Akwarium holenderskie (cz. 3)

z 11 2008-10-13 12:20 Akwarium holenderskie (cz. 3) K. Pająk, D. Pyrchla 7. Woda Rośliny i ryby, którymi zasiedlamy akwarium pochodzą z różnych biotopów. Wynika stąd, że mają one różne wymagania co do ilości światła i parametrów fizyko-chemicznych wody. Najważniejsze z nich to: temperatura, twardość ogólna i węglanowa, zawartość tlenu, dwutlenku węgla, związków azotu, odczyn ph oraz potencjał oksydo-redukcyjny rh. Proces oddychania roślin przebiega wg reakcji chemicznej: C 6 H 12 O 6 + 6O 2 = 6CO 2 + 6H 2 O +energia chemiczna natomiast fotosynteza wg reakcji: 6CO 2 + 6H 2 O + energia słoneczna = = C 6 H 12 O 6 + 6O 2 Rośliny zanurzone w wodzie pobierają dwutlenek węgla (CO 2 ), który jest w niej rozpuszczony. W większości wód naturalnych znajduje się swobodny oraz mniej lub bardziej związany chemicznie dwutlenek węgla. Nie wszystkie zanurzone w wodzie rośliny potrafią w jednakowym stopniu asymilo-wać związany dwutlenek węgla (np. z jonu HCO3, który powstaje w wyniku dysocjacji kwaśnego węglanu wapnia Ca(HCO 3 ) 2 ). Niekiedy nie zdajemy sobie sprawy, że część roślin, które sadzimy w akwarium, rośnie w naturalnym środowisku nad wodą i tylko okresowo są w niej zanurzone. Tak się dzieje z wieloma echinodorusami, kryptokorynami, anubiasmi itp. Innym kłopotem w przyswajaniu CO 2 przez rośliny jest "stojąca woda". Badania prowadzone w optymalnych warunkach oświetlenia, temperatury i nasycenia związkami węgla wykazały, że w "stojącej wodzie" rośliny po krótkim czasie zaczynały głodować. Konieczne więc jest Akwarium holenderskie autorów artykułu omywanie liści przez wodę. Można to zasymulować przez ruch wody w akwarium. Intensywność fotosyntezy wzrasta wtedy od ok. 5% do 35%. Ruch wody uzyskujemy przez zastosowanie filtra dennego, który ma tę zaletę, że dostarcza systemom korzeniowym i podłożu tlen, uniemożliwia tym samym powstawanie siarkowodoru przez blokowanie rozwoju bakterii beztlenowych. Dość kłopotliwą sprawę stanowi dozowanie dwutlenku węgla. Najmniej uciążliwym i najprostszym sposobem uzyskiwania CO 2, sprawdzonym przez autorów są naboje do syfonów. Sprężony w butli gaz daje się łatwo (za pomocą rurki gumowej nasadzanej na wylot butli syfonu) skierować do rynny szklanej wklejonej przy tylnej ściance zbiornika. Wielkość.rynny przyjmujemy z proporcji: na całej długości zbiornika (przy wysokości 50 cm, szerokości 50 cm) dajemy rynnę o przekroju 5 cm x 5 cm. C02 dozujemy przynajmniej dwa razy dziennie, trzeba pamiętać, że CO 2 blokuje pojemność tlenową krwi ryb. Dlatego

z 11 2008-10-13 12:20 ważny jest dla nich stosunek tlenu do CO 2. Jeżeli stężenie CO 2 wzrasta powyżej 20-50 ppm(ppm - części na milion), to minimalne stężenie tlenu musi być podwojone w stosunku do normalnej wartości, poprzez dodatkowe intensywne dotlenianie wody. Szkodliwy dla ryb jest zarówno niedobór jak i nadmiar tlenu - szczególnie powyżej 300% normalnej zawartości. W akwarium największe znaczenie ma tlen produkowany przez rośliny i glony wciągu dnia. W nocy, przy braku światła, fotosynteza ustaje, a odbywa się oddychanie, prowadzące do tzw. porannego minimum tlenowego. Aby ograniczyć jego skutki należy usuwać z akwarium rozkładające się rośliny, odchody i resztki pokarmu, które też zużywają tlen. Jeśli to nie pomoże można zastosować na noc dodatkowe napowietrzanie. W wodzie znajdują się również substancje azotowe. Pojawiają się one w wyniku rozkładu przez bakterie białek i mocznika - obecnych w kale, moczu, rozkładającym się pokarmie. Proces ten prowadzi do powstania toksycznego amoniaku (NH 3 ), który z wodą tworzy wodorotlenek amonu (NH 4 OH). Zwykle 0,2-0,5 mg amoniaku w 1 litrze wody jest wystarczające do zabicia większości ryb. W wyniku działalności pewnych gatunków bakterii, amoniak utlenia się do dwutlenku azotu (NO 2 ), który dalej utlenia się do mniej trującego trójtlenku azotu (NO 3 ). Proces ten zwany jest procesem samooczyszczania wody. Jest też możliwy proces odwrotny, tzn, redukcja NO 3 poprzez NO 2 do NH 3, np. w przerybionym akwarium, z długo niezmienianą wodą. Z tego nieco przydługiego wywodu, wynika konieczność systematycznej, najlepiej cotygodniowej wymiany 20-25% wody z akwarium na wodę świeżą, o tej samej temperaturze. Dodatkowym wnioskiem jest to, że płukanie wkładów filtrów wewnętrznych powinno odbywać się w temperaturze nie wyższej niż 30-40 C, aby nie zabijać pożytecznych gatunków bakterii. Aby uniknąć zatrucia ryb, powinno się systematycznie mierzyć ilość amoniaku rozpuszczonego w wodzie. Można to uczynić za pomocą specjalnych wskaźników, opis których można znaleźć w specjalistycznej literaturze. 8. Ryby Ryby są bardzo często traktowane po macoszemu w literaturze na temat akwarium holenderskiego. Zupełnie niesłusznie, ponieważ ryby wprowadzają ruch, tzn. "życie" do zbiornika oraz spełniają szereg innych funkcji. Umiejętnie dobrana pod względem gatunkowym i ilościowym obsada zwierzęca podkreśla piękno podwodnego ogrodu, a także pomaga utrzymać w nim czystość i zachować równowagę biologiczną.

3 z 11 2008-10-13 12:20 Prętnik karłowaty ślicznie prezentuje się w akwarium holenderskim kontrastując swoimi barwami z otaczającą zielenią W naszych akwariach każdy gatunek spełnia z góry określone zadanie, często nawet więcej niż jedno. Zależy nam na tym, aby: 1. ryby pływały w całej objętości zbior nika 2. pomagały w usuwaniu resztek po karmu z dna 3. niszczyły glony 4. były ozdobą zbiornika I tak aby spełnić pierwsze zadanie dzielimy ryby na następujące grupy: a) pływające pod powierzchnią wody (półdzióbki, prętniki) b) pływające w strefie środkowej ak warium (neony, drobnoustki, czerwonogłówki, bystrzyki itp.) c) pływające w strefie dennej (kirysy, piskorki, loricarie, bocje, krewetki, sumiki, itp.) d) pływające w całej objętości zbior nika (zbrojniki, glonojady syjamskie, molinezje) Ryby zjadające resztki pokarmowe to w pierwszym rzędzie kirysy, piskorki, bocje. Niszczyciele glonów to młode ryby z gatunku Ancistrus, glonojady syjamskie, molinezje, grubo-wargi, również wszystkie gatunki pręt-ników, które budują gniazda z glonów nitkowatych, później przez nas usuwanych. Gatunkiem wyjątkowo wydajnym jest Farlowella, zjadająca nawet brunatnice i sinice. Dobór gatunków, które mają być ozdobą akwarium holenderskiego, jest sprawą indywidualną. Należy przy tym pamiętać, że nie można wprowadzać pojedynczych egzemplarzy, które "zginą" w zbiorniku. Lepiej jest wprowa- dzać mniej gatunków, za to w liczniejszych stadach. Przykładowa obsada zbiornika 500 I wg autorów: piskorki (10 szt.) neon Innesa (15 szt.), Iriatherina werneri (15 szt.), młode molinezje (10 szt.), czerwonogłówki (20 szt.), glonojady syjamskie lub zbrojniki (8 szt.), prętniki (6 szt.). Należy unikać ryb, które rozmnażając się w sposób niekontrolowany, w krótkim czasie spowodują "przerybienie" zbiornika. Ważnym zagadnieniem jest też prawidłowe karmienie ryb. Zbrojnik niebieski Tylko prawidłowo karmione ryby wyglądają zdrowo, czują się dobrze i cieszą oczy oglądających, spełniając swą ozdobną funkcję. Ryby wystarczy karmić raz lub dwa razy

4 z 11 2008-10-13 12:20 dziennie i obowiązkowo raz w tygodniu urządzać "post". Wpływa to na aktywność żerowania, szczególnie ryb,"glonożernych". Egzemplarze chore lub nienaturalnie wyglądające natychmiast izolujemy. W przypadku konieczności zastosowania kuracji w zbiorniku holenderskim, musimy stosować metody, które wyrządzą najmniej szkody roślinom (podwyższyć temp., stosować sól kuchenną), ponieważ często nawet niewielka, nagła zmiana parametrów chemicznych wody może zakończyć się tragicznie dla roślin. Na koniec tego rozdziału jeszcze jedna uwaga praktyczna na temat łowienia ryb w dużym zbiorniku, gęsto zarośniętym roślinami. Stosowanie zwykłej siatki nie daje rezultatów. Ryby po jej zanurzeniu natychmiast kryją Glonojad syjamski się w gąszczu roślin. Wypróbowanym przez autorów skutecznym sposobem łapania ryb bez uszkadzania roślin są różnego rodzaju pułapki. Mogą to być łupiny orzechów kokosowych na grubowargi, glonojady i inne ryby lubiące przebywać w grotach i szczelinach. Na inne gatunki dobrze nadaje się zszyta w kształcie rękawa pończocha, w której umieszczamy pokarm. W niektórych przypadkach pomocna może być butelka po mleku lub inny pojemnik o przezroczystych ściankach. 9. Rośliny Najważniejszym elementem zbiornika holenderskiego jest kompozycja roślin. Wszystkie techniczne rozwiązania podane dotychczas podporządkowane są efektowi wizualnemu właściwie posadzonych i pielęgnowanych roślin. Podamy kilka podstawowych zasad, które umożliwiają uzyskanie estetycznego obrazu. Rośliny poszczególnych gatunków sadzimy grupami. Wielkość grup zależy od rozmiarów zbiornika, jednak średnio na każdą grupę nie mniej niż 10 cm długości zbiornika. Wyjątkiem mogą być tu tylko duże, najlepiej czerwone rośliny, które sadzi się pojedynczo. Jeśli mamy do dyspozycji duży zbiornik, najczęściej wykorzystuje się dwa miejsca (rys. 1). Jednak należy unikać symetrii, nie sadzić w punktach 3 i 4, lecz 3 i 2. Można tu zamiast jednej dużej rośliny posadzić grupę czerwonych roślin np. Alternanthera lub Rotala indica. W stosunku do innych grup roślin również unikamy jakiejkolwiek symetrii. Aby uzyskać lepsze wrażenie głębi należy posadzić rośliny jednego gatunku wg wzrastającej wysokości po skosie od przodu do tyłu - stworzyć tzw. aleję lejdejską (Rys. 2). Tak nazywa się ta kompozycja od miasta, gdzie po raz pierwszy była zaprezentowana. Najlepiej do tego celu nadaje się Lobelia cardinalis, Hygrophila thailand, Didiplis diandra. Dodatkowo efekt głębi podkreślają wysokie rośliny wysadzone z tyłu po obu stronach alei. Przednie naroża akwarium warto zapełnić roślinami, które posiadają długie, wstęgowate liście, kładące się na powierzchni wody. Mogą to być: Crinum natans, Valisneria gigantea, V. neotropicalis. Dają one wrażenie zaokrąglenia ostrych rogów akwarium. W zbiorniku holenderskim, dla

z 11 2008-10-13 12:20 lepszego efektu, sadzimy obok siebie grupy roślin o odmiennym kształcie liścia i kolorze. Takie wzajemne usytuowanie roślin podkreśla różnice międzygatunkowe, lepiej eksponuje poszczególne grupy roślin. Należy tu podkreślić, że tylko zdrowe rośliny, bez żadnych nalotów wapnia i nie pokryte glonami dają wspaniały efekt. Nie będziemy w tym artykule opisywać gatunków roślin występujących w akwariach holenderskich, ponieważ zajęłoby to zbyt wiele miejsca, a opisy te znaleźć można w literaturze. Chcielibyśmy natomiast podzielić się kilkoma uwagami na temat pielęgnacji roślin w naszym zbiorniku Rys. 1. Sposób wyznaczenia mocnych punktów Oczywiście akwarium nie jest klase-rem na znaczki, nie każda wsadzona roślina będzie w nim rosła. Nie jest trudno stworzyć właściwe warunki do rozwoju 10-15 gatunków roślin, ale dla 30-40 gatunków jest to dużo trudniejsze, i nie chodzi tu o tzw. konflikty między roślinami lecz o fakt wzajemnej konkurencji o substancje pokarmowe, światło itp. Również nie będą dobrze rosły obok siebie rośliny o skrajnych wymaganiach świetlnych (np. Cabomba piauhyensis obok Cryptocoryne affinis). Na wystawach akwarystycznych spotykamy zbiorniki dekoracyjne, w których zestawienie roślin jest bardzo efektowne ale zupełnie przypadkowe. Żywot takiego zbiornika jest bardzo krótki. Obsadzenie pierwszego Rys. 2. Aleja lejdejska na planie akwarium holenderskiego planu w zbiorniku dekoracyjnym roślinami z gatunku Alternanthera czy Myriophyllum jest tyle efektowne co bezsensowne. Przecież oczywiste jest, że są to rośliny o szybkim wzroście i nie należy im zbyt często zaburzać rozwoju przez obcinanie 5-centymetrowych szczytów. Rośliny w akwariach powinny rozwijać się w miarę swobodnie, tzn. z przodu sadzimy rośliny, które osiągają niewielkie rozmiary (np. Samolus valerandi, Echinodorus tenellus, Glossostigma diandra, Marsilea, Lilaeopsis novae-zelandiae). W głębi sadzimy rośliny o zróżnicowanym wzroście, najwyższe przy tylnej szybie.

z 11 2008-10-13 12:20 Większość roślin w akwarium wymaga silnego światła, są jednak rośliny, dla których wymagane jest światło rozproszone, niezbyt intensywne. Są to rośliny z rodzaju Cryptocoryne i niektóre Echinodorus. Sadzimy je w miejscach mniej oświetlonych lub w cieniu Kępa Cryptocoryne wendtii roślin wyższych. Intensywnością światła możemy również regulować wzrost roślin. Przy słabym świetle rosną wyższe, przy silnym rozkrzaczają się. Z kolei inne rośliny wymagają doświetlania (Barclaya, Nymphaea sp.). Możemy nad nimi zainstalować żarówki o mocy 25-40 W i skierować cały snop światła na roślinę przy pomocy reflektorka. Rośliny o silnie rozbudowanym systemie korzeniowym (Hygrophila, Cryptocoryne, Echinodorus) należy nawozić wprowadzając składniki mineralne w podłoże. Oprócz tego wszystkie rośliny nawozimy dolistnie wprowadzając pożywki do wody. Niektóre gatunki wymagają bezwzględnie dozowania CO 2 (szczególnie rośliny o czerwonym zabarwieniu liści), u innych stwierdziliśmy wrażliwość na przedawkowanie CO 2. Większość uprawianych w akwarystyce roślin stanowią typowe rośliny błotne tylko okresowo zalewane przez wodę. Niektóre z nich bardzo dobrze znoszą zalanie wodą, inne z czasem giną. Rośliny błotne mają mniejszą zdolność obrony przed pokrywającymi je glonami, dlatego też wymagają większej pielęgnacji. W celu lepszego wyboru gatunków roślin opracowaliśmy, na podstawie kilkuletnich obserwacji tabelę, ułatwiającą ocenę przydatności roślin w akwarium holenderskim. Dekoracyjność jest odczuciem subiektywnym i każdy akwarysta powinien sam dobierać rośliny do Roślina dekoracyjna ale też i mało znana swojego akwarium, trudno - Didiplis diandra jednak wyobrazić sobie akwarium bez takich gatunków jak Saururus cernuus czy Lobelia cardinalis. Trudność utrzymania roślin w akwarium jest czynnikiem decydującym 0 powodzeniu wprowadzenia gatunku do akwarium. Niektóre grupy roślin musimy wymieniać co 5-6 miesięcy (Alternanthera rubra, Hemigrafis) inne są bardzo chimeryczne - Limnophila aquatica często wstrzymuje wzrost przez długi czas, by potem zagłuszyć sąsiednie grupy roślin. Szybkie przyrosty roślin zmuszają nas do częstej ingerencji w akwarium, nie można dopuścić przecież by jedna grupa roślin przesłoniła inną.

7 z 11 2008-10-13 12:20 Wielkość systemów korzeniowych jednej rośliny ma najczęściej duży wpływ na prawidłowy rozwój roślin sąsiednich. Np. Hygrophila corymbosa wytwarza tak duże systemy korzeniowe, że po kilku miesiącach często brakuje już miejsca na... żwir. Tempo pokrywania się glonami jest wynikiem warunków środowiskowych 1 procesów fizjologicznych rośliny. Informacje zawarte w tej rubryce wynikają z naszych kilkuletnich obserwacji. Wpływ dozowania dwutlenku węgla jest w zasadzie korzystny dla wszystkich roślin, a dla niektórych wręcz niezbędny do prawidłowego rozwoju (Rotala, Cabomba piauhyensis). Wymagania świetlne roślin są bardzo zróżnicowane i najlepiej jest zestawiać rośliny o zbliżonym zapotrzebowaniu na światło, ewentualnie przysłonić miejscowo świetlówki. Ilość roślin jednego gatunku rosnących w grupie zależy od ich wielkości, powierzchni dla nich przeznaczonych i poczucia estetyki właściciela akwarium. Na zakończenie tego cyklu chcielibyśmy zaproponować schemat akwarium (200 x 50 x 50 cm) jednego z autorów. Umieszczenie 40 gatunków w małych grupach w jednym zbiorniku wynika z analizy przydatności poszczególnych gatunków w tego typu zbiornikach oraz ze snobizmu autora. Dla niezbyt doświadczonych akwarystów polecamy obsadę akwarium holenderskiego w dużych grupach stosunkowo łatwych w uprawie roślin z gatunków: 1. Hygrophila angustifolia 2. H.corymbosa 3. H.difformis 4. H.thailand 5. Alternanthera 6. Bacopa 7. Lobelia cardinalis 8. Ludwig i a 9. Microsorium pteropus 10. Sag i tar i a 11. Samolus valerandi 12. Saururus cernuus 13. Spathiphyllum 14. Valisneria 15. Vesicularia dubyanum Anubias barteri var. nana doskonale komponuje się w akwarium Oczywiście bezpośrednio po wsadzeniu roślin akwarium nie będzie prezentować się imponująco, ale już po 3-4 miesiącach przy prawidłowej pielęgnacji da pożądany efekt. Powodzenia, trud się opłaci na pewno. Tabela przydatności gatunków roślin w akwarium holenderskim

z 11 2008-10-13 12:20 Oznaczenia w tabeli: Dekoracyjność 1 - średnio atrakcyjna 2 - pożądana 3 - niezbędna 4 - bardzo dekoracyjna Roślina w uprawie: 1 - łatwa 2 - średnio wymagająca

9 z 11 2008-10-13 12:20 3 - chimeryczna (zmienna) 4 - bardzo trudna Wzrost roślin oraz ekspansywność roślin rozmnażających się przez rozłogi 1 - wolno ginąca lub brak wzrostu 2 - wolno rosnąca 3 - normalnie rosnąca 4 - bardzo szybko rosnąca Wielkość systemów korzeniowych 1 - bardzo duże 2 - duże 3 - średnie 4 - małe Tempo pokrywania się glonami 1 - bardzo szybkie 2 - średnie 3 - zależne od warunków 4 - odporne Wpływ CO2 1 - niezbędne 2 - wskazane 3 - obojętne 4 - wrażliwe na nadmiar CO2 Wymagania świetlne 1-0,5 W/l 2-0,7 W/l 3-1W/I 4 - powyżej 1W/I Ilość roślin w grupie 1-1 duży egzemplarz 2 - do 5 sztuk 3-5-10 sztuk 4 - powyżej 10 sztuk Rys. 3. Schemat akwarium holenderskiego Gatunki roślin: 1. 2. 3. Hygrophila angustifolia Alternanthera I Acorus gramineus

0 z 11 2008-10-13 12:20 4. Trichocoronis rivularis (forma żyłkowana) 5. Cryptocoryne balansae 6. Hygrophila difformis 7. Lidwigia repens x palustris (f. czerwona) 8. Lobelia cardinalis 9. Alternanthera II 10. Hygrophila thailand 11. Vesicularia dubyana 12. Cryptocoryne lutea (f. wysoka) 13. Heteranthera zosterifolia 14. Hydrocotyle verticillata 15. Cryptocoryne wendtii 16. Nesaea crasicaulis 17. Didiplis diandra 18. Roripa aquatica 19. Nesaea pedicellata 20. Ophiopogon japonicus 21. Rotala indica 22. Anubias barteri var. nana 23. Hygrophila spec. (f. czerwonołodygowa) 24. Echinodorus quadricostatus 25. Ammania senegalensis 26. Spathiphyllum wallissi 27. Ludwigia repens x palustris (f. zielona) 28. Myriophyllum hippuroides 29. Saururus cernuus 30. Crinum thaianum 31. Cryptocoryne petchii 32. Cryptocoryne lutea (f. niska) 33. Lilaeopsis novae-zelandiae 34. Microsorium pteropus 35. Sigitaria teres 36. Nymphaea lotus (f. czerwona) 37. Chlorophyta (f. kulista) 38. Marsilea crenata 39. Samolus valerandi 40. Cryptocoryne tonkinensis 41. Bolbitis heudelotii Literatura: 1. J. Bartoszewski - Akwarium - Młodzieżowa Agencja Wydawnicza - Warszawa - 1986 2. G. Briinner - Aquarienpflanzen - Kosmos - Stuttgart 1983 3. G. Brtinner - Handbuch der Aquarienpflanzen - Kosmos - Stuttgart 4. G. Brunner - Pflazen im Aquarium richtig gepflegt - Kosmos - Stuttgart 1981 5. P. Dymek - Warunki świetlne roślin akwariowych - Akwarium 2-3 (1987) 6. H. J. Frankę - Handbuch der Welskunde - Urania Verlag 1 Lipsk 1986 7. Informator Tetry - Programm fur die perfekte Wasserpflanzen - Pflege

11 z 11 2008-10-13 12:20 8. R. Kamiński - Rady doświadczonego akwarysty - Kwiaty 4 1984 9. R. Kamiński - Światło w akwarium, wyliczenia a rzeczywistość - Akwarium 2-3 / 1987 10. K, Krcek - Akvaristicka elektrotechnika - SNTL - PRAHA 1984 11. K. Krćek - Akvaristicka technika - SNTL - PRAHA 1986 12. M. Labaj - Światło w życiu roślin akwariowych - Akwarium 1-2 /1986 13. M. D. Machlin - Po alejam gudrosada - Gidromietieoizdat - Leningrad 1984 14. H. Miihlberg - Das grosse Buch der Wasserpflanzen - Lipsk 1980 15. H. Miihlberg - Vermehrung der Aquarienpflanzen - Urania Verlag - Lipsk 1986 16. M. E. T. Niezgodziński - Wzory, wykresy i tablice wytrzymałościowe - PWM Warszawa 1984 17. K. Paffrath - Limnophila indica - Tl nr 72/1985 18. K. Paysan - Beispielhafte Aquarien - Tetra - 1978 19. I. Petrovicky - Tropikalne ryby akwariowe - PWRiL - Warszawa 1985 20. A. Płonskij - Szag za szagom - Rybowodstwo nr 1 do 6 1987 21. K. Rataj - Akvaristika zacina u rostlin - SVEPOMOC - PRAHA 1983 22. H. H. Reichenbach-Klinke - Zierfischkrankheiten und ihre Beeinflussung durch Umweltfaktoren - Tl nr 70/1985 23. K. Schopfel - Keine Probleme bei Cryptocoryne - Urania Verlag - Lipsk 1975 24. S. Sławiński, M.Tokarski - Rośliny wodne - Uniwersytet Wrocławski - Wrocław 1978 25. G. Sterba - Susswasserfische der Welt - Urania Verlag - Lipsk 1987 26. G. Sterba - The Aquarist's Encyklopaedia - Lipsk 1983 27. D. Wendt - Bemessung der Glasscheiben und Glasskonstruktionsteile von Aquarien - Aquarien Terrarien 4/1984 28. J. Wojtaszek - wykład pt. Adaptacje fizjologiczne ryb do środowiska wodnego - Wrocław 1987 29. W. S. Żdanow - Akwariumnyje rastienia - Liesnaja promyszliennost - Moskwa 1987