Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr 43 2005 Rafał DĘBKOWSKI, Józef PARCHANOWICZ* Adam SUŚLIK** górnictwo, zagospodarowanie wyrobisk zabytkowych KIERUNKI DZIAŁAŃ ZWIĄZANYCH Z ZAGOSPODAROWANIEM WYROBISK GÓRNICZYCH W KS WIELICZKA W referacie przedstawiono aktualną infrastrukturę podziemną Kopalni Soli Wieliczka oraz jej wykorzystanie zarówno jako obiektów o charakterze turystycznym, muzealnym i przyrodniczym oraz lecznictwa sanatoryjnego, a także jako miejsca organizacji sympozjów, konferencyjnych i imprez kulturalnych oraz rekreacyjno-sportowych itp. Przedstawiono zasadnicze kierunki działań Kopalni m.in. w zakresie dotyczącym uatrakcyjnienia Trasy Turystycznej oraz planowanego jej rozwoju, a także lecznictwa sanatoryjnego oraz działalności usługowej, w tym organizacji imprez o charakterze kulturalno-oświatowym i rekreacyjnym. 1. WSTĘP W Kopalni Soli Wieliczka w czasie ponad 700-letniej eksploatacji złóż soli powstało około 2200 wyrobisk komorowych i około 300 km wyrobisk korytarzowych. Pod koniec XX wieku podjęte zostały starania o uznanie kopalni jako zabytku. W większym stopniu niż w latach wcześniejszych przystąpiono do ratowania jej substancji zabytkowej i przyrodniczej. W roku 1976 Kopalnia Soli Wieliczka została wpisana do krajowego rejestru zabytków kultury, w roku 1978 wpisano ją na listę obiektów Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO, a w roku 1989 z uwagi na zły stan znacznej części zabytkowych obiektów podziemnych kopalnię wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu. Działania te spowodowały, że istotnie zmienił się status kopalni ponieważ odnosiły się do niej przepisy ustaw o ochronie dóbr kultury i muzeach. * CBPM CUPRUM Sp. z o.o. OBR, 50-136 Wrocław, pl. 1 Maja 1/2. ** KS Wieliczka Trasa Turystyczna, 32-020 Wieliczka, ul. Daniłowicza 10.
44 Tym samym zaistniała możliwość pozyskiwania znacznie większych środków finansowych (dotacji) na zabezpieczenie jej obiektów zabytkowych. Funkcja produkcyjna Kopalni od 1993 r. ograniczyła się tylko do produkcji soli z utylizacji naturalnych zasolonych wycieków kopalnianych, wykorzystywanych m.in. do produkcji soli kosmetycznych, a sama Kopania pozostała bardzo ważnym obiektem zabytkowym, pełniącym w podziemnych wyrobiskach funkcję turystyczną, muzealną, sanatoryjną i dydaktyczną. Kopalnia Soli Wieliczka od początku swojej działalności wzbudzała duże zainteresowanie. Udokumentowane początki turystyki w podziemiach kopalni przypadają na koniec XIV wieku, kiedy to wizytowali ją dostojnicy dworu królewskiego i jego goście. Natomiast pierwsze, zorganizowane w nielicznych grupach wyprawy do kopalni, rozpoczęły się w XV wieku, kiedy to zaczęły ją odwiedzać ówczesne elity, w tym wybitni uczeni i artyści jak: Mikołaj Kopernik, Konrad Calles, Joachim Rhot. W wieku XVI, w okresie polskiego humanitaryzmu, ilość odwiedzin zdecydowanie wzrosła mimo, że trzeba było uzyskać każdorazowo pozwolenie dworu królewskiego. Duży wpływ na zainteresowanie się kopalnią soli miała jej bliskość do miasta Krakowa. Zachowane księgi pamiątkowe wskazują, że w ostatniej dekadzie XVIII wieku Kopalnię Soli Wieliczka zwiedziło kilkadziesiąt osób. W XIX wieku liczba osób zwiedzających wynosiła już około 60 000 rocznie, w roku 1955 około 200 000 osób, a obecnie dochodzi do około 850 000 osób rocznie. 2. WYKORZYSTANIE WYROBISK GÓRNICZYCH W KOPALNI SOLI WIELICZKA Obecnie, głównie w zabytkowej części kopalni, dla ruchu turystycznego oddana jest tylko niewielka część zabytkowych wyrobisk komorowych, które wraz z siecią wyrobisk chodnikowych tworzą Trasę Turystyczną. Stanowi to zaledwie około 2% wszystkich wyrobisk kopalni. Trasa ta przebiega od poziomu I kopalni, zlokalizowanego na głębokości około 64 m, do poz. III na głębokości około 135 m. Trasa ta obejmuje najcenniejsze zabytki i atrakcyjne turystycznie wyrobiska komorowe, w których znajdują się jeziora solankowe, kaplice, rzeźby solne, pamiątkowe tablice oraz interesujące elementy dawnego ich wystroju (np.: obudowy drewnianej). Wyeksponowane są również przykłady sposobów eksploatacji soli. Całkowita długość obecnej Trasy Turystycznej wynosi około 2 km i została ona wyznaczona w latach 60. ubiegłego wieku. Na przestrzeni wieków Trasa ta była wielokrotnie zmieniana tak ze względu na konieczność wyłączenia z ruchu komór, których stan techniczny się pogorszył, jak i po włączaniu nowych, m.in. zabezpieczonych komór i chodników. Do najbardziej atrakcyjnych obiektów trasy należą: kaplice św. Kingi i św. Antoniego, komory: Piaskowa Skała, Barącza, Michałowice, Drozdowice, Haluszka, komory z jeziorkami
solankowymi: Weimar i Piłsudskiego, kompleks komór Warszawa Wisła Budryk, i wiele innych. Niektóre z ww. komór oprócz funkcji turystycznych pełni również funkcje dodatkowe, jak np. w zespole komór Warszawa Wisła Budryk. Komora Warszawa pełni funkcję sali widowiskowo-sportowej, a także miejsce gdzie odbywają się imprezy kulturalne, koncerty i bale. Komora Wisła pełni funkcję poczekalni dla turystów oraz ciągu handlowo-usługowego. Natomiast komora Budryk pełni funkcję gastronomiczną z kawiarnią oraz restauracją. Podobną funkcję (gastronomiczną oraz miejsce spotkań, imprez, wystaw i koncertów) pełni komora Haluszka I. Również w komorze Staszic, Drozdowice i Haluszka II odbywają się imprezy kulturalne, okolicznościowe, spotkania oraz wystawy. Na III poziomie kopalni oprócz wyrobisk Trasy Turystycznej zlokalizowane jest jedno z największych muzeów górniczych w Europie, Muzeum Żup Krakowskich. Obejmuje ono m.in. komorę Długosza, zespół komór Maria Teresa i komorę Saurau łącznie 14 komór. W komorach tych urządzone są stałe, wielotematyczne ekspozycje związane z solą oraz dziejami kopalni i miasta Wieliczka. Główną częścią wystaw są stare narzędzia oraz urządzenia i maszyny górnicze, stare mapy, dokumenty, przedmioty sztuki rzemieślniczej itp. Znajdują się tam również bardzo ciekawe okazy skał solnych i minerałów. Oprócz wyrobisk wykorzystywanych przez Trasę Turystyczną oraz Muzeum Żup Krakowskich w kopalni istnieje również trasa geologiczna, która przebiega przez wybrane wyrobiska na poz. II i III, a jej łączna długość wynosi około 6 km. Na Trasie tej znajdują się najciekawsze odsłonięcia geologiczne wielickiego złoża. Unikalnym na skalę światową obiektem na ww. Trasie są Groty Kryształowe, które stanowią jedyny tego typu pomnik przyrody nieożywionej. Znajdują się w nich najwspanialsze kryształy soli w najczystszej formie i zróżnicowanych wymiarach. Groty Kryształowe, ze względów wentylacyjnych (klimatycznych), nie są udostępnione do zwiedzania. W wyrobiskach kopalni również prowadzona jest działalność leczniczo-sanatoryjna. Wykorzystując specyficzny mikroklimat komór solnych leczy się tu głównie choroby górnych dróg oddechowych, szczególnie astmę oskrzelową. Wykorzystanie wyrobisk na podziemne lecznictwo alergologiczne zostało rozpoczęte przez prof. Mieczysława Skulimowskiego w roku 1954, a podziemne sanatorium zaczęło funkcjonować w 1964 roku. Obecnie obiekty sanatoryjne zlokalizowane są na poziomie V kopalni, na głębokości 211 m, a w jej skład wchodzą komory Skulimowski i komory Lill oraz wyrobiska do nich przyległe, w których usytuowane są obiekty zaplecza (dyżurka lekarska, sala gimnastyczna, czytelnia, kawiarnia, sanitariaty itp.). Kopalnia Soli Wieliczka planując dalszy rozwój działalności sanatoryjnej podjęła decyzję wykonania rewitalizacji ww. wyrobisk. Projekt techniczny w tym zakresie wykonało Centrum Badawczo Projektowe Miedzi CUPRUM sp. z o.o. OBR we Wrocławiu. Do celów leczniczych i rehabilitacyjnych wykorzystywana jest również komora Jezioro Wessel, w której znajduje się duży akwen solankowy z przystanią. Dookoła tego jeziora zlokalizowane są wnęki z galeryjkami łączone chodnikiem obchodowym. 45
46 Komora ta była w bardzo złym stanie technicznym. Zabezpieczono i odrestaurowano ją w latach 80. XX wieku, w oparciu o dokumentację techniczną ZB i PM CUPRUM we Wrocławiu, a prace zabezpieczające wykonała PeBeKa Lubin. 3. STRATEGIA KOPALNI W ZAKRESIE ZAGOSPODAROWANIA WYROBISK GÓRNICZYCH W ostatnich kilkunastu latach Dyrekcja KS Wieliczka oraz Zarząd KS Wieliczka Trasa Turystyczna przyjęły zdecydowany kurs na intensywny rozwój turystyki, działalności sanatoryjnej i innej związanej z infrastrukturą podziemną kopalni, podejmując wielokierunkowe działania: a) zabezpieczenie i przebudowa wyrobisk komorowych i chodnikowych: wchodzących w skład Trasy Turystycznej; zabezpieczono m.in. komory: Staszic, Piłsudskiego, Michałowice (częściowo oddana do użytku, w dalszej trwają prace zabezpieczające), zespół komór Drozdowice oraz komór Warszawa, Wisła, Budryk i in., pod koniec lat 90. kopalnia przygotowała trasę dla niepełnosprawnych umożliwiającą zwiedzenie jej przez osoby na wózkach inwalidzkich; planowanych do włączenia do Trasy Turystycznej; zabezpieczono już m.in. komorę Stajnia Gór Wschodnich i komorę Jezioro Wessel, kontynuowane jest zabezpieczanie komory Gołuchowskiego (obecnie na końcowym etapie prac zabezpieczających), w komorze Szatnia prowadzone są prace adaptacyjne na nową lokalizację kaplicy św. Jana (obecnie kaplica ta znajduje się w komorze Lipowiec na poz. I), w najbliższym czasie planuje się zabezpieczenie górnicze komór Lill Górny, Pistek Górny, Haluszka III, Lebzeltern i Witos Górny, znajdujących się na międzypoziomie Kazanów i poz. III (dokumentacje techniczne ich zabezpieczenia realizuje obecnie CBPM Cuprum sp. z o.o. OBR), realizowana jest przebudowa oraz modernizacja szybu wyciągowego Regis, z myślą o udostępnieniu do zwiedzania nowych rejonów kopalni oraz zwiększeniu przepustowości ruchu turystycznego; przebudowano i w dalszym ciągu przebudowuje się wyrobiska chodnikowe znajdujące się w rejonie Trasy Turystycznej, pod kątem nowych dróg komunikacyjnych oraz dojściowych do przyszłych obiektów turystycznych i szybów zjazdowych; przewiduje się m.in. przebudowę wyrobisk na poziomach I III, między szybami Kinga, Daniłowicz i Regis. b) modernizacja i rozbudowa zaplecza turystyczno-rekreacyjnego kopalni: nowe funkcje komór Drozdowice III i IV, Michałowice i Weimar; komory te oprócz dotychczasowej funkcji turystycznych mają w przyszłości pełnić rolę sal koncertowych, konferencyjnych, miejsca spotkań oraz imprez kulturalnych i okolicznościowych nowa funkcja tych komór wymaga wykonania
nowych oraz adaptacji istniejących wyrobisk na obiekty ich zaplecza gastronomicznego i sanitarnego, tj. kawiarni, kuchni, szatni, sanitariatów, a także magazynów na sprzęt i wyposażenie komór dokumentację techniczną dla ww. obiektów opracowało w roku 2004 CBPM Cuprum, rozbudowa bazy turystyczno-rekreacyjnej i gastronomicznej w sąsiedztwie zespołu komór Wisła, Warszawa, Budryk: komora Lebzeltern wraz z komorą Budryk, po planowanym ich połączeniu, stanowić będą duży kompleks gastronomiczny, komorę Witos Górny planuje się wykorzystać jako centrum handlowe dla turystów, będzie ona połączona nowymi chodnikami z komorą Budryk i komorą Wisła, komorę Lill Górny planuje się wykorzystać jako obiekt rekreacyjno sportowy, wraz z komorami Słowacki, Kazanów, Koerber będzie stanowiła centrum sportowo-rekreacyjne. Do kompleksu tworzonego wokół zespołu komór Wisła, Warszawa, Budryk, Kopalnia w niedalekiej przyszłości zamierza przyłączyć kolejne wyrobiska komorowe, tj. zespół komór Geramb, zlokalizowanych bezpośrednio nad tymi komorami. w zespole komór Geramb planuje się urządzić podziemny hotel z restauracją hotelową i niezbędnym zapleczem. Posiłki będą przyrządzane w niżej zalegającej komorze Budryk i transportowane windą kuchenną. Przewiduje się że hotel w komorach Geramb wraz z komorą Skoczylas i Reiner stanowić będzie centrum hotelowo-konferencyjne. Komory te wraz z dotychczasowym zespołem komór Wisła, Warszawa, Budryk tworzyć będzie w przyszłości bardzo duży, spójny kompleks turystyczno-rekreacyjny i hotelowy. rozbudowa bazy turystyczno-rekreacyjnej i gastronomicznej w innych rejonach kopalni: w najbliższych latach planuje się uruchomienie podziemnej kolejki dla turystów; kolejka przewozić będzie zwiedzających po poziomie III, umożliwiając zwiedzanie najciekawszych zakątków kopalni, w tym komór Gołuchowski, Margielnik, Magdalena, Wojciech, Ksawer i in.; komora Haluszka III, która zlokalizowana jest w pobliżu komory Haluszka I (obiekt gastronomiczny oraz kulturalno-rekreacyjny), projektowana jest jako drugi obiekt zespołu komór Haluszka, o funkcji sali konferencyjnej oraz miejsca imprez kulturalnych i okolicznościowych; komorę Pistek Górny planuje się zaadoptować jako obiekt turystyczny, zaaranżowany przede wszystkim pod kątem realizacji programów edukacyjnych dla dzieci w przyszłości będzie ona przyłączona do Trasy Turystycznej, przebiegającej w jej bezpośrednim sąsiedztwie. 47
48 c) sukcesywne podnoszenie standardu istniejących i udostępnianych obiektów turystyczno-rekreacyjnych, m.in.: zmiana wystroju i wyposażenia w zespole komór Wisła, Warszawa, Budryk spowodowała, że komory te uzyskały nowy charakter i funkcję; w komorze Warszawa wykonano nową scenę teatralną i elementy drewniane wystroju a na ociosach płaskorzeźby, w stropie zainstalowano wspaniałe żyrandole, architektonicznie komponujące się z nowym wystrojem komory itp.; w komorze Wisła zmieniono całkowicie dotychczasowy jej wystrój, ulokowano stylowe obiekty handlowe, usługowe oraz dyspozytorskie itp.; w komorze Budryk zlokalizowano restaurację i kawiarnię; w komorze Staszic udostępniono dla turystów podstropową półkę solną, dużą atrakcją jest tu możliwość skorzystania z windy osobowej. d) rozbudowa bazy sanatoryjnej przewiduje się również stworzenie dużego kompleksu leczniczo-rehabilitacyjnego na poz. III, na bazie komory Jezioro Wessel i włączenie do niego komór Stajnia Gór Wschodnich, Smok, Wałczyn oraz Ferdynand. Oprócz prac zabezpieczających górniczych, budowlanych i odtworzeniowych kopalnia przystąpiła również do: modernizacji i rozbudowy sieci elektrycznej, modernizacji i rozbudowy instalacji wodnej i kanalizacyjnej, modernizacji i rozbudowy sieci telekomunikacyjnej, sygnalizatorskiej i dyspozytorskiej. Prowadzi się również zaawansowane prace nad usprawnieniem oraz przebudową wentylacji i klimatyzacji wyrobisk kopalni. W ostatnich latach proces przygotowania zabezpieczonego wyrobiska do pełnienia określonej funkcji rozpoczyna się od wykonania wizualizacji architektonicznej komory, opracowania koncepcji wystroju, a następnie dopiero projektu technicznego. Projekt techniczny zawiera również elementy wyposażenia i wystroju wyrobiska oraz projekty instalacji elektrycznej i co w warunkach kopalni jest bardzo ważne projekt oświetlenia. Generalnie panuje zasada, że komory udostępnione do zwiedzania mają w pełni zachowany wystrój historyczny, również pod względem doboru materiałów. Wyrobiska wykorzystywane m.in. do koncertów, konferencji, szkoleń, z uwagi na wymogi klientów muszą być eleganckie i pod każdym względem przyjazne. W tym wypadku stosowane są wysokiej klasy materiały, które odpowiednio zabudowane, nawiązują do historycznego wystroju obiektu. Jako przykład mogą służyć zmodernizowane w 2004 r. komory Wisła i Warszawa. Prace projektowe prowadzi profesjonalna firma architektoniczna, której pracownicy dostatecznie szybko wczuli się w nastrój i atmosferę wielickich podziemi. Przedstawiając powyższe przykłady działań i zamierzeń Kopalni Soli Wieliczka należy szczególnie podkreślić fakt, że kopalnia jednocześnie realizuje najważniejszy cel jakim jest zabezpieczenie możliwie jak największej części zabytkowej infrastruk-
tury podziemnej, poprzez odtworzenie filara bezpieczeństwa dla zabytkowej części kopalni na poz. I III. Odbywa się to poprzez podsadzanie wyrobisk niżej ległych. Ponadto kopalnia przekształca swoje tereny i obiekty poprzemysłowe na powierzchni, przystosowując je do działalności wynikającej z jej funkcji realizowanych pod ziemią. 49 LITERATURA [1] DĘBKOWSKI R. i inni, PT zabezpieczenia kompleksu komór Wisła, Warszawa, Budryk, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM, Wrocław 1993. [2] DĘBKOWSKI R., KAWALER A., SUŚLIK A., Kierunki działania w zakresie zachowania zabytków sakralnych w Kopalni Soli Wieliczka, na przykładzie kaplicy św. Jana, Czasopismo N-T Górnictwa Rud CUPRUM nr 4, Wrocław 2004. [3] PARCHANOWICZ J. i inni, Projekt techniczny wielobranżowy rewitalizacji zabytkowych wyrobisk na poziomie V Kopalni Soli Wieliczka, wykorzystanych do celów leczniczych, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM, Wrocław 2003. [4] PARCHANOWICZ J. i inni, Projekt techniczny zaplecza gastronomicznego dla zespołu komór Drozdowice, Michałowice, Weimar, praca niepublikowana, CBPM CUPRUM, Wrocław 2004. [5] PODLECKI J., DUDA J., Wieliczka, Wydawnictwo Karpaty Kraków 2001. [6] Praca zbiorowa, Projekt techniczny wraz z technologią zabezpieczania oraz zagospodarowania wyrobisk górniczych w rejonie komór Wisła, Warszawa, Budryk, praca niepublikowana, GEO- EKSPERT, Wrocław 1997. [7] Materiały źródłowe Kopalnia Soli Wieliczka i Muzeum Żup Krakowskich. ACTIVITIES CONCERNING THE HEADINGS MANAGEMENT IN THE WIELICZKA SALT MINE The present underground infrastructure of the Wieliczka Salt Mine as well as its usage as a touristic, monumental and natural site and as sanatorial health care or a place for organizing symposiums, conferences and recreation activities, are presented in the paper. The paper presents also some of activities of the mine concerning rising the attractievenss of the Tourist Route and its planned development as well as for sanatorial health care, various activity including entertaining and recreation events.