Mgr Izabela Karaszewska Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Prawa nabyte w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego 1. Istota ochrony praw słusznie nabytych Zasada ochrony praw słusznie nabytych nie została ujęta expressis verbis w tekście Konstytucji RP, wynika natomiast z zasady demokratycznego państwa prawnego. Zasada ta ma bardzo szerokie zastosowanie i odnosi się praktycznie do wszystkich praw jednostki ustanowionych dla niej przez demokratyczne państwo polskie. Zasada ochrony praw słusznie nabytych zapewnia ochronę praw podmiotowych, zarówno publicznych, jak i prywatnych nabytych w drodze skonkretyzowanych decyzji, przyznających świadczenia, jak i praw nabytych in abstracto (zgodnie z ustawą przed zgłoszeniem wniosku o ich przyznanie), a także ekspektatyw maksymalnie ukształtowanych, tj. takich, które spełniają wszystkie zasadnicze przesłanki ustawowego nabycia praw podmiotowych pod rządami danej ustawy bez względu na stosunek do nich późniejszej ustawy 1. Prowadzi to do wniosku, że zasada ochrony praw słusznie nabytych nie jest uzależniona od wszczęcia postępowania mającego na celu aktualizację uprawnienia 2. Ochrona praw nabytych dotyczy zarówno praw majątkowych, jak i różnego rodzaju praw podmiotowych, także takich, które nie mają podstawy konstytucyjnej. Zasada ta jest ściśle powiązana z innymi zasadami konstytucyjnymi. Wchodzi więc w skład zasady państwa prawnego wyrażonej w art. 2 Konstytucji RP 3. Ekspektatywy praw objęte są ochroną tylko wówczas, gdy spełniają wszystkie przesłanki ustawowe nabycia praw pod rządami danej ustawy, bez względu na stosunek do nich ustawy późniejszej. Zasada praw słusznie nabytych ma charakter przedmiotowy, czyli wyznaczający granice ingerencji władzy publicznej w sferę praw jednostki. Naruszenie tej zasady może spowodować niedopuszczalne wkroczenie władzy w prywatną sferę, zagwarantowaną danemu podmiotowi przez Konstytucję RP i podlegającą jej ochronie, a w konsekwencji powstanie twierdzeń sprzecznych z porządkiem prawnym oraz naruszenie praw i wolności danego podmiotu 4. Opisywana zasada nie ma charakteru absolutnego, co doskonale zostało zobrazowane w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 12 września 2000 r., w którym Trybunał stwierdził, iż: z konieczności zachowania praw nabytych nie można wywodzić obowiązku ustawodawcy kreowania identycznych uprawnień dla innych osób 5. Oznacza to więc, że prawa słusznie nabyte mogą zostać zmienione, a także w miarę potrzeby również ograniczone. Ustawodawca nie ma obowiązku tworzenia jednakowych praw dla innych podmiotów tylko dlatego, żeby utrzymać prawa słusznie nabyte przez poprzednie podmioty. Opisywana zasada znajduje również szczególnie szerokie zastosowanie w przypadku ochrony prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, a zwłaszcza praw emerytalno-rentowych. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego w sferze praw emerytalno-rentowych zasadą tą objęte są zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji, przyznających świadczenia, jak i prawa nabyte in abstracto zgodnie z ustawą przed zgłoszeniem wniosku o ich przyznanie. 2. Cel ochrony praw słusznie nabytych Pierwszym i podstawowym postulatem ochrony praw nabytych jest zakaz znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych przysługujących jednostce lub innym podmiotom prywatnym występującym w obrocie prawnym. Ochroną objęte są zatem zarówno prawa nabyte w drodze decyzji bądź wyroku organu władzy, prawa wynikające wprost z ustawy, jak i prawa tymczasowe (ekspektatywy). Zasada ochrony praw słusznie nabytych chroni wyłącznie oczekiwania usprawiedliwione i racjonalne, nie obejmuje zaś takich dziedzin życia i sytuacji, w których jednostka musi liczyć się z tym, że zmiana warunków 1 Wyrok TK z 4 stycznia 2000 r., K 18/99, OTK 2000, nr 1, poz. 1, a także Proces prawotwórczy w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2011. 2 Wyrok TK z 25 listopada 2010 r., K 27/09, OTK-A 2010, nr 9, poz. 109. 3 Wyrok TK z 4 kwietnia 2006 r., K 11/04, OTK-A 2006, nr 4, poz. 40. 4 Wyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 21/99, OTK 2000, nr 5, poz. 144. 5 Wyrok TK z 12 września 2000 r., K 1/00, OTK 2000, nr 6, poz. 185.
społecznych lub gospodarczych może wymagać zmian regulacji prawnych, w tym również zmian, które znoszą lub ograniczają dotychczas zagwarantowane prawa podmiotowe 6. Ochrony pozbawione są również prawa nabyte niesłusznie lub niegodziwie oraz te, które nie znajdują uzasadnienia w warunkach nowego, demokratycznego ustroju państwa 7. Zasadę ochrony praw słusznie nabytych stosuje się wyłącznie do ochrony praw podmiotowych lub maksymalnie ukształtowanych ekspektatyw tych praw. Ekspektatywy praw objęte są ochroną tylko wówczas, gdy spełniają wszystkie przesłanki ustawowe nabycia praw pod rządami danej ustawy bez względu na stosunek do nich ustawy późniejszej 8. U podstaw ochrony praw słusznie nabytych znajduje się dążenie do zapewnienia jednostce bezpieczeństwa prawnego i umożliwienie jej racjonalnego planowania przyszłych działań. Zasada ochrony praw nabytych zapewnia ochronę praw podmiotowych zarówno publicznych, jak i prywatnych. Poza zakresem stosowania tej zasady znajdują się natomiast sytuacje prawne, które nie mają charakteru praw podmiotowych ani ekspektatyw tych praw 9. Zakres stosowania zasady ochrony praw nabytych obejmuje zatem tylko takie wypadki, w których dana regulacja prawna stanowi źródło praw podmiotowych bądź ekspektatyw tych praw 10. Zasada ochrony praw słusznie nabytych gwarantuje stworzenie takiego położenia, w którym obywatel może podejmować swoje decyzje w zaufaniu, nie narażając się na skutki prawne, których nie był w stanie przewidzieć w momencie ich podejmowania 11. 3. Możliwości wprowadzenia zmian polegających na redukcji, ograniczeniu bądź likwidacji praw słusznie nabytych Dopuszczalność wyjątków od zasady ochrony praw słusznie nabytych wymaga przede wszystkim rozważenia, na ile oczekiwanie jednostki jest usprawiedliwione i racjonalne, ponieważ zasada ta chroni prawa tylko słuszne i nabyte w sposób zgodny z prawem. Zasada ochrony praw nabytych jest traktowana jako jeden z podstawowych elementów państwa demokratycznego. Stanowi ona regułę mającą odzwierciedlenie w całym systemie prawnym, szczególnie w prawie cywilnym. Polega na zakazie odbierania lub ograniczania praw podmiotowych poprzez zmianę przepisu prawa. Nie oznacza to jednak, że prawa nabyte są niezmienne. W wyjątkowych sytuacjach zarówno ograniczenie, jak i pozbawienie praw wcześniej nabytych jest możliwe. Zasada ochrony praw słusznie nabytych zakazuje stosowania i tworzenia przepisów w taki sposób, że umożliwiłyby one odebranie lub ograniczenie praw podmiotowych przysługujących jednostce lub innym podmiotom prywatnym występującym w obrocie prawnym. Zarówno w poprzednim, jak i w aktualnym stanie prawnym zasadę tę wywodzono z ogólnej zasady państwa prawnego i stawiano na równi z dwiema innymi fundamentalnymi zasadami ustrojowymi zasadą państwa demokratycznego i zasadą państwa sprawiedliwego. Zasady te są obecnie wyrażone w art. 2 Konstytucji RP. Oceniając konstytucyjność określonego rozwiązania prawnego z punktu widzenia zasady ochrony praw nabytych, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze przedmiotem oceny powinno stać się przysługujące już określonej osobie prawo podmiotowe. Nie ma znaczenia, czy takie prawo zostało nabyte na podstawie indywidualnego aktu organu władzy, wprost na podstawie ustawy czy jest ono ekspektatywą. Zasadą tą objęte są zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji, jak i prawa nabyte in abstracto (zgodnie z ustawą przed zgłoszeniem wniosku o ich przyznanie); Po drugie z zasady ochrony praw nabytych nie wynika zakaz zmiany przepisów regulujących sytuację prawną danego podmiotu; Po trzecie zasada ochrony praw nabytych nie ma charakteru absolutnego. Możliwe są zatem odstępstwa i zmiany. Ocena dopuszczalności takiej sytuacji może być dokonana tylko w konkretnym przypadku i przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności. 6 Proces prawotwórczy w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2011, s. 22. 7 Wyroki TK z: 22 czerwca 1999 r., K 5/99, OTK 1999, nr 5, poz. 100; z 20 grudnia 1999 r., K 4/99, OTK 1999, nr 7, poz. 165; oraz z 7 kwietnia 2004 r., SK 30/04, OSNP 2005, nr 4, poz. 59. 8 Proces prawotwórczy w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2011, s. 22, 23. 9 Wyrok TK z 22 czerwca 1999 r., K 5/99. 10 Wyrok TK z 8 stycznia 2009 r., P 6/07, OTK-A 2009, nr 1, poz. 2. 11 Wyrok TK z 2 czerwca 1999 r., K 34/98, OTK 1999, nr 5, poz. 94.
Odstępstwa od zasady ochrony praw nabytych, a także jej modyfikacje są dopuszczalne jedynie w sytuacjach szczególnych, zwłaszcza wtedy gdy przemawia za tym konieczność ochrony innych konstytucyjnie uznanych praw, wartości czy interesów oraz pod warunkiem zastosowania procedur umożliwiających zainteresowanym podmiotom dostosowanie się do zaistniałych zmian i odpowiednie rozporządzenie swoimi prawami 12. Redukcja, zmiany, a także likwidacja praw słusznie nabytych może również zostać spowodowana zmianami systemu prawnego, do którego doprowadziły ewolucje społeczne lub gospodarcze 13. W doktrynie uznano, że ograniczanie praw nabytych uznać można za zgodne z Konstytucją RP pod warunkiem wprowadzenia rozwiązań rekompensujących te ograniczenia (zwłaszcza w przypadku wyeliminowania norm prawnych wadliwych systemowo lub aksjologicznie) 14. Bezwzględna ochrona praw nabytych uniemożliwiłaby wprowadzenie niezbędnych zmian w obowiązujących regulacjach prawnych. Konstytucja RP dopuszcza zatem ustanawianie regulacji, które ograniczają lub znoszą prawa nabyte, ale jedynie w sytuacjach szczególnych, gdy przemawia za tym konieczność ochrony innych konstytucyjnie uznanych praw, wartości czy interesów. Ingerując w prawa nabyte, prawodawca ma za zadanie wprowadzić rozwiązania prawne, które będą stanowić niezbędne minimum, redukując negatywne skutki dla zainteresowanych, umożliwiając im dostosowanie się do nowej sytuacji, a także pozwalając na odpowiednie rozporządzenie swoimi prawami, w szczególności przez wprowadzenie odpowiedniej vacatio legis lub ustanowienie przepisów przejściowych ułatwiających adresatom norm prawnych dostosowanie się do nowego porządku prawnego 15. Dopuszczając możliwość ograniczeń bądź jakichkolwiek modyfikacji praw nabytych, należy przede wszystkim rozważyć: 1) czy wprowadzone ograniczenia znajdują podstawę w wartościach konstytucyjnych? 2) czy nie istnieje możliwość realizacji danej wartości konstytucyjnej bez naruszenia praw słusznie nabytych? 3) czy wartościom konstytucyjnym, dla realizacji których prawodawca ogranicza prawa słusznie nabyte, można w danej konkretnej sytuacji przyznać pierwszeństwo przed wartościami znajdującymi się u podstaw zasady ochrony praw słusznie nabytych? 4) czy prawodawca podjął niezbędne działania mające na celu zapewnienie jednostce warunków do przystosowania się do nowej regulacji? 4. Możliwość odstąpienia od zasady ochrony praw słusznie nabytych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Zasada ochrony praw nabytych nie ma bezwzględnego charakteru i w pewnych sytuacjach ustawodawca może od niej odstąpić, co prowadzi do zniesienia lub ograniczenia wcześniej uzyskanych uprawnień. Możliwości odstępstw od tej zasady zdefiniowane są w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, mają one szczególny charakter i mogą mieć zastosowanie tylko w nadzwyczajnych sytuacjach. Możliwe jest zatem odstąpienie od klauzuli ochrony praw nabytych w nader wyjątkowych, wymienionych poniżej przypadkach: 1) gdy prawa zostały nabyte niesłusznie lub z naruszeniem przepisów, 2) gdy prawa nabyte zostały ustanowione w sposób niesprawiedliwy, 3) w razie wycofania się przez ustawodawcę z błędnych unormowań, 4) w wypadku gdy wymaga tego ważny interes społeczny, gospodarczy lub ekonomiczny państwa, 5) w przypadku kolizji klauzuli ochrony praw nabytych z inną konstytucyjną zasadą lub wartością, która ma bardziej doniosłe znaczenie, 6) w przypadku potrzeby zachowania równowagi budżetowej, 7) w przypadku transformacji ustrojowej i wynikającej z niej zmiany aksjologii i hierarchii wartości państwa, praw i ustroju. Ad 1) Rozpatrując wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, który stwierdził niezgodność art. 29 i art. 46 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 16 w części, w jakiej nie przewidują prawa do wcześniejszej emerytury dla ubezpieczonych, którzy przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę objęci byli ubezpieczeniami społecznymi z innego tytułu niż stosunek pracy z art. 2 i art. 32 ust. 1 12 Wyroki TK: z 25 listopada 2010 r., K 27/09, i z 3 marca 2011 r., K 23/09, OTK-A 2011, nr 2, poz. 8. 13 Wyrok TK z 22 czerwca 1999 r., K 5/99. 14 Wyrok TK z 16 marca 2010 r., K 17/09, OTK-A 2010, nr 3, poz. 21. 15 Wyroki TK: z 27 czerwca 2006 r., K 16/05, OTK-A 2006, nr 6, poz. 69; z 19 marca 2001 r., K 32/00, OTK 2001, nr 3, poz. 50, oraz postanowienie TK z 22 lutego 2006 r., K 4/06, OTK-A 2006, nr 2, poz. 24. 16 Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.
Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 4 stycznia 2000 r. wyraził pogląd, że przeprowadzana reforma systemu ubezpieczeń społecznych znajduje oparcie w wartościach i normach konstytucyjnych. Ma ona na celu urzeczywistnienie prawa do zabezpieczenia społecznego w aktualnych warunkach demograficznych i gospodarczych, a stworzenie efektywnego systemu emerytalno-rentowego, opartego w założeniu na jednolitych zasadach dla wszystkich ubezpieczonych nie jest możliwe bez ograniczenia niektórych uprawnień zagwarantowanych w dotychczasowym systemie emerytalno-rentowym. Różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych ma więc znacznie większe szanse uznania za zgodne z Konstytucją RP, jeżeli pozostaje w zgodzie z zasadami sprawiedliwości społecznej lub służy urzeczywistnianiu tych zasad. Zostaje ono natomiast uznane za niekonstytucyjną dyskryminację (uprzywilejowanie), jeżeli nie znajduje podtrzymania w zasadzie sprawiedliwości społecznej. W tym sensie zasady równości wobec prawa i sprawiedliwości społecznej w znacznym stopniu nakładają się na siebie. Kierując się przytoczonymi argumentami w odniesieniu do zakwestionowanych przepisów, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ograniczenie zakresu podmiotowego wcześniejszego przechodzenia na emeryturę wynika z założeń i celów reformy systemu świadczeń społecznych. Struktura ustawy jednoznacznie wskazuje na to, że zamiarem ustawodawcy było ewolucyjne kształtowanie emerytur, z uwzględnieniem m.in. praw nabytych. Również z punktu widzenia zasad sprawiedliwości społecznej wspomniane zróżnicowanie jest uzasadnione. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS aby nie popaść w sprzeczność z prawami nabytymi musiała odpowiednio uwzględnić zarówno te prawa, jak i wziąć pod uwagę relatywnie wysokie składki wnoszone na ubezpieczenie społeczne pracowników. Ponadto Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż: z konieczności zachowania praw nabytych nie można wywodzić obowiązku ustawodawcy kreowania identycznych uprawnień dla innych osób, np. z tytułu umowy agencyjnej lub umowy zlecenia 17. Ad 2) Rozpatrując wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o zbadanie, czy art. 2 pkt 1 i 2 ustawy z 24 maja 1990 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz ustawy o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym są zgodne z art. 1, 3 i 67 ust. 2 Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przepisy przedmiotowej ustawy nie naruszają zasady ochrony praw nabytych na podstawie obowiązujących dotychczas przepisów. Wątpliwości podniesione we wniosku wiążą się z szerszym problemem prawa ubezpieczeń społecznych, jakim jest konieczność dostosowania tego prawa do zmieniających się stosunków społecznych i ekonomicznych, a jednocześnie zachowanie pożądanej stabilności prawa, gdy idzie o pozycję prawną jednostki. Ścisła zależność tej dziedziny prawa od warunków społeczno-ekonomicznych kraju i związanych z tym możliwości gromadzenia środków na świadczenia socjalne sprawia, że prawo to jest w ciągłym procesie dostosowywania nie tylko do potrzeb społecznych, lecz w równej mierze do możliwości społeczno-gospodarczych kraju. Względy te brał pod uwagę jak wynika to z powołanej wyżej uchwały Senatu z 17 maja 1990 r. ustawodawca w trakcie prac nad ustawą o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym. Głównym motywem wprowadzenia kwestionowanymi we wniosku przepisami do tej ustawy artykułu 19a był jednak zamiar odebrania osobom, które zajmowały kierownicze stanowiska państwowe, partyjne oraz spółdzielcze, uprawnień nabytych na mocy przepisów szczególnych ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników, a także na podstawie innych wymienionych w tym artykule przepisów ze względu na sprzeczność tych uprawnień z zasadą sprawiedliwości społecznej. Trybunał Konstytucyjny zważył przede wszystkim, że prawa nabyte winny być chronione ze względu na zasadę państwa prawnego (art. 1 Konstytucji), w szczególności ze względu na wynikającą z niej zasadę zaufania w stosunkach między obywatelem i państwem. Konstytucyjna ochrona praw rozciąga się w szczególności na prawa nabyte w ramach systemu ubezpieczeń społecznych, gdy należne obywatelowi świadczenia uzyskane zostają w zamian za świadczenia na rzecz funduszu ubezpieczeniowego. Chroniąc prawa nabyte, nie można jednak przyjąć, iż każda zmiana istniejącej regulacji, która byłaby zmianą na niekorzyść pewnej grupy obywateli, jest ustawodawczo zakazana. Rozpatrując w każdym przypadku wprowadzenie takiej zmiany, należy rozważyć, czy nie zaistniała np. sytuacja, w której inaczej regulując dotychczasowe uprawnienia nie prowadzi się do rozwiązań z punktu widzenia praw obywateli trafniejszych oraz lepiej odpowiadających założeniom Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny nie ma podstaw twierdzić, iż ustawodawca nie może ocenić negatywnie dokonanych wcześniej rozwiązań legislacyjnych. Ponadto można mieć do czynienia z sytuacją, iż stojąc przed wyborem różnych dóbr ustawodawca wypowie się na rzecz tego, które uzna za cenniejsze. Z treści art. 1 Konstytucji RP wynika w szczególności, że zasada ochrony praw nabytych nie rozciąga się na prawa ustanowione niesprawiedliwie 18. 17 Wyrok TK z 12 września 2000 r., K 1/00. 18 Orzeczenie TK z 22 sierpnia 1990 r., K 7/90, OTK 1990, poz. 5.
Ad 3) Rozpatrując skargę konstytucyjną byłego sędziego, który wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 7 ust. 1 pkt 2, ust. 3 i 4 oraz art. 8 ust. 1 i 3 ustawy z 17 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw 19 z art. 2, 30, 31, 42, 45, 47, 64 i 91 Konstytucji RP oraz o stwierdzenie niezgodności art. 9 ustawy z 20 grudnia 1989 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa 20 z art. 2, 45, 64 i 91 Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że ochrona dotyczy jedynie praw»słusznie«nabytych, nie zaś nabytych w jakichkolwiek okolicznościach i z jakiejkolwiek bądź przyczyny 21. Trybunał poparł także stanowisko Prokuratora Generalnego, który uznał, iż: jeśli uprawnienie do stanu spoczynku wywodzi się ze szczególnych cech (przymiotów) osobistych i zawodowych koniecznych do należytego piastowania stanowiska jak godność, nieskazitelność charakteru osób uprawnionych, to weryfikowanie uprawnienia, nabytego niesłusznie z punktu widzenia wartości konstytucyjnie chronionych, właśnie w imię zasady ochrony zaufania do instytucji państwa jest prawnie dozwolone. W odniesieniu do tej kwestii słuszny jest także pogląd wyrażony przez Marszałka Sejmu, iż prawa nabyte nie mają charakteru absolutnego i mogą być wzruszone ze względu na słuszność wynikającą z innych zasad konstytucyjnych i szczególnych okoliczności. W tym wypadku argumentacji takiej dostarcza sam art. 2 Konstytucji RP, określający Rzeczpospolitą jako państwo prawne, które urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej. Stosowanie art. 2 Konstytucji RP tylko w aspekcie zasady ochrony praw nabytych, bez jednoczesnego uwzględnienia słuszności wynikającej z zasady sprawiedliwości społecznej, byłoby więc wybiórcze i tym samym niedopuszczalne 22. Ad 4) Rozważając wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący niezgodności art. 7 ust. 6 ustawy z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepisy objęte orzeczeniem nie są niezgodne z art. 7 Konstytucji RP i nabyte prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, o których mowa w tych przepisach, nie korzystają z poręki całkowitej ochrony własności osobistej 23. Według Trybunału Konstytucyjnego zakresem obowiązywania zasady ochrony praw nabytych objęte są prawa słusznie (sprawiedliwie) nabyte, w tym prawa nabyte w ramach systemu ubezpieczeń społecznych (por. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K. 7/90). Istnieje zatem jedynie ograniczona ochrona praw nabytych. Nie sposób jednak zasadniczo przyjąć jeżeli nie ma ku temu uzasadnionych podstaw że prawa emerytalno-rentowe, łącznie z wysokością świadczeń, wynikającą z reguł ich ustalania, są niesłusznie nabyte. Uzasadnieniem ograniczenia nabytych praw emerytalno-rentowych nie może być jednak sam fakt uzupełniania funduszów ubezpieczeniowych, choćby w znacznym stopniu, przez budżet państwa, ponieważ dotacje budżetu są regułą w państwach współczesnych, a także dlatego, że fundusz ubezpieczeniowy w Polsce obciążony jest jak zwrócono na to trafnie uwagę wydatkami na inne cele bezpośrednio niezwiązane z ubezpieczeniami, wreszcie dlatego, że z jego środków finansowane są świadczenia emerytalno-rentowe osób objętych odrębnymi ustawami, w których nie istnieje obowiązek opłacania składek (wojsko, policja, służba więzienna itp.). Ad 5) Rozpatrując wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich stwierdzający o niezgodności ustawy z 20 lipca 1990 r. o zasadach realizacji przedpłat na samochody osobowe 24 z przepisami art. 1, art. 3 i art. 7 Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż powyższa ustawa jest zgodna z przepisami Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny przypomniał zasadę, iż Konstytucja RP chroni różne dobra, zarówno związane z interesem indywidualnym obywateli, jak i z potrzebami całego społeczeństwa stosownie do okoliczności. Ale zachodzi czasami potrzeba dania pierwszeństwa jednym dobrom przed drugimi. Tak też jest z ochroną własności osobistej. W konkurencji z niektórymi dobrami ma ona charakter nadrzędny, a przed innymi musi ustąpić. Zakres ochrony własności osobistej jest zależny również od tego, o jakie składniki tej własności chodzi. Z tego punktu widzenia prawami, którym należy zapewnić ochronę najdalej idącą, są te, które dotyczą podstawowych potrzeb osobistych. Po rozpatrzeniu sprawy dotyczącej zapytania czy kwestionowana ustawa, modyfikując zakres odpowiedzialności dłużnika (sprzedawcy) ze względu na powstałe procesy hiperinflacyjne, rzeczywiście godzi w podstawowe potrzeby osobiste, a więc w istotę własności osobistej, i jest niezgodna z art. 7 Konstytucji RP Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż uszczuplenie mienia osób, które dokonały przedpłat na samochody, gdy 19 Dz.U. z 1998 r. Nr 98, poz. 607. 20 Dz.U. Nr 73, poz. 435, akt uchylony. 21 Orzeczenia TK: z 22 sierpnia 1990 r., K. 7/90, i z 15 lutego 1994 r., K. 15/93, OTK 1994, cz. I, poz. 4; wyrok TK z 24 czerwca 1998 r., K. 3/98, OTK 1998, nr 4, poz. 52. 22 Wyrok TK z 14 lipca 2003 r., SK 42/01, OTK-A 2003, nr 6, poz. 63. 23 Wyrok TK z 11 lutego 1992 r., K 14/91, OTK 1992, cz. I, poz. 7. 24 Dz.U. Nr 54, poz. 311, akt uchylony.
chodzi o tę grupę, której dotyczy ustawa z 20 lipca 1990 r., było wynikiem istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. Nie jest jednak dobrem podstawowym, któremu należy zapewnić najdalej idącą ochronę, wykładając na ten cel środki z budżetu państwa na pełne pokrycie straty wierzyciela-nabywcy, z którym Skarb Państwa nie pozostawał w stosunku zobowiązaniowym. Poprzez danie pierwszeństwa temu prawu wskutek wyłożenia kosztem całego społeczeństwa środków z budżetu na pełne pokrycie straty doszłoby do niemożliwości dofinansowania innych niezmiernie ważnych celów społeczno-gospodarczych, takich jak budownictwo mieszkaniowe, oświata, produkcja płodów rolnych, i to w dobie kryzysu ekonomicznego. Naruszona zostałaby tym samym inna niezmiernie ważna i nadrzędna zasada konstytucyjna, a mianowicie wynikająca z art. 1 Konstytucji RP zasada sprawiedliwości społecznej. Trybunał Konstytucyjny stwierdził zatem, iż realizując przede wszystkim zasadę sprawiedliwości społecznej, Sejm RP w ustawie z 20 lipca 1990 r. nie naruszył art. 7 Konstytucji RP. Nie naruszył też art. 1, bowiem zasada sprawiedliwości społecznej jako wymieniona w tym przepisie expressis verbis ma pierwszeństwo przed wydedukowanymi z zawartej w nim ogólnej zasady państwa prawnego takimi zasadami, jak: pacta sunt servanda, zaufania obywateli do organów państwa i ochrona praw nabytych 25. Ad 6) Po rozpoznaniu wniosku Grupy Posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej o zbadanie zgodności art. 1 pkt 1 lit. b ustawy z 14 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, ustawy o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych oraz ustawy o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich 26 z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż niezgodność pomiędzy artykułami nie zachodzi. Wynikająca z art. 2 Konstytucji RP zasada ochrony praw nabytych nie ma charakteru absolutnego. Ze względu na tę zasadę, a zatem z punktu widzenia zgodności kwestionowanego przepisu art. 1 pkt 1 lit. b ustawy z 14 grudnia 2001 r. z art. 2 Konstytucji RP, należy uznać dopuszczalność prawną dokonywania modyfikacji przyznanych uprawnień. Konieczność zachowania równowagi budżetowej pozwala na dokonanie tego rodzaju zmian, nawet jeśli są one niekorzystne dla zainteresowanych. O ile jednak w przedmiotowej sprawie zasada ochrony praw nabytych nie została naruszona, o tyle mamy do czynienia z naruszeniem praw weteranów wynikających z art. 19 Konstytucji RP. Należy raz jeszcze podkreślić, że kwestionowana zasada ochrony praw nabytych nie ma charakteru bezwzględnego. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 24 maja 1994 r. 27 podkreślił, iż instytucja ochrony praw nabytych przez obywateli w określonych sytuacjach może doznawać pewnych ograniczeń 28. Ad 7) Po rozpoznaniu skargi konstytucyjnej z wniosku Prokuratora Generalnego i skarżącego o stwierdzenie niezgodności art. 7 ust. 1 pkt 2, ust. 3 i 4 oraz art. 8 ust. 1 i 3 ustawy z 17 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw 29 z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż należy się zgodzić ze stanowiskiem Prokuratora Generalnego, że jeśli uprawnienie do stanu spoczynku wywodzi się ze szczególnych cech (przymiotów) osobistych i zawodowych koniecznych do należytego piastowania stanowiska jak godność, nieskazitelność charakteru osób uprawnionych, to weryfikowanie uprawnienia, nabytego niesłusznie z punktu widzenia wartości konstytucyjnie chronionych, właśnie w imię zasady ochrony zaufania do instytucji państwa jest prawnie dozwolone. W odniesieniu do tej kwestii słuszny jest także pogląd wyrażony przez Marszałka Sejmu, iż prawa nabyte nie mają charakteru absolutnego i mogą być wzruszone ze względu na słuszność wynikającą z innych zasad konstytucyjnych i szczególnych okoliczności. W tym wypadku argumentacji takiej dostarcza sam art. 2 Konstytucji RP, określający Rzeczpospolitą jako państwo prawne, które urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej. Stosowanie art. 2 Konstytucji tylko w aspekcie zasady ochrony praw nabytych, bez jednoczesnego uwzględnienia słuszności wynikającej z zasady sprawiedliwości społecznej, byłoby więc wybiórcze i tym samym niedopuszczalne 30. 25 Orzeczenie TK z 4 grudnia 1990 r., K 12/90, OTK 1990, poz. 7. 26 Dz.U. Nr 154, poz. 1788 ze zm. 27 K. 1/94, OTK 1994, cz. I, poz. 10. 28 Wyrok TK z 9 marca 2004 r., K 12/02, OTK-A 2004, nr 3, poz. 19. 29 Dz.U. z 1998 r. Nr 98, poz. 607. 30 Wyrok TK z 14 lipca 2003 r., SK 42/01.