróga Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony. Etap edukacyjny: IV. Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne. Rok dopuszczenia: 2012. Numer ewidencyjny w wykazie wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 541/1/2012 Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2012 Wydanie I (2012) ISBN 978-83-02-12927-8 (całość) ISBN 978-83-02-12869-1 (część 1) Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Anna Rossa (redaktor cyklu, redaktor merytoryczny), Agnieszka Fedorowicz, Anna Rogowska (współpraca redakcyjna) Redakcja językowa: Agnieszka Czerepowicka Redakcja techniczna: Iwona Białkowska Projekt okładki: Katarzyna Trzeszczkowska Projekt graficzny: Katarzyna Trzeszczkowska Projekt i wykonanie infografik: Katarzyna Trzeszczkowska Opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska Fotoedycja: Natalia Marszałek Skład i łamanie: Arkadiusz Grabowski Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple ios wymaga zainstalowania bezpłatnego programu ibooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play). Pomoc techniczna: pomocmult@wsip.com.pl Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 www.wsip.pl
Czy zastanawialiście się przez chwilę, co się odbija w lustrze, które stoi naprzeciw lustra? Oczywiście to lustro, które stoi naprzeciw lustra i nawzajem. Ale takie odbijanie się nawzajem jest wystarczająco nudne, żeby po pewnym czasie któreś lustro nie odbiło czegoś, czego w tamtym drugim wcale nie ma, i żeby nie zaczęły się między lustrami wzajemne wykrzywiania [ ]. Maciej Wojtyszko, Bromba i inni Kultura, czyli kraina luster Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu napisał w jednym ze swoich dzieł XIX-wieczny pisarz francuski Stendhal (czytaj: stędal). Miał na myśli gościniec życia, gościniec świata, a więc wszystkie drogi i przypadki ludzkiej egzystencji. Metafora Stendhala rozpowszechniła się w sztuce i myśli humanistycznej. Dziś już nie tylko powieść realistyczną, o której wspominał francuski pisarz, lecz także całą kulturę uważa się za zwierciadło ludzkiego ducha odbicie przeżyć, myśli, pragnień, wyobrażeń, lęków Unowocześniając nieco metaforę Stendhala, moglibyśmy określić kulturę jako system albo nawet nieregularną, splątaną sieć zwierciadeł, w których odbija się cała skomplikowana osobowość człowieka współczesnego i dawnego wraz z jej jasnymi porywami i ciemnymi, tajnymi zakamarkami. Literatura, malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka, film, teatr, język to wielkie zwierciadła odbijające jednocześnie trwałość i przemiany ludzkiego ducha na przestrzeni dziejów. Są złożone z milionów mniejszych zwierciadeł i zwierciadełek poszczególnych dzieł sztuki, tekstów kultury. Sztuka przegląda się w sobie: literatura w malarstwie, muzyce, rzeźbie, teatrze, filmie i na odwrót; wielkie tematy, motywy i wątki wędrują po rozmaitych dziedzinach twórczości, przyjmują najróżniejsze postaci. Motyw lustrzanego odbicia na przykład począwszy od mitu o Narcyzie raz po raz powraca w dziełach sztuki wielkiej i tej popularnej, masowej. I za każdym razem taki powrót mówi nam coś o nas i naszym świecie. Zasadą organizującą podręcznik Lustra świata jest właśnie motyw lustra: odbijania się tych samych zagadnień, problemów w kulturze, literaturze i języku różnych epok, różnych stylistyk. Duży nacisk położono nie tylko na teksty współczesne, na współczesność w ogóle (nowe media), lecz także na szeroko zarysowaną tradycję kultury oraz literatury (np. antyk śródziemnomorski), co umożliwia pełniejsze odczytywanie tekstu i widzenie go w szerszym kontekście kulturowym. Cykl składa się z pięciu części (część 1: starożytność średniowiecze; cz. 2: renesans oświecenie; część 3: romantyzm pozytywizm, część 4: modernizm dwudziestolecie międzywojenne; część 5: współczesność). Materiał ułożono chronologicznie (zgodnie z kolejnością epok literackich) i podzielono na mniejsze bloki: literacko-kulturowy (Dzieła arcydzieła), językowy (Język lustrem kultury), powtórkowo-maturalny (Nie tylko do matury), wzbogacone antologią dodatkowych tekstów. W zasadniczej części podręcznika literacko-kulturowej wyróżniono: Człowiek i epoka w lustrze literatury, czyli polecenia i pytania pomocne w analizie i interpretacji dzieł; Lustrzane odbicia dialogi sztuk umożliwiające tropienie podobnych motywów i światów przedstawionych w dziełach różnych epok i różnych sztuk; W lustrze współczesności konteksty stwarzające fascynującą okazję Starożytne lustro z brązu i drewna, 1567 1320 p.n.e. (XVIII dynastia egipska), kolekcja prywatna Jan van Eyck, Portret małżonków Arnolfinich, 1434, (fragment) National Gallery, Londyn rozpoznawania (i poznawania!) siebie i spraw naszego czasu w dziełach współczesnych. Luster nieustannie przybywa, ale wciąż te najodleglejsze odbijają się w tych najbliżej nas. Autorzy 3
spis treści Kultura, czyli kraina luster (wstęp) 3 Jak korzystać z podręcznika 8 Różnorodność tekstów kultury 10 STAROŻYTNOŚĆ 12 PIERWSZE SPOJRZENIE Oś czasu 14 Wierzenia starożytnych 16 DZIEŁA I ARCYDZIEŁA ZWIERCIADŁA RZECZYWISTOŚCI Gilgamesz (fragmenty) 20 Sztandar z Ur (fragment) 24 Homer Iliada (fragmenty) 25 Mircea Eliade Chaos i Kosmos (fragmenty) 26 Zbigniew Herbert Przesłanie Pana Cogito 27 Sztuka interpretacji liryka 28 Owidiusz Metamorfozy (fragmenty) 30 Bolesław Leśmian Dziewczyna przed zwierciadłem 34 Michelangelo Merisi da Caravaggio Narcyz 35 Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Narcyz 36 Salvador Dalí Metamorfoza Narcyza 37 Platon Pa stwo (fragmenty) 38 Plotyn Enneady (fragmenty) 42 Klasyczny ideał piękna 44 Mieczysław Jastrun Mit śródziemnomorski (Eros, fragmenty) 46 Wergiliusz Georgiki (fragment) 48 Safona [Gdy spoczniesz kiedyś w grobie ] 52 Rainer Maria Rilke Sonety do Orfeusza 53 Jacek Malczewski Orfeusz i Eurydyka 54 Jonasz Kofta Wołanie Eurydyki 55 Jacek Trznadel Spojrzeć na Eurydykę (fragmenty) 56 Sofokles Antygona 58 Narodziny teatru i dramatu 60 Początki sztuki aktorskiej 62 Arystoteles Poetyka (fragmenty) 64 Edyp i Antygona w sztuce 65 Czesław Miłosz Antygona (fragmenty) 66 lektura do przeczytania w całości Horacy Ody 68 Oda II 3 68 4 Spis treści
Oda I 9 69 Oda III 30 69 Jan Kochanowski Pieśń XX 72 Édouard Manet Śniadanie na trawie 73 Kazimierz Wierzyński Szumi w mej głowie 74 Zbigniew Herbert Do Marka Aurelego 75 PIERWSZE SPOJRZENIE Biblia księga ksiąg 76 DZIEŁA I ARCYDZIEŁA ZWIERCIADŁA RZECZYWISTOŚCI Ksi ga Psalmów (fragmenty) 80 Psalm 69 (fragmenty) 80 Psalm 127 81 Psalm 130 81 Psalm 148 82 Hendrick ter Brugghen Król Dawid grający na harfie 84 Tadeusz Nowak Psalm zabandażowany 85 Pie nad Pie niami (fragmenty) 86 William Russel-Flint Pieśń nad Pieśniami 89 Zygmunt Kubiak Poezja Biblii (fragmenty) 90 Ksi ga Hioba (fragmenty) 92 Gaspare Traversi Hiob wyszydzany przez żonę 95 Tadeusz Różewicz Widziałem Go 96 Northrop Frye Wielki Kod. Biblia i literatura (fragmenty) 97 Leszek Kołakowski Job, czyli Antynomie cnoty (fragmenty) 98 Ksi ga Koheleta (fragmenty) 100 Edward Munch Łoże śmierci (Gorączka) 102 Czesław Miłosz Piosenka 103 Anna Kamieńska Twarze Księgi (Kohelet, czyli Prorok Wątpienia, fragmenty) 104 Apokalipsa w. Jana (fragmenty) 106 Koran (fragment) 109 Jan Lebenstein Jeźdźcy Apokalipsy 110 Marta Deskur Nowe Jeruzalem 111 Zbigniew Herbert Sprawozdanie z raju 112 Anna Świderkówna Biblia a człowiek współczesny (Przyjdę niebawem, fragmenty) 113 Spis treści 5
spis treści Michai Bu hakow Mistrz i Ma gorzata 114 Johann Wolfgang Goethe Faust (fragmenty) 118 Hieronim Bosch Kuszenie św. Antoniego 119 Tadeusz Różewicz Unde malum? 120 Czesław Miłosz Unde malum? 120 lektura do przeczytania w całości JĘZYK LUSTREM KULTURY Uważne czytanie 122 Józef Majewski Ponowne zaczarowanie świata. Mitologiczna funkcja mediów tabloidowych (fragmenty) 122 Frazeologia 125 Język jako system znaków 126 NIE TYLKO DO MATURY Głosy o epoce 130 Mieczysław Jastrun Mit śródziemnomorski (Podobny do bogów, fragmenty) 130 Grecy smutni i piękni. Rozmowa z Zygmuntem Kubiakiem (fragmenty) 131 Starożytność, Biblia (mapa myśli) 132 Mój projekt 134 Umiem poznaję więcej 135 Warto poznać 139 Antologia wybranych tekstów 140 ŚREDNIOWIECZE 148 PIERWSZE SPOJRZENIE Oś czasu 150 W cieniu gotyckich katedr 152 Styl romański i gotycki 156 DZIEŁA I ARCYDZIEŁA ZWIERCIADŁA RZECZYWISTOŚCI Dante Alighieri Boska Komedia (fragmenty) 158 Święty Tomasz z Akwinu Summa teologiczna (fragmenty) 164 Motyw piekła w sztuce średniowiecza 165 Umberto Eco Imię róży (fragmenty) 166 Zbigniew Herbert Co myśli Pan Cogito o piekle 167 Dzieje Tristana i Izoldy 168 Życie rycerskie i dworskie 170 Święty Augustyn Wyznania (fragmenty) 172 René Magritte Kochankowie 173 Italo Calvino Rycerz nieistniejący (fragmenty) 174 lektura do przeczytania w całości wi ty Franciszek z Asy u Pochwa a stworzenia 176 Giotto di Bondone Wypędzenie demonów z Arezzo 179 Leopold Staff Biedaczyno asyski! 180 Brat Słońce, siostra Księżyc, reż. Franco Zeffirelli 181 6 Spis treści
Bogurodzica 182 Początki piśmiennictwa polskiego 184 Deesis 186 Krzysztof Kamil Baczyński Modlitwa do Bogarodzicy 187 Pos uchajcie, bracia mi a... 188 Matka Boża w sztuce średniowiecza 191 Katedra gotycka 192 Max Ernst Madonna karcąca Dzieciątko... 194 Stanisław Grochowiak Bellini. Pieta 195 Sztuka interpretacji malarstwo 196 Legenda o wi tym Aleksym (fragmenty) 198 Święty Aleksy, Człowiek Boży 202 Kazimiera Iłłakowiczówna Opowieść małżonki świętego Aleksego (fragment) 204 Stefan Chwin Złoty pelikan (fragmenty) 205 Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci (fragmenty) 206 Teatr średniowiecza 209 Taniec śmierci 210 Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki XVI 211 Albert Camus D uma 212 Triumf śmierci w sztuce 216 Ernest Bryll *** 217 lektura do przeczytania w całości JĘZYK LUSTREM KULTURY Uważne czytanie 218 Barbara W. Tuchman Odległe zwierciadło (fragmenty) 218 Jak kształtował się język polski? 222 Archaizmy 223 NIE TYLKO DO MATURY Głosy o epoce 224 Henryk Samsonowicz Dziedzictwo średniowiecza. Mity i rzeczywistość (fragmenty) 224 Norman Davies Medium. Wieki średnie (fragment) 225 Średniowiecze (mapa myśli) 226 Mój projekt 228 Umiem poznaję więcej 229 Warto poznać 231 Antologia wybranych tekstów 232 Słownik pojęć i terminów występujących w podręczniku 239 Indeks pojęć i terminów 248 Indeks autorów oraz utworów, dzieł plastycznych i filmowych 250 Spis treści 7
Jak korzystać z podręcznika Podręcznik został podzielony na rozdziały według epok literackich. W każdym rozdziale znajdują się trzy bloki: DZIEŁA I ARCYDZIEŁA JĘZYK NIE TYLKO ZWIERCIADŁA RZECZYWISTOŚCI LUSTREM KULTURY DO MATURY 1. PIERWSZE SPOJRZENIE 2. 3. literacko-kulturowy językowy powtórkowo-maturalny Teksty z epoki będące punktem wyjścia do analizy różnorodnych kontekstów, w tym dialogu sztuk Zanim przeczytasz, czyli informacje wprowadzające w tematykę dzieła i zadania zachęcające do lektury Przypisy objaśniające dawne wyrażenia i trudne fragmenty utworów Informacje ułatwiające i pogłębiające interpretację tekstu 8
Atrakcyjne infografiki przybliżające wybrane zagadnienia Biogramy zawierające informacje na temat autorów analizowanych dzieł Różnorodne konteksty, które pozwalają ukazać sposób wykorzystania danego motywu w kulturze Definicje ważnych pojęć i terminów Pytania i polecenia do analizowanych tekstów kultury CZŁOWIEK I EPOKA W LUSTRZE LITERATURY Pytania, polecenia i konteksty dotyczące tekstów z epoki. lektura do przeczytania w całości as. xx Odniesienia do treści z nauki o języku R Treści zakresu rozszerzonego pozwalające przygotować się do egzaminu maturalnego na poziomie rozszerzonym Odesłanie do elektronicznego zeszytu ćwiczeń (w przygotowaniu) na WSiPnet.pl Jak korzystać z podręcznika 9
Różnorodność 2 tekstów kultury ulturą jest wszystko to, co zostało wytworzone lub przetworzone przez ludzi, a zarazem wpływa na nich i ich kształtuje. Kultura stanowi najbliższe otoczenie człowieka, przyswojony fragment świata, w którym człowiek zamieszkuje jak u siebie. Poza obrębem kultury znajduje się natura (przyroda), która też wpływa na człowieka i człowiek wpływa na nią, ale nie została uporządkowana ani urządzona przez człowieka. Zawsze pozostaje dla człowieka w pewnym stopniu obca, zewnętrzna. Kultura różni się od natury tak, jak ogród lub park różni się od lasu. K Do tekstów kultury zalicza się: książki, gazety, budynki, filmy lub utwory muzyczne, ale także gry, obyczaje lub ubrania. Dzieła sztuki (teksty kultury) powstają w takich dziedzinach, jak: literatura, muzyka, architektura, malarstwo, rzeźba, teatr, film, taniec. Można do nich zaliczyć również m.in. sztukę ogrodową, komiksy, projektowanie mody czy rzemiosło artystyczne. Ostatnio zachodzi zjawisko estetyzacji życia, to znaczy, że ludzie nadają rangę sztuki wydarzeniom czy przedmiotom, które dotychczas nie miały takiej pozycji (np. tworzenie wiaduktów drogowych jako dzieł sztuki czy celebrowanie wydarzeń rodzinnych). Antonio Gaudi, katedra Sagrada Familia, budowana od 1882, Barcelona Edward Lutczyn, plakat do filmu Akademia Pana Kleksa, reż. Krzysztof Gradowski, 1984 Tancerka flamenco Strona z Ewangelii według św. Łukasza, ok. 1700, Biblioteka Narodowa Wielkiej Brytanii, Londyn 1 Wytwory W ytttw y ytw kultury, które przekazują pr p prz rz zek ek szczególnie rozbudowane b i ważne treści, nazywamy tekstami kultury. Uprzywilejowaną pozycję wśród nich zajmuje tekst literacki, ale dzieła sztuki z innych dziedzin niż literatura są również tekstami kultury. Ich celem jest: a) pokazywanie tego, co piękne, 10 poruszające, godne uwagi, przemyślenia; b) wyrażanie emocji, idei, doświadczeń twórcy (artysty); c) działanie na odbiorcę: wywoływanie u niego emocji zamierzonych przez artystę, przekazywanie idei itd. Zazwyczaj wytworzenie dzieła sztuki wiąże się z pewną umiejętnością: wymaga opanowania rzemiosła artystycznego, ale nie jest to warunek konieczny, zwłaszcza w sztuce współczesnej. Właściwe odczytanie dzieła sztuki zależy przede wszystkim od dobrej znajomości kultury, do której to dzieło należy.
3 Na kulturę składają się: kultura materialna (budynki, naczynia, narzędzia, pojazdy, meble, ubrania, broń) i niematerialna (język, obyczaje, obrzędy religijne, zawody sportowe, występy artystyczne, spotkania towarzyskie). Kadr z filmu Rękopis znaleziony w Saragossie, reż. Wojciech Jerzy Has, 1965 4 Kultury nie tworzą pojedynczy ludzie, lecz całe grupy ludzi. Możemy mówić o kulturach narodowych (np. polskiej, rosyjskiej, hiszpańskiej), regionalnych (np. góralskiej, krakowskiej), religijnych, o kulturze środowisk lub grup społecznych (np. kulturze miejskiej lub wiejskiej, szlacheckiej) i innych. Można też mówić o mniejszych jednostkach subkulturach (np. młodzieżowych). Szczególną cechą kultury jest ciągłość w czasie z tego powodu każda kultura jest zarazem tradycją. Kultura nie jest czymś chwilowym, momentalnym, lecz systemem, który trwa ale trwa w sposób dynamiczny, ciągle się zmieniając. 5 Kultura ma też funkcję wartościującą. Pewne wytwory kultury są uważane za ważniejsze, bogatsze w treść, inne zaś łatwe, nieskomplikowane i pozbawione większego znaczenia. To podział na kulturę wysoką i niską. W pewnych kulturach silnie przestrzega się tego rozróżnienia, natomiast w innych (tak jak obecnie, w nowoczesnych kulturach zachodnich) przeciwnie, dąży się do zatarcia różnic między kulturą wysoką a niską. ę Strona z rękopisu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, 1832 1834, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Hieronim Bosch (czytaj: bosz), Ogród rozkoszy niebieskich i ziemskich, między 1490 a 1510, Muzeum Prado, Madryt 6 Podział na kulturę elitarną i masową zależy od o tego, czy dany wytwór kultury w oddziałuje tylko o na n wąską grupę, szczególnie sz z zainteresowaną kulturą, z poświęcającą jej więcej czasu i uwagi, czy też na większe grupy społeczne. Kazimierz Malewicz, Kompozycja suprematyczna, 1916, Muzeum Sztuk Pięknych, Jekaterynburg (Rosja) Lajkonik na krakowskim Rynku przykład tekstu kulturowego związanego z konkretnym regionem Różnorodność tekstów kultury 11