BYSTRZYCA KŁODZKA, grudzień 2011 r. EKSPERTYZA DOTYCZĄCA PRZYSTOSOWANIA 7 OBIEKTÓW MILITARNYCH ZLOKALIZOWANYCH W NADLEŚNICTWIE LEGNICA, LEŚNICTWIE DOBRZEJÓW W ODZIAŁACH 274 I 275 NA HIBERNAKULA NIETOPERZY SPORZ ĄDZIŁ: mgr inż. PAWEŁ KMIECIK NA ZLECENIE: NADLEŚNICTWA LEGNICA
Przedmiotem niniejszego opracowania jest 7 naziemnych bunkrów będących pozostałością po dawnej radzieckiej bazie wojskowej. Obiekty te znajdują się na terenie Nadleśnictwa Legnica, Leśnictwa Dobrzejów w oddziałach 274 oraz 275. Pięć bunkrów posiada jedno obszerne wejście pozostałe dwa posiadają po dwa otwory wejściowe (Ryc. 1). Wszystkie obiekty posiadają otwory wentylacyjne w postaci kominów (Ryc. 1). Opisywane bunkry są silnie zdewastowane. W przeprowadzonych do tej pory badaniach na terenie Nadleśnictwa i jego sąsiedztwie (Szkudlarek i in. 2002, Łupicki 2007) brak jest danych dotyczących występowania nietoperzy w opisywanych obiektach. Naziemne obiekty militarne na terenach nizinnych Polski, ubogich w jaskinie, nie użytkowane sztolnie i kopalnie mogą pełnić istotną rolę w życiu nietoperzy. Obiekty te służą nietoperzom przede wszystkim jako zimowiska. Oprócz tego bunkry mogą odgrywać również inne istotne role takie jak kwatery przejściowe, stanowiska godowe czy też schronienia podczas jesiennej akumulacji tłuszczu (Ciechanowski i in. 2004; Szkudlarek i in. 2001). Niewielkie rozmiary bunkrów, duże otwory wejściowe mogą powodować częste wychładzanie lub wręcz przemarzanie w trakcie sezonu hibernacyjnego, co jest czynnikiem obniżającym atrakcyjność obiektów dla nietoperzy. Kolejnym czynnikiem negatywnie wpływającym na atrakcyjność schronień dla nietoperzy jest antropopresja. Zarówno w fachowej literaturze chiropterologicznej (Lesiński i in. 2006) jak i w popularnonaukowych artykułach poświęconych ochronie przyrody (Kepel i in. 1997) znajdujemy informacje dowodzące, że antropopresja a w szczególności różnego rodzaju formy dewastacji wpływają negatywnie na warunki bytowania oraz liczebność nietoperzy przebywających w tego typu hibernakulach. Podczas kontroli przeprowadzonej 20 grudnia 2011 w obecności pracownika Nadleśnictwa Pana Jacka Szczukiewicza w jednym z opisywanych obiektów stwierdzono osobnika mopka (Barbastella barbastellus). Potwierdza to potencjalną atrakcyjność bunkrów jako zimowisk. Niewielka liczebność nietoperzy w kontrolowanych bunkrach może wynikać głównie z dwóch czynników: 1. Są to stosunkowo małe obiekty posiadają duże otwory wejściowe i w okresie zimowym w dużej mierze przemarzają, przez co nie zapewniają odpowiednich warunków niezbędnych do tego, aby mogły być wykorzystywane przez nietoperze w okresie hibernacji; 2. Obiekty te na skutek silnej presji ludzi są silnie dewastowane co negatywnie wpływa na ich atrakcyjność jako zimowisk. 2
Podczas przeprowadzonej kontroli w pięciu obiektach stwierdzono odchody nietoperzy co może być dowodem na to, że bunkry te wykorzystywane są przez nietoperze również w okresie poza hibernacją. W celu polepszenia warunków panujących w opisywanych bunkrach zaleca się w obiektach mających jeden otwór wejściowy wstawienie zaproponowanego na Ryc. 4 zabezpieczenia. Podstawa rury powinna znajdować się na wysokości ok. 1m od podłoża nie wyżej niż 1,5m. Średnica rury powinna mieścić się w wymiarach 50-60cm. Zabezpieczenie rury w postaci ruchomej, poprzecznej rury należy umieścić od wnętrza bunkra (Ryc. 4). Sugeruje się, aby rury była możliwie jak najdłuższa co powinno utrudnić zniszczenie znajdującego się na jej końcu zabezpieczenia. Na końcu śruby wyjmowanej do góry, prostopadle do jej osi należy wykonać otwór na kłódkę. Nie zaleca się do zamknięcia zabezpieczenia używania kłódki jarzmowej. Lepiej w tego typu zabezpieczeniach sprawdzają się kłódki trzpieniowe, mosiężne, wzmocnione. W obiektach posiadających dwa otwory wejściowe zaleca się w jednym z nich wstawienie rury zabezpieczającej (Ryc. 4), drugi otwór wejściowy należy zabezpieczyć na ślepo. Bunkier posiadającym zamieszczony na Ryc. 2 poziomy otwór wentylacyjny należy zabezpieczyć na ślepo. Części poziomego otworu wentylacyjnego (Ryc. 2) znajdujące się na jego końcach należy wyprofilować w taki sposób, aby podczas zimowej kontroli obiektu osoba kontrolująca nie doznała obrażeń ciała. Pozostałe pionowe otwory wentylacyjne wszystkich obiektów należy pozostawić w stanie zastanym. Opisywane obiekty militarne posiadają odpowiednie szczeliny i nisze, w których mogą się ukryć nietoperze (Ryc. 3), dlatego też nie jest konieczne zwiększanie wewnątrz obiektów liczby kryjówek. Z uwagi na stwierdzenie w obiektach tylko jednego nietoperza dopuszcza się możliwość przeprowadzenia zadań związanych z przystosowaniem na hibernakula obiektów w okresie zimowym. Zaleca się umieszczenie w widocznym miejscu niewielkich tablic informacyjnych o tym, że obiekty są zimowiskiem nietoperzy. Proponowana treść tablicy informacyjnej: Chronione zimowisko nietoperzy, zakaz wstępu. Zastosowanie tego typu zabezpieczeń w opisywanych bunkrach powinno podnieść atrakcyjność tych obiektów dla nietoperzy przede wszystkim jako zimowisk. Prawdopodobny efekt zostanie osiągnięty dzięki uzyskaniu odpowiedniej do hibernacji termiki obiektów oraz poprzez zmniejszenie antropopresji. Istnieją inne alternatywne metody przystosowania bunkrów na zimowiska, które w przypadku opisywanych obiektów również można zastosować (Mitchell-Jones et al. 2004, Mitchell-Jones et al. 2007). 3
Ryc. 1. Otwór wejściowy oraz pionowe otwory wentylacyjne Ryc. 2. Poziomy otwór wentylacyjny Ryc. 3. Mopek zimujący w otworze 4
Ryc. 4. Projekt zabezpieczenia bunkra wg J. Furmankiewicz 5
LITERATURA Ciechanowski M., Szkudlarek R., Dudek I., Piksa K. 2004. Aktywność nietoperzy w otworach kryjówek podziemnych poza okresem hibernacji w Polsce przegląd dotychczasowych badań. Nietoperze Tom V (1-2); 85 94; Kepel A., Olejnik E., Trojanowski P. 1997. Co nowego w Salamandrze? Biul. PTOP Salamandra 1: 2 5; Lesiński G., Fuszara M., Fuszara E. 2006. Wpływ dwóch rodzajów dewastacji w podziemiach na liczebność zimujących nietoperzy. Nietoperze Tom VII (1-2): 3 9; Łupicki D. 2007. Inwentaryzacja Chiropterologiczna Nadleśnictwo Legnica; Mitchell-Jones A. J. & McLelch A. P. 2004. Bat workers manual 3 rd ; Mitchell-Jones A. J., Bihari Z., Masing M., Rodrigues L. 2007. Protecting and managing underground sites for bats. EUROBATS Bublication Series No. 2 (English version). UNEP/EROBATS Secretariat, Bonn, Germany, 38 pp; Szkudlarek R., Paszkiewicz R., Bohm T., Nowak E., Łupicki D. 2001. Bunkry Ziemi Lubuskiej jako schronienia nietoperzy. Nietoperze Tom II (1): 85 92; Szkudlarek R., Paszkiewicz R., Hebda G., Gottfried T., Cieślak M., Mika Anna., Ruszlewicz A. 2002. Atlas rozmieszczenia nietoperzy w południowo-zachodniej Polsce stanowiska zimowe z lat 1982 2002. Nietoperze Tom III (2): 197 235. 6