LITEWSKIE KORONY KRÓLOWEJ

ACTA ACADEMIAE ARTIUM VILNENSIS / 65-66 2012 LITEWSKIE KORONY KRÓLOWEJ NIEBIOS Maria Kałamajska-Saeed maryla-kalamajska@wp.pl W epoce nowożytnej jednym z charakterystycznych rysów kultu cudownych obrazów był zwyczaj ozdabiania ich srebrnymi, często kameryzowanymi, a nawet złotymi koronami. Powszechny w całej Rzeczypospolitej, na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego przybrał formę szczególnie efektowną, gdyż tylko tu spotyka się korony szczególnie okazałe, o kształcie półsferycznym. W artykule zaprezentowano kilka z najstarszych, pochodzących głównie z pierwszej połowy wieku XVII. SŁOWA KLUCZOWE: cudowne obrazy Matki Boskiej, srebrne korony, Wielkie Księstwo Litewskie. Korona jako symbol królewskości Marii ma w ikonografii chrześcijańskiej tradycję sięgającą głęboko w średniowiecze, by jako przykład przytoczyć rzeźbę Giovanniego Pisano Madonna z Dzieciątkiem (ok. 1300) w kaplicy Scrovegnich w Padwie [1 il], a w XIV i XV wieku liczne Piękne Madonny. Na gotyckich rzeźbach i obrazach głowę Marii wieńczy korona otwarta - czasem gładka, zębata, jaką mają prezentowane przykłady rzeźb z ok. 1400 [2, 3 il], czasem zaś złożona z delikatnych kwiatonów, nieraz bardzo ozdobna, wysadzana kamieniami i perłami, a nawet przybrana żywymi kwiatami, stanowiącymi ikonograficzne atrybuty Marii (4 il.]. Oryginalne korony rzeźb bywały z biegiem czasu zmieniane na modniejsze" w danej epoce, czego przykładem mogą być sprawione ok. 1630 manierystyczne korony Marii i Dzieciątka [5 il.] z gotyckiej Pięknej Madonny w Czempinie (Wielkopolska), obecnie ozdobionej barokową koroną z drugiej połowy wieku XVIII 1. 1 Konała Sobczak-Jaskulska. Manierystyczne korony z figury Marii z Dzieciątkiem w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu", in: Amkissima: Studia Magdaknac Piwocka oblata. W naszej sferze kulturowej ukształtował się specyficzny obyczaj, który polegał na ozdabianiu srebrnymi koronami również obrazów Najświętszej Panny. Był on powszechny w całej Rzeczypospolitej, ale w jego obrębie należy odnotować ciekawe zjawisko, jakim jest wyjątkowo okazała forma tychże koron, spotykana na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. W swej długoletniej praktyce inwentaryzatorskiej tylko tu miałam okazję odnotować korony o kształcie półsferycznym, wszystkie należące do koron zamkniętych. Korona w tej formie należała się tylko cesarzowi jako świeckiemu zwierzchnikowi świata chrześcijańskiego, ale już za czasów Jana Olbrachta pojawiła się i u nas, jako wyraz ambicji państwowych i zamanifestowanie niezależności wobec cesarstwa. Za Zygmunta Starego stała się niejako symbolem tego monarchy, manifestacyjnie wieńcząc jego słynną kaplicę grobową na Wawelu. Tak samo postępowali Wazowie, którzy przy każdej okazji podkreślali dynastyczne dziedzictwo Jagiellonów i swoją monarszą autonomiczność. Za ich vol. 1, Kraków: Fundacja Nomina Rosae, 2010, s. 277-285. 135

2. Piękna Madonna, ок. 1400, Toruń, kościół śś. Janów Gražioji Madona, apie 1400, Torunė, Šv. Jonų bažnyčia The Beautiful Madonna, circa 1400. Toruń, Ss. Johns' Church r>.er i. Giovanni Pisano, Madonna z Dzieciątkiem, ок. 1300, Padwa, kaplica Scrovcgnich Giovanni Pisano Dievo Motina su Kūdikėliu, apie 1300, Paduva, Skrovenji koplyčia Giovanni Pisano, Mother of God with child, circa 1300. Cappella degli Scrovegni, Padua 3. Piękna Madonna, ok. 1400, Wroclaw, Muzeum Narodowe Gražioji Madona, apie 1400, Vroclavas, Nacionalinis muziejus Ihe Beautiful Madonna, circa 1400. Wroclaw, National Museum 136

panowania pojawiła się nowa odmiana, o ośmiu zdobionych perełkowaniem pałąkach, zbiegających się w kształt wyostrzonej kopuły, potocznie nazywana koroną wazowską. Od czasów Zygmunta III Wazy towarzyszyła jego wizerunkom (vide portret pędzla Hermana Hana, po 1613, w katedrze w Oliwie - 6 il.) i wszelkim emblematom władzy królewskiej, w tym herbom państwowym [7 il.] i przedstawieniom na monetach [8 il.] 2. Ten sam typ korony zachował jego syn i następca Władysław IV (vide królewski herb Rzeczypospolitej w wileńskim druku z roku 1633-9 il.) 3. On też, jak się wydaje, zainaugurował przeniesienie tej formy korony na wizerunki maryjne, gdy w roku 1635 ofiarował tego rodzaju ozdobę cudownemu obrazowi Matki Boskiej Częstochowskiej. Jej wygląd odnotowywały współczesne wydawnictwa (10 il. - rycina in: Andrzej Gołdonowski, Diva Claromontana, 1642 oraz Jan Łobżyński, Przenosiny tryumfalne najcudowniejszego w Królestwie Polskim obrazu Bogarodzice Panny Maryjej na jasnej Górze częstochowskiej, Kraków 1644), a także liczne kopie obrazu, przedstawiające go w nowej ozdobie. Na ziemiach koronnych jedną z najwcześniejszych jest namalowana w roku 1635 dla kościoła dominikanów w Kołomyi [11 il.], charakteryzująca się bardzo precyzyjnym oddaniem detali korony*. Wśród kopii sprowa- 2 Tu na przykładzie ryciny (herb in: Gratulationcs... Sigismundo III... suae VilnamadventufactaeabAcademia Vilnensi Socictatis lesu, Vilnae 1589, ryt. wileński złotnik Johann Jakicl (Hanus Jeebel) - zob. Birutė Rūta Vitkauskienė, Zlotnictwo wileńskie: ludzie i dzieła XV-XVIII wiek. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006, s. 181) oraz monety, gdańskiego orta z roku 1616. 3 Jan Rudomina, Illustriora theorcmata et problematu malhematica ex opticis, geometria, astronomia, sphaera elementari, сотputo ccclcsiastico, in Alma Acadcmia Vilnensi Socict(atis) Jesu publicac praclecta, Vilnae: typis Academicus, 1633, miedzioryt na odwrociu karty tytułowej, repr. według Jolita Linkevičienė, Mundus cmblcmatum: XVII a. Vilniaus spaudinių iliustracijos, Vilnius: Vilniaus dailės akademijos leidykla, 2005, il. 96. 4 Wojciech Kurpik, Częstochowska llodcgetria. Łódź: Wydawnictwo Konserwatorów Dziel Sztuki, 2008, il. 98 - kopia z Kołomyi, 1635 (z tutejszego kościoła Dominikanów, po kasacie przeniesiona do parafialnego, obecnie Skomielna Czarna); il. 90 - miedzioryt w dziełku o. Gołdonowskiego, 1642. - Inne, równie wierne malarskie odwzorowanie korony wladyslawowskiej, pozwoliło Aleksandrowi Przc/.dzicckicnui na przedsta- 4. Jan van Eyck, fragment ołtarza gandawskiego, 1432, Gandawa, katedra iw. Bawona Janas van Eyckas, Gento altoriaus fragmentas, 1432, Gentas, Šv. Bavo katedra Jan van Eyck, part of Ghent altar, 1432, Ghent, St. Bavo Cathedral dzonych na Litwę można wymienić znajdujące się m.in. w kościele Jezuitów św. Jana w Wilnie, u Bernardynów w Kownie [12 il.], w kościele parafialnym w Mereczu i Troszkunach [13 il.]. Królewski dar odbił się szerokim echem także jako źródło inspiracji dla naśladownictw musiał niewątpliwie zaważyć na popularności omawianego kształtu koron, choć warto też wspomnieć o przypadku, gdy modelem dla korony Marii była korowicnie jej dokładnego przerysu, zob.: A. Przezdziecki, Komunikat o nabytej na Podolu kopii obrazu częstochowskiego", in: Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce, 1891, t. IV, ilustracja na s. XIV. 137

" 1 5. Srebrne korony, ok. 1629-1635, niegdyś ozdoba gotyckiej Pięknej Madonny z Czempina (Wielkopolska) Sidabrinės karūnos, sukurtos apie 1629-1635, kadaise puošusios gotikine Gražiąja Madoną iš Čempino Didžiojoje Lenkijoje Silver crown, created circa 1629-1635, which adorned the gothic The Beautiful Madonna from Czempiń, Greater Poland 6. Herman Han, Portret Zygmunta III, po 1613, Oliwa, katedra Hermanas Hanas, Zigmanto Vazos portretas, po 1613, Olyvos katedra, Lenkija Herman Han, portrait of Zygmunt Vasa, post-1613. Olywa Cathedral, Poland na cesarska Rudolfa II Habsburga [14 il.] 5, co widzimy na obrazie Bartłomieja Strobla (15 il. - Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką, 1644, kościół św. Jana w Toruniu). Pewnych podobieństw można się też dopatrzyć w złotej, emaliowanej koronie Matki Boskiej Trockiej, z ok. 1640 [16 il.] 6, ale odwoływanie się do formy im- 5 Wykonana w roku 1602 w Pradze, złotnik Jan Vcrmcycn z Antwerpii. 6 Birutė Rūta Vitkauskienė, Zlotnictwo wileńskie, s. 197, il. 18; zob. też iadem, Trakų Marijos aptaisai", w: Acta Acadcmiae Artium perialnej miało, jak się wydaje, charakter epizodyczny (znalazło powtórzenie tylko na kopii tegoż obrazu i korony w katedrze w Worniach) 7. O koronie trockiej wspomniałam zresztą tylko w tym kontekście, bo choć Vilncnsis, Vilnius, 2001, vol. 21: Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės barokas: formos, įtakos, kryptys, red. Rasa liutvilaitė, s. 153-166. 7 Gintautas Zalėnas Stebuklingojo Trakų Marijos paveikslo Marijos karūna", in: Krikščionybė Lietuvos mene, t.., d. 1: Auksakalystė XIII-XX a.: Pirmoji knyga: Kolekcijos, red. Jolita Liškevicienė, Vilnius: Lietuvos dailės muziejus, 2006, s. 181. 138

7- Johann Jakiel, Herb Rzeczypospolitej, in: Gratulationes... Sigismundo III... suae Vilnam adventu..., Vilnae, 1589 Johannas Jakelis, Abiejų Tautų Respublikos herbas, iš: Gratulationes... Sigismundo III... suae Vilnam adventu..., Vilnae, 1589 Johann Jakiel, Coat of arms of the Polish-Lithuanian Commonwealth, from the book: Gratulationes... Sigismundo III... suae Vilnam adventu..., Vilnac, 1589 9. Herb Rzeczypospolitej, miedzioryt, in: Jan Rudomina, Illustriora theoremata et problematu..., Vilnae: typis Academicus, 1633 Abiejų Tautų Respublikos herbas, vario raižinys, in: Joannes Rudomina Dusiatski, Illustriora theoremata etproblemata..., Vilnae, 1633 Coat of arms of the Polish-Lithuanian Commonwealth, copper etching from the book: Joannes Rudomina Dusiatski, Illustriora theoremata et problemata..., Vilnae, 1633 8. Ort gdański, 1624 Gdansko moneta (Ortas), 1624 Gdansk coin (ort), 1624. jest niezwykle cennym dziełem sztuki złotniczej, to nie należy jednak do koron o formie przestrzennej, będących przedmiotem niniejszego referatu. Nie mogę się tu jednak powstrzymać od pewnej dygresji, a właściwie przestrogi na temat wagi słowa pisanego i jego daleko idących konsekwencji. Ks. Szymon liutrymowicz, uczestnik papieskiej koronacji obrazu Matki Boskiej Trockiej w dniu 4 września 1718 roku i autor relacji o tej uroczystości, szczegółowo opisał dekorację głównego ołtarza, w której została 139

įo. Matka Boska Częstochowska w koronie z daru Władysława IV, rycina, in: Andrzej Gołdonowski, Diva Claromontana, 1642 Čenstakavos Dievo Motina su Vladislovo Vazos dovanota karūna, raižinys, in: Andrzej Gołdonowski, Diva Claromontana, 1642 Chenstochowa Mother of God with the crown donated by Vladislav Vasa, etching from the book: Andrzej Gołdonowski, Diva Claromontana, 1642 11. Matka Boska Częstochowska w koronie z daru Władysława IV, kopia z kościoła Dominikanów w Kołomyi, 1635 Čenstakavos Dievo Motina su Vladislovo Vazos dovanota karūna, kopija Kolomyjos dominikonų bažnyčioje (dab. Ukraina), 1635 Chenstochowa's Mother of God with the crown donated by Vladislav Vasa, copy in Kolomyia Dominican Church (contemporary Ukraine), 1635 użyta złota korona, według jego słów podobna do cesarskiej, ofiarowana niegdyś przez podkanclerzego Lwa Sapiehę" 8. Nie wiadomo kogo - samego autora 8 Szymon Butrymowicz, Solennitas coronationis Beatissimae Virginis Mariae in antiquissima sua ad praepositalem Palatino Trocensis civitatis basilica, Vilnae: typis Univers. S. J. A. D., 1719, s. 6: Supra verticem ipsius sacrae iconis loco baldcchini extructa fuerat Corona (a quedicta dependcbant velamina) proportione ornatus, prctio et cultura sui oculos spcctatorum facile in sc convertens; ab ipso coronae signaculo crucc scilicet, in altum erecta itcrum fuerat machina inter nubcs et coruscos auro radios iconem Beatissimae Virginis opcris rarissimi complcxa totum dcbique apparatur Arac in ejus cacumine claudebat, altera machina nubibus, vcrine scilicet an arte facti fuerunt corusca. In quorum medio Spiritus Sanctus in colum- czy nieuważnego drukarza - należy winić za oczywisty błąd, polegający na opuszczeniu pierwszego imienia fundatora Kazimierza Lwa Sapiehy, bo to on był podkanclerzym w czasie, gdy mogła powstać cesarska" korona obrazu (jego ojciec Lew Sapieha był podkanc- Ierzym tylko w latach 1585-1589). Skutki nieprecyzyjności wspomnianej informacji widoczne są do dziś, bae spcciae coronam aurcam Caesareae persimilcm, geminis lapidibusque pretiosis intertcxtam (olini ab lllustrissimo Domine Leone Sapieha I'rocancellario M.D.L Ihaumaturgac huic imagini oblatam, prctiumque quingentorum aurcorum facile excedcntem) quasi Virgineo Mariae capiti demittebat, cum inscriptione»misit ci coronam argenteam, 1 Machab. 10«". MO

12. Matka Boska Częstochowska w koronie z daru Władysława IV, kopia z kościoła Bernardynów w Kownie Čenstakavos Dievo Motina su Vladislovo Vazos dovanota karūna, kopija iš Bernardinų bažnyčios Kaune Chenstochowa's Mother of God with the crown donated by Vladislav Vasa, copy from Bernardine Church in Kaunas 13. Matka Boska Częstochowska w koronie z daru Władysława IV, kopia w Troszkunach Čenstakavos Dievo Motina su Vladislovo Vazos dovanota karūna, kopija Troškūnų bažnyčioje Chenstochowa's Mother of God with the crown donated by Vladislav Vasa, copy in Troškūnai Church czego dowodzą niepotrzebne - moim zdaniem - rozważania w katalogu z roku 2006 9. Potknął się na tym nawet tak wytrawny historyk, jak ks. Jan Kurczewski, który podał odnośny fragment w polskim przekładzie, ale nie skomentował ewidentnego niedbalstwa ks. Butrymowicza 10. Formę przestrzenną, prawie półkolistą, ma natomiast starsza z koron trockiego wizerunku, nadal 9 Gintautas Žalėmis, op. cit., s. 180. 'o Jan Kurczewski, Koronacja cudownego obrazu N. P. Marii Trockiej", in: Księga pamiątkowa Mariańska, t. 2., cz. 2, l.wów- W.irszawa, 1905, s. 378-392. zresztą zdobiąca obraz [17 il.], datowana przez Rūtę Vitkauskienė na lata 1600-1615, a przez Gintautasa Žalėnasa szerzej na pierwszą ćwierć wieku XVII". Ma ona dla naszych rozważań znaczenie kluczowe, bowiem zarówno z uwagi na czas powstania, formę, jak i na przesłanie ideowe może być uznana za prototyp pozostałych. Pod względem formalnym stanowi modelowy wręcz przykład wazowskiej" korony zamkniętej, jest wypukła i ażurowa, ale co istotniejsze - niesie bardzo ważny przekaz treściowy, gdyż ta korona ro- 11 Birutė Rūta Vitkauskienė, Trakų Marijos aptaisai", s. 155-156; Gintautas Zalėnas, op. cit., s. 184-185. Ml

14- Korona cesarska Rudolfa II Habsburga, 1602 Imperatoriaus Rudolfo II Habsburgo karūna, 1602 Imperial crown of Rudolf II Habsburg, 1602 15. Bartłomiej Strobel, Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką, 1644, Toruń, kościół śś. Janów Bartłomiejus Strobelis, Dievo Motina su šv. Stanislovu Kostka, 1644, Torunė, Šv. Jonų bažnyčia Bartłomiej Strobel, Mother of God with St. Stanislav Kostka, 1644. Torun, Ss. Johns' Church 16. Emaliowana korona obrazu Matki Boskiej Trockiej, ok. 1640 Emaliuota Trakų Dievo Motinos paveikslo karūna, apie 1640 Trakai enamelled crown of the painting Mother of God, circa 1640 dzimego monarchy zdobi najsłynniejszy i najbardziej czczony litewski wizerunek Marii, który dla tożsamości narodowej miał znaczenie równie wielkie, jak obraz jasnogórski dla mieszkańców Korony. Datowanie trockiej korony, wobec braku jednoznacznego przekazu źródłowego, zostało oparte na przesłankach stylistyczno-artystycznych, te zaś mogą być zawodne. Nic mając więc niewzruszonej pewności co do rzeczywistego czasu jej powstania, stajemy przed bardzo trudnym, a brzemiennym w skutki pytaniem o to, który z tych M2

dwóch najważniejszych w Rzeczypospolitej obrazów jako pierwszy otrzymał władysławowską" koronę. Jest to pytanie zasadne, bo wobec znanej, stałej rywalizacji obu członów Rzeczypospolitej Obojga Narodów uprawnione będzie przypuszczenie, że i w tej kwestii pilnowano zachowania parytetu. Przypomnieniem tej cechy naszych wzajemnych stosunków musimy jednak zakończyć dalsze dywagacje, a przynajmniej je odłożyć do czasu znalezienia niepodważalnego argumentu, który by ostatecznie określił datę powstania trockiej korony, a tym samym rozstrzygnął problem pierwszeństwa. Nie zmienia to faktu, że w Wielkim Księstwie Matka Boska Trocka i tak miała z racji swej rodzimości emocjonalną przewagę nad Jasnogórską. Pozostając jeszcze przy koronie trockiej, chciałabym zwrócić uwagę na znamienne podobieństwo łączące ją z koroną - co prawda malowaną - unoszoną przez anioły nad głową Matki Boskiej Świętomichalskiej [18 il.]. Historia tego obrazu jest, jak wiadomo, ściśle związana z osobą kanclerza Lwa Sapiehy, który - jak chce legenda - polecił go odnowić, a właściwie przemalować, uzupełniając o przedstawienia świętych klęczących u stóp Marii oraz o anioły unoszące koronę nad jej głową. Malowanej towarzyszyła powtarzająca jej formę srebrna, niestety zaginiona po zamknięciu kościoła w roku 1948 12, widoczna jednak na przedwojennym zdjęciu ołtarza [19 il.]. Może zatem warto byłoby rozważyć możliwość, że fundatorem obu wspomnianych srebrnych koron był Lew Sapieha. Podobny model koron otrzymała też cudowna ikona w cerkwi Trójcy Św. w Czerei 13, miejscu pochówku rodziców kanclerza Lwa, choć tę ostatnią mógł raczej sprawić dopiero jego syn Kazimierz Lew, niemniej od ojca zasłużony w pobożnych fundacjach. V- Obruz Matki Boskiej Trockiej w koronie z i. ćwierci XVII w. Trakų Dievo Motinos paveikslas su XVII а. I ketvirčio karūna Trakai painting of the Mother of God with the i7,h c. 1" quarter crown 12 Jej wygląd dokumentuje fotografia Edmunda Zdanowskiego z roku 1933 lub 1935 (in: LMAVB, Fg.1-1007, inw. 116/73 oraz LVIA, P. 1135-3-286). 13 Zob. Maria Kalamajska-Saced, Oprawa artystyczna oraz pozarcligijny aspekt zawartości barokowych druków służących propagandzie cudownych obrazów", in: Dailės istorijos studijos, t. 4: Socialinių tapatumų reprezentacijos Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kultūroje, sudarytoja Aistė Paliušytė, Vilnius: Lietuvos kultūros tyrinu) institutas, 2010, s. 271, il. 10. M3

Malowana korona obrazu Matki Boskiej Świctomichalskicj Tapyta Vilniaus šv. Mykolo bažnyčios Dievo Motinos paveikslo karūna Painted crown of the painting Mother of God in Vilnius St. Michael Church Ml

Wywyższenie Marii może nie byłoby tak mocne, gdyby nie negacja kultu maryjnego przez reformację. Nic zatem dziwnego, że tak mocno był on promowany w dobie kontrreformacji i że posługiwał się symbolami o szczególnie wyrazistej formie. Na ziemiach litewskich epoka kontrreformacj i to nie tylko niwelowanie śladów protestantyzmu, ale równoległa polemika z kościołem wschodnim, do którego należała większość mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kult maryjny był w prawosławiu równie mocny jak w kościele rzymskokatolickim, toteż trzeba było użyć innych środków, by udowodnić, że to u łacinników Bogarodzica doznaje większej czci. Wszystko to składa się w jakiejś mierze na genzę fenomenu litewskich" koron, ale do końca go nie wyjaśnia, toteż na obecnym etapie badań ograniczam się do prezentacji przykładów szczególnie efektownych i wczesnych, bo pochodzących z ok. połowy wieku XVII, zwracając jednocześnie uwagę, że ich wykonanie można wiązać ze środowiskiem złotników wileńskich, jako że był to wówczas jedyny ośrodek który mógł sprostać wykonaniu podobnego zadania. Wśród omawianych obiektów pełną formę półsferyczną mają trzy: B U D S Ł AW, kościół Bernardynów [20 il.] M. Ogromna, wysadzana turkusami korona Marii wraz z sukienką i ażurową srebrną ramą sprawiona w roku 1649 z fundacji gwardiana wileńskiego klasztoru bernardynów Floriana Koleckiego, jest dziełem złotników zakonnych, braci tegoż konwentu - Hieronima Płońskiego i Benedykta Rosmana, o czym informuje współczesny napis na odwrociu obrazu". Jest ona jedyną, o której posiadamy tak dokładne dane, choć jak dotąd niestety niczego nie wiemy o jej twórcach. 4 W dawnym województwie wileńskim, obecnie Białoruś, obwód miński, rejon miadziolski. '5 Maria Kalamajska-Saeed, Ołtarz w Budslawiu", w: Nidcrlandyzm w sztuce polskiej, Warszawa: PWN, 1995, il. 6 oraz s. ФН. Bdzie przytoczony jest pełny tekst inskrypcji. 19. Srebrna korona obrazu Matki Boskiej Świętomichalskiej (zaginiona) Sidabrinė Vilniaus šv. Mykolo bažnyčios Dievo Motinos paveikslo karūna (dingusi) Silver crown of the painting Mother of God in Vilnius St. Michael Church (whereabouts unknown) ROŚ, kościół parafialny" 5 - srebrna, ок. 1650 [21 il], która zastąpiła wcześniejszą, powtarzającą kształt malowanej korony otwartej 17. KRZEMIENICĄ, kościół Kanoników Laterańskich 18 - srebrna, złocona, ok. 1660, [22 il.], z 16 W dawnym województwie nowogródzkim, obecnie Białoruś, obwód grodzieński, rejon wolkowyski.»7 Dorota Piramidowicz, Kościół parafialny p.w. Trójcy Święte w Rosi", w: Kościoły i klasztory rzymskoktolickic dawnego wo jcwóilztwa nowogródzkiego, 1.1., red. Maria Kałamajska-Saced Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2003, s. 127, il. 153. 18 W dawnym województwie nowogródzkim, obecnie Białoruś obwód grodzieński, rejon wolkowyski. M5

20. Obraz Matki Boskiej Budsławskiej w srebrnych koronach z 1649 Budslavo Dievo Motinos paveikslas su sidabrinėmis karūnomis, sukurtomis 1649 Budslav painting Mother of God with silver crowns, created in 1649 drewnianą duszą" obciągniętą czerwonym aksamitem; wewnątrz obręczy rytowany napis: Na cześć y na wieczną chwałę P. Bogu Wszechmogącemu у obrazowi takoż cudownemu Panny Maryey Krzemienickiey tę koronę ja Stanisław Kazimierz Karp y ia Dorota Wysocka, że nas wszystkich pszi zdrowiu [od] powietrza bliskiego ochroniwszy cudownie zachować raczyła, na potomne czasy ofiarowaliśmy mensis julii 2"". Brak niestety daty rocznej, ale sądząc z treści napisu dziękowali za uratowanie od zarazy, która spustoszyła Litwę w latach 1657-1659; datowanie na ok.. Korona obrazu Matki Boskiej w Rosi, ok. 1650 19 Dorota Piramidowicz, Kościół i klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich w Krzemienicy", w: Kościoły i klasztory rzymskoktolickie dawnego województwa nowogródzkiego, t. 2, red. Maria Kalamajska-Saccd, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2006, s. 42. ü- > 2 4- Rosės bažnyčios (dab. Baltarusija) Dievo Molinos paveikslo karima, apie 1650 Roscya Church (contemporary Belarus) crown of painting Mother of God, circa 1650 146

i66o nie stoi w sprzeczności z cechami stylowymi korony, ani ze świadomością, że ofiarodawcy złożyli swoje wotum przed rokiem 1664, gdyż 2 października tegoż roku oboje już nie żyli. Pozostałe - aczkolwiek okazałe i znakomite pod względem artystycznym - nie mają już owej wyjątkowej formy przestrzennej, odpowiadającej pełnemu łukowi połowy obręczy, są jednak tak silnie wypukłe, że sprawiają wrażenie podobne do wyżej wspomnianych. BIAŁYNICZE, kościół Karmelitów Bosych 20 - korony sprawione w roku 1635 przez Krzysztofa Zawiszę, marszałka wielkiego litewskiego, nie istnieją, ale być może zostały wiernie odwzorowane na kopii z wieku XVII, pochodzącej ze Snowia (obecnie w Muzeum Starożytnej Kultury Białoruskiej w Mińsku - 23 il); podobna kopia, datowana na wiek XVIII znajdowała się w kościele św. Katarzyny w Wilnie (obecnie depozyt Lietuvos dailės muziejus, LDM Dep. 1045) 21. Korona Marii, z wysoką centralną palmetą, zwraca uwagę swym podobieństwem do korony trockiej. MŚCIBÓ W, kościół parafialny 22 ; korona zamknięta, ok. 1650 [24 il], o wczesnobarokowej ornamentyce małżowinowej, po raz pierwszy wzmiankowana w akcie wizytacji kościoła w roku 1668 23. GRODNO, kościół Brygidek, gdzie znajdujemy dwa obiekty omawianego rodzaju: pięknym przy- 2 0 1 1 2 2 W dawnym województwie mścislawskim, obecnie Białoruś, obwód mohylewski, rejon bialynicki. Dalia Tarandaitė, Krikščionybė Lietuvos mene, t. 1: Tapyba, skulptūra, grafika: XIV-XX a. pradžia, sudarė Dalia Tarandaitė, Vilnius: Lietuvos dailės muziejus, 2003, s. 136, kat. 11-53- W dawnym województwie nowogródzkim, obecnie Białoruś, obwód grodzieński, rejon wolkowyski. 2 3 Marcin Zgliński, Kościół parafialny p.w. Sw. Jana Chrzciciela w Mścibowie", in: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego, t. 2, red. Maria Kal.unajska-Saced, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2006, s. 135. 22. Korona obrazu Matki Boskiej w Krzemienicy, ok. 1660 Kremcnicos bažnyčios (dab. Baltarusija) Dievo Motinos paveikslo karūna, apie 1660 Kremenica Church (contemporary Belams) crown of painting Mother of God, circa 1660 M7

23- Kopia obrazu Matki Boskiej Białynickiej, z malarskim odwzorowaniem koron z 1635, Snów, kościół parafialny Bialyničių Dievo Motinos paveikslo kopija su nutapytomis 1635 m. karūnomis, Snovo parapijos bažnyčia (dab. Baltarusija) Bialyniczi copy of painting Mother of God with crowns, painted in 1635. Parish Church in Snov (contemporary Belarus) 24. Srebrna korona obrazu Matki Boskiej w Mścibowie, ok. 1650 Sidabrinė Mscibovo bažnyčios (dab. Baltarusija) Dievo Motinos paveikslo karūna, apie 1650 Mscibow Church (contemporary Belarus) silver crown of painting Mother of God, circa 1650 kładem ornamentu małżowinowego z ок. 1640 jest korona na obrazie Matki Boskiej Messyńskiej [25 il.]; podobnie wysoka jakość wykonania cechuje też nieco późniejszą, ozdobioną ornamentem akantowym koronę obrazu Matki Boskiej Śnieżnej [26 il.], pochodzącą z ok. i6^o 1A. ŁUCK, kościół Dominikanów 15, obraz Matki Boskiej Śnieżnej, ofiarowany w roku 1598 przez biskupa łuckiego Bernarda Maciejowskiego, tu [27 il.] przedstawiony na rycinie z roku 1703 16, wykonanej pod okiem ówczesnego przeora, która notuje stan z wieku XVII. 24 Maria Kafamajska-Saecd, Kościół Brygidek w Grodnie", in: Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI-XVIII w., red. Jerzy Lilcyko, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000, s. 358-359. il. 23, 25. 25 W dawnym województwie wołyńskim, obecnie Ukraina, ob wód wołyński. 26 Ignacy Kownacki OP, Sparta l'olska... w cudownym obrazie.. w kokiclc łuckim Dominikanów, micka, 1703. Zamość: Drukarnia Akadc 1-18

26. Obraz Matki Boskiej Śnieżnej z kościoła Brygidek w Grodnie Dievo Motinos Snieginės paveikslas, Gardino brigičiu bažnyčia (dab. Baltarusija) Painting of Mother of God of Snow from Brigid Church in Grodno 25. Srebrna korona z ok. 1640 na obrazie Matki Boskiej Mcssyńskicj w kościele Brygidek w Grodnie Sidabrinė karūna, sukurta apie 1640 m. Alesiuos Dievo Motinos paveikslui, is Gardino brigičiu bažnyčios (dab. Baltarusija) Silver crown, created circa 1640 for Mesina painting Mother of God from Brigid Church in Grodno (contemporary Belarus) ROSI ENI E, kościół Dominikanów 27, na obrazie w ołtarzu głównym, datowany na drugą połowę wieku XVII [28 il.]. WILNO, kościół św. Teresy, Karmelitów Bosych, na obrazie Matki Boskiej Śnieżnej, przestrzenna, wypukła, ażurowa, druga polowa wieku XVII. Gauta 2011-10-21 27 W dawnym Księstwie Żniudzkini, obecnie stolica rejonu w obwodzie kowieńskim. 119

27. Obraz Matki Boskiej Śnieżnej z kościoła Dominikanów 28. Obraz Matki Boskiej w kościele Dominikanów w Rosieniach w Łucku, miedzioryt, in: Ignacy Kownacki, Sparta Polska..., _.....,, r ' Dievo Motinos paveikslas, Raseinių dominikonų bažnyčia Zamość: Drukarnia Akademicka, 1703..., Painting e>{ Mother of God in Dominican Church in Raseiniai Dievo Motinos Snieginės paveikslas iš Lucko dominikonų bažnyčios (dab. Ukraina), vario raižinys, in: I. Kownackis, Sparta Polska..., Zamość, 1703 Painting of Mother of God of Snow from Dominican Church in Lutsk (contemporary Ukraine), copper etching from the book: I. Kownacki, Sparta Polska..., Zamość, 1703 LITERATURA Butrymowicz Szymon, Solennitas coronationis Beatissimae Virginis Mariae in antiquissima sua adpraepositalem Palatino Trocensis civitatis basilica, Vilnae: typis Univers. S. J. A. D., 1719. Gratulationes Serenissimo ac Potentissimo Principi Sigismundo III D[ei] G[ratia] Regi Poloniae Magnoque Duci Lithuaniae etc. etc., in optatissimo et felicissimo S(acrae) R(egi) M(aiestati) suae Vilnam adventu factae ab Academia Vilnensi Societatis Jesu, Vilnae, 1589. Kalamajska-Saeed Maria, Kościół Brygidek w Grodnie", in: Sztuka ziem wschodnich RzeczypospolitejXVI-XVIII w., red. Jerzy Lileyko, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000, s. 349-379. Kalamajska-Saeed Maria, Ołtarz w Budsławiu", in: Niderlandyzm w sztuce polskiej, Warszawa: PWN, 1995, s. 437-449. Kalamajska-Saeed Maria, Oprawa artystyczna oraz pozareligijny aspekt zawartości barokowych druków służących propagandzie cudownych obrazów", in: Dailės istorijos studijos, t. 4: Socialinių tapatumų reprezentacijos Lietuvos Didiiosios Kunigaikštystės kultūroje, sudarytoja Aistė Paliušytė, Vilnius: Lietuvos kultūros tyrimų institutas, 2010, s. 259-275. Kownacki Ignacy OP, Sparta Polska... Panna Nayiwictsza Marya w cudownym obrazie...w kolcicle łuckim Dominikańskim..., 150

Zamość: Drukarnia Akademicka, 1703. Kurczewski Jan, Koronacja cudownego obrazu N. P. Marii Trockiej", in: Księga pamiątkowa Mariańska, t. 2., cz. 2, Lwów- Warszawa, 1905, s. 378-392. Kurpik Wojciech, Częstochowska Hodegelria, Łódź: Wydawnictwo Konserwatorów Dzieł Sztuki, 2008. Liškevičienė Jolita, Mundus emblematum: XVII a. Vilniaus spaudinių iliustracijos, Vilnius: Vilniaus dailės akademijos leidykla, 2005. Piramidowicz Dorota, Kościół parafialny p.w. Trójcy Świętej w Rosi", in: Kos'rio'y i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego, 1.1., red. Maria Kalamajska-Saeed, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2003, s. 103-130. Piramidowicz Dorota, Kościół i klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich w Krzemienicy", in: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego, t. 2, red. Maria Kałamajska-Saeed, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2006, s. 25-62. Przezdziecki Aleksander, Komunikat o nabytej na Podolu kopii obrazu częstochowskiego", in: Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce, 1891, t. IV, s. XIV. Rudomina Jan, Ilłustriora theoremata et problematu mathematica ex opticis, geometria, astronomia, sphaera elementari, compute ecclesiastico, in Alma Academia Vilnensi Societ(atis) Jesu publicae praelecta, Vilnae: typis Academicus, 1633. Sobczak-Jaskulska Renata, Manierystyczne korony z figury Marii z Dzieciątkiem w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu", in: Amicissima: Studia Magdalenae Piwocka oblata, vol. 1, Kraków: Fundacja Nomina Rosae, 2010, s. 277-285. Tarandaitė Dalia, Krikščionybė Lietuvos mene, 1.1: Tapyba, skulptūra, grafika: XIV-XX a, pradžia, sudarė Dalia Tarandaitė, Vilnius: Lietuvos dailės muziejus, 2003, s. 136, kat. II.53. Vitkauskienė Birutė Rūta, Trakų Marijos aptaisai", in: Acta Academiae Artium Vilnensis, Vilnius, 2001, vol. 21: Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės barokas: formos, įtakos, kryptys, red. Rasa Butvilaitė, s. 153-166. Vitkauskienė Birutė Rūta, Złotnictwo wileńskie: ludzie i dzieła XV-XVIII wiek, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. Zgliński Marcin, Kościół parafialny p.w. Sw. Jana Chrzciciela w Mścibowie", in: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego, t. 2, red. Maria Kalamajska- Saeed, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2006, s. 129-152. Žalėnas Gintautas, Stebuklingojo Trakų Marijos paveikslo Marijos karūna", in: Krikščionybė Lietuvos mene, t. 4, d. 1: Auksakalystė X1JI-XX a.: Pirmoji knyga: Kolekcijos, red. Jolita Liškevičienė, Vilnius: Lietuvos dailės muziejus, 2006, s. 179-181, 184-185. LIETUVIŠKOS DANGAUS KARALIENĖS KARŪNOS Maria Kalamajska-Saeed REIKŠMINIAI ŽODŽIAI: Stebuklingi Dievo Motinos atvaizdai, sidabrinės karūnos, Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė. SANTRAUKA Abiejų Tautų Respublikos teritorijoje XVII a. susiformavo specifinis, Vakarų Europoje nepraktikuotas paprotys puošti paveikslus sidabrinėmis kalinėtomis aplikacijomis - suknelėmis" ir karūnomis, fis buvo paplitęs visoje šalyje, bet tik Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės žemėse aptinkamos ypač iškilmingos, pusapskritimio formos karūnos. Tipologiniu požiūriu - tai uždaro tipo karūnos, simbolizuojančios suverenią monarcho valdžią. Paprastai jos būna sidabrinės, dažniausiai auksuotos, puoštos brangiaisiais akmenimis ar jų pakaitalais, pasitaiko ir auksinių. Jų forma paprastai kartoja karališkąją Zigmanto Vazos karūną, su vienintele išimtimi, kuria yra imperatoriškoji" Trakų Dievo Motinos paveikslo karūna, sukurta apie 1640 m. ir savo forma artima karūnai, 1602 m. pagamintai Rudolfui II Habsburgui. Tačiau atrodo, kad ji buvo naudojama tik retkarčiais, ypatingų iškilmių proga, o nuolatine paveikslo puošmena tapo ankstesnė, apie 1620 m. tikriausiai LDK kanclerio Leono Sapiegos rūpesčiu sukurta Vazų tipo" karūna. Šio didiko fundacijai reikėtų priskirti ir dvi panašias karūnas, skirtas paveikslams jo pastatytose šventovėse - Dievo Motinos paveikslui Šv. Mykolo bažnyčioje Vilniuje ir Ženklo Dievo Motinos (Znamienije) ikonai iš Švč. Trejybės vienuolyno cerkvės Čerėjojc, Sapiegų giminės lizde. Tai yra ankstyviausi ir lokalinio pobūdžio pavyzdžiai, tačiau lietuviškųjų karūnų formą galėjo paveikti taip pat ir garsiausio Marijos atvaizdo Abiejų Tautų Respublikoje - Čenstakavos Dievo Motinos paveikslo - karūna, kurią Vladislovas Vaza paaukojo 1635 m. [os išvaizdą greitai išpopuliarino raižytos ir tapytos Čenstakavos Dievo Motinos paveikslo su šia puošmena kopijos. Tarp tokio pobūdžio kopijų, iki dabar išlikusių Lietuvoje, galima paminėti paveikslus, priklausiusius jėzuitų Šv. Jonų bažnyčiai Vilniuje, bernardinų Šv. Jurgio 151

bažnyčiai Kaune, parapijos bažnyčiai Merkinėje ir bernardinų bažnyčiai Troškūnuose. Tezė apie lietuviškų metalinių karūnų išskirtinumą pagrindžiama XVII a. objektų, tiek išlikusių, tiek ir žinomų iš kitų šaltinių, pavyzdžiais. Yra trys pilnai išlikusios pusapskritės formos karūnos: Budslave (1649), Rosėje (apie 1650) ir Kremenicoje (apie 1660), o kitos (pvz., Gardino brigičiu, Mscibovo, Raseinių ir Vilniaus šv. Teresės bažnyčiose) yra smarkiai išgaubtos; panašios karūnos buvo ir paveikslų iš Bialyničių (pagamintos 1635, žinomos ir XVII-XVIII a. tapytų kopijų) bei Lucko (sukurta XVII a., matoma 1703 m. graviūroje). THE LITHUANIAN CROWNS OF THE QUEEN OF HEAVEN Maria Kałamajska-Saeed KEYWORDS-, miraculous images of Our Lady, - silver crowns, Grand Duchy of Lithuania. SUMMARY In the territory of the Polish-Lithuanian Commonwealth a specific, unusual for Western Europe's habit of embellishing paintings with silver plated pieces, 'dresses' and crowns were formed in the 17 t h c. This habit was spread throughout the whole country, but the half circle shaped crowns found in the lands of Grand Duchy of Lithuania were especially elaborate. From a typological point of view these belong to the closed type of crowns, symbolising the sovereign authority of the monarch. Commonly they were made of silver and often coated in gold and embellished by precious stones and their substitutes, golden ones can be found as well. Their form usually follows the Royal crown of Zygmunt Vasa, with the only exception being the "Imperial" crown of the Trakai Mother of God picture created circa 1640 and shaped similar to the crown created for Rudolf II Habsburg in 1602. However, it seems that this crown was rarely used, only for solemn celebrations. It was another crown of Vasa type, ordered by Leo Sapieha, Chancellor of Grand Duchy of Lithuania in 1620 that became the constant adornment of the painting. Two similar crowns, assigned for the paintings in the temples built by this nobleman, could also be attributed to his funding; these are crowns for the painting Mother of God in St. Michael's Church in Vilnius and the icon Mother of God of the Sign (Znamienije) in the Holy Trinity Monastery Church in Chereya, at the Sapieha family seat. These are the earliest local examples; however, the form of Lithuanian crowns might have been influenced by the crown of the most famous depiction of Mother of God in the Polish-Lithuanian Commonwealth - the painting of Mother of God in Chenstochowa, which was donated by Vladislav Vasa in 1635. The shape of this crown quickly became popular through painted and etched copies of the painting of Chenstochowa's Mother of God with this particular adornment. Among the copies of this type surviving in Lithuania, the paintings which belonged to the Jesuit St. John Church in Vilnius, Bernardine St. George Church in Kaunas, the parish Church in Merkinė and Bernardine Church in Troškūnai are worth mentioning. The thesis on the uniqueness of the Lithuanian crowns is supported by examples of surviving or those known from other sources of the i7,h c. objects. Three surviving crowns are of full half circle: from Budslav (1649), Roseya (circa 1650) and Kremenica (circa 1660), and others (for example, in Grodno Brigid Church, Mscibow, Raseiniai and Vilnius St. Theresa Churches) are arched. The crowns of the paintings from Bialyniczi (produced in 1635, known from 17-18* c. copies) and from Lutsk (created in the i7 c, lh observed in an etching from 1703) were similar. 152