GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY DAMASŁAWEK na lata

Załącznik do uchwały Nr IX/59/11 Rady Gminy Damasławek z dnia 30 czerwca 2011 roku GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY DAMASŁAWEK na lata 2011 2014 Województwo Wielkopolskie Powiat Wągrowiecki Urząd Gminy Damasławek ul. Rynek 8, 62-110 Damasławek tel. (067) 26-13-002 fax. (067) 26-13-002 e-mail: sekretariat@damaslawek.nowoczesnagmina.pl www.damaslawek.nowoczesnagmina.pl

SPIS TREŚCI 1. Położenie i krótka charakterystyka gminy Damasławek 2. Cel opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 3. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego 4.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z opracowaniami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu 4.1.1 Strategia rozwoju Województwa Wielkopolskiego 4.1.2 Strategia rozwoju Województwa Wielkopolskiego. Program zachowania i rozwoju środowiska kulturowego: Raport ROBiDZ, Poznań 2000 r. 4.1.3 Plan zagospodarowania przestrzennego Województwa Wielkopolskiego. Uwarunkowania. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, Poznań 2001 r. 4.1.4 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013. Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007 r. 4.1.5 Strategia rozwoju turystyki w Województwie Wielkopolskim, 2007 r. 4.1.6 Wielkopolski wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2008-2011 4.1.7 Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Wągrowieckiego na lata 2006-2015 4.1.8 Strategia Rozwoju Powiatu Wągrowieckiego, Wągrowiec 2001 r. 5. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.1 Rys historyczny 5.2 Charakterystyka zasobów dziedzictwa kulturowego 5.3 Obiekty zabytkowe nieruchome o najwyższym znaczeniu dla gminy 5.4 Wszystkie obiekty znajdujące się w ewidencji zabytków (razem z obiektami z rejestru zabytków) 5.5 Krajobraz kulturowy obszarowe wpisy do rejestru zabytków (układy urbanistyczne, parki kulturowe, parki krajobrazowe) 5.6 Zabytki archeologiczne 5.6.1 Stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków 5.6.2 Stanowiska archeologiczne ewidencja 5.7 Zespoły najcenniejszych zabytków ruchomych na terenie gminy 6. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego 6.1 Stan zachowania i obszary największego zagrożenia zabytków 6.1.1 Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków 6.1.2 Stan zachowania zabytków stanowiących własność Gminy Damasławek

6.1.3 Stan zachowania zabytków ruchomych 6.1.4 Stan zachowania zabytków archeologicznych 6.2 Obszary największego zagrożenia 6.3 Uwarunkowania wynikające ze Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Damasławek 6.4 Uwarunkowania wynikające z Planu Odnowy Miejscowości 6.5 Uwarunkowania wynikające z miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego 6.6 Uwarunkowania wynikające z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej 6.7 Uwarunkowania wewnętrzne ochrony zabytków archeologicznych 7. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami 8. Kierunki działań dla realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 8.1 Gminna ewidencja zabytków 8.1.1 Sporządzenie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych 8.1.2 Sporządzenie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych 8.2 Udostępnianie i promocja zabytków 8.3 Popularyzacja i edukacja w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego 8.4 Aktywizacja społeczności lokalnych na rzecz opieki nad zabytkami 8.5 Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania 9. Określenie sposobu realizacji celów gminnego programu opieki nad zabytkami 10. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 11. Monitoring 12. Niektóre zewnętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami

1. Położenie i krótka charakterystyka gminy Damasławek Gmina Damasławek to gmina wiejska w województwie wielkopolskim, w powiecie wągrowieckim. W latach 1975-1998 gmina położona była w województwie pilskim. Siedzibą gminy jest Damasławek. Według danych gmina Damasławek ma obszar 104,7 km², co stanowi 10% powierzchni powiatu, jest drugą najmniejszą gminą w powiecie. Gmina Damasławek jest gminą typowo rolniczą; użytki rolne zajmują aż 89% powierzchni (najbardziej rolnicza gmina w powiecie), lasy jedynie 2%. Administracyjnie gmina dzieli się na 18 sołectw, a sieć osadnicza zamieszkiwana jest przez ok. 5745 osób (wg. informacji zawartej na stronie internetowej Urzędu Gminy). Gmina położona jest na wysoczyźnie morenowej. Powierzchnia gminy obniża się generalnie w kierunku północno-zachodnim. Rzeźba terenu jest mało urozmaicona. Znaczna cześć powierzchni gminy położona jest w przedziale wysokościowym od 100 do 110 m n.p.m. Najwyższy punkt w gminie o rzędnej 120,1 m n.p.m. znajduje się na południe od wsi Dąbrowa. Najniższy punkt o rzędnej 88,2 m n.p.m. znajduje się na brzegu jeziora Czeszewskiego w północno-zachodniej części gminy. Gmina Damasławek jest uboga w surowce mineralne. Występuje tu w niewielkich ilościach kruszywo naturalne. W rejonie jeziora Stępuchowskiego, w obniżeniach terenowych w środkowej części gminy oraz w okolicach Dąbrowy zostały rozpoznane złoża torfu i gytii. W rejonie Stępuchowa stwierdzono występowanie złóż ropy naftowej, jednakże złoża te są znikomej wielkości i w chwili obecnej nie nadają się do wykorzystania w procesie wydobywczym. Gmina Damasławek jest położona na terenach nie objętych systemem obszarów chronionego krajobrazu w województwie wielkopolskim. Bardzo mała powierzchnia lasów i duży areał gruntów ornych wpływa na to, że gmina Damasławek ma typowo rolniczy krajobraz. W gminie pomimo występowania niewielu obiektów historycznych może nastąpić wzrost zainteresowania turystyką. Gmina Damasławek z punktu widzenia geograficznego położona jest w atrakcyjnym regionie. Przez gminę przebiega droga krajowa nr 251 Wągrowiec-Żnin-Inowrocław. Stosunkowo blisko położone są duże ośrodki miejskie: Poznań, Bydgoszcz, Inowrocław, Żnin, Wągrowiec. Występują więc sprzyjające warunki do uprawiania aktywnych form turystyki, tj. wycieczek rowerowych, pieszych oraz wypoczynku nad wodą.

2. Cel opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Podstawowym, ogólnie pojętym, założeniem niniejszego Programu opieki nad zabytkami dla gminy Damasławek na lata 2011 2014 jest ukierunkowanie działań Samorządu Gminnego mające na celu poprawę stanu zachowania i utrzymania gminnego środowiska kulturowego. Dla realizacji powyższego założenia niezbędna jest realizacja szczegółowych celów określonych m.in. w art. 87 ust. 2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, (Ustawa o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw, z dn. 18 marca 2010 r. z późniejszymi zmianami) do których należą: włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami; zapoznanie z zasobami dziedzictwa kulturowego, historią i zabytkami gminy Damasławek, w tym także rozróżnienie obiektów wpisanych do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego i figurujących w ewidencji Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków; wspieranie działań zmierzających do pozyskania środków finansowych na opiekę nad zabytkami; uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków przy sporządzaniu i zmianie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta.

3. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Konieczność opracowania przez gminy Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami regulują zapisy następujących aktów prawnych: Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1591 z późniejszymi zmianami) art. 7 ust. 1 pkt. 9 Zaspakajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: kultury w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. Ustawa o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw art. 4 Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. art. 5 Opieka nad zabytkami sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;

3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. art. 18 i art. 19 zakładają obowiązek uwzględniania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w strategii rozwoju gminy, w treści studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz zapisach zawartych w gminnym programie opieki nad zabytkami; art. 20 studium i plany miejscowe wymagają odpowiednio zaopiniowania lub uzgodnienia przez wojewódzkiego konserwatora zabytków; art. 22 ust. 4 Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy; art. 32 ust. 1 pkt. 3 i ust 2 stanowi o przyjmowaniu przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) zawiadomień o znalezieniu w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem i zawiadomienie o tym fakcie właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków; art. 33 ust. 1 i ust 2. stanowi o przyjmowaniu przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) zawiadomień o przypadkowym znalezieniu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem archeologicznym i zawiadomienie o tym fakcie właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków; art. 81 organ stanowiący gminy lub powiatu ma prawo udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale;

art. 87 stanowi, że: - wójt (prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami; - gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje rada gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków; - gminny program opieki nad zabytkami ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym; - z realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami wójt (prezydent miasta) sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego 4.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z opracowaniami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2011 2014 jest spójny z następującymi opracowaniami: 4.1.1. Strategia rozwoju Województwa Wielkopolskiego Strategia rozwoju Województwa Wielkopolskiego do roku 2020 jest dokumentem opracowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, przyjętym przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego dnia 19 grudnia 2005 r. Strategia określa uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województwa. Ustalenia zawarte w ww. dokumencie stanowią podstawę do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa, przez co mają bezpośredni wpływ na zachowanie i poprawę krajobrazu kulturowego. Celem głównym strategii rozwoju województwa wielkopolskiego jest poprawa jakości przestrzeni województwa, systemu edukacji, rynku pracy, gospodarki oraz sfery społecznej skutkującej wzrostem poziomu życia mieszkańców regionu. W celach strategicznych dotyczących dostosowania przestrzeni do wyzwań XXI wieku, określony został cel operacyjny 1.3. Wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego, który ma być realizowany m.in. poprzez ochronę dorobku kulturowego.

Dziedzictwo kulturowe w rozwoju Wielkopolski jest czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia się do wzrostu gospodarczego, ponieważ może być bazą dla rozwoju turystyki i usług kulturalnych. Cel ten realizowany będzie przede wszystkim poprzez: inwestycje w instytucje kultury ochronę dorobku kulturowego wsparcie działań powiększających dorobek kulturalny regionu promocje aktywności kulturalnej mieszkańców. Cel strategiczny zakładający Zwiększenie efektywności wykorzystania potencjałów rozwojowych województwa ma być realizowany poprzez cel operacyjny 2.4. Zwiększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu, którego założeniem jest, iż Przyrodnicze, krajobrazowe oraz kulturowe atuty Wielkopolski tworzą szanse na rozwój sektora usług turystyczno-rekreacyjnych. W połączeniu z turystyką biznesową sektor ten ma szanse na znaczny udział w gospodarce regionu. Jest to tym bardziej ważne, iż tego typu usługi generują dużą liczbę miejsc pracy przy stosunkowo niskich nakładach. Cel ten realizowany będzie m.in. poprzez: - inwestycje w infrastrukturę poprawiającą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod względem turystycznym i rekreacyjnym z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska, - wsparcie bazy noclegowej i gastronomicznej, - promocję przedsiębiorczości w tym zakresie, - wsparcie rozwoju agroturystyki, - promocję turystyki alternatywnej. 4.1.2. Strategia rozwoju Województwa Wielkopolskiego. Program zachowania i rozwoju środowiska kulturowego: Raport ROBiDZ, Poznań 2000 r. W programie przedstawiono ocenę stanu kultury w poszczególnych gminach, zasób dziedzictwa kulturowego w zakresie zabytków nieruchomych i ruchomych, a także kultury niematerialnej. Wskazano ponadto mocne i słabe strony całego regionu. Przedstawiono instytucje kultury podległe samorządowi wojewódzkiemu, samorządom powiatowym oraz aktywność społeczną.

Zapisany został również cel ochrony środowiska kulturowego: Harmonijne środowisko kulturowe, zadbane i sukcesywnie rewaloryzowane, poddane częściowo ochronie przyniesie wymierne korzyści: m.in. gospodarcze (dochody z turystyki), społeczne (zintegrowanie z miejscem zamieszkania), wzmocni poczucie tożsamości z miejscem urodzenia, wprowadza ład przestrzenny i podwyższa komfort życia. Cel taki można osiągnąć poprzez: 1) ochronę istniejącego zasobu materialnego i duchowego, 2) kształtowanie przestrzeni, 3) kształtowanie świadomości. Sposoby działania: 1) niezwykle istotne jest rozpoznanie i ochrona dziedzictwa, które pozostało i wzbogacanie go o nowe wartości, 2) potrzeba promocji kulturowej Wielkopolski skierowanej do: - mieszkańców regionu, - mieszkańców kraju, - gości zza granicy, 3) działania zmierzające do ochrony i poprawy środowiska kulturowego powinny być rozłożone na wiele lat, wzajemnie się uzupełniać i być przygotowane na kilku poziomach, by je modyfikować w razie potrzeby. 4.1.3. Plan zagospodarowania przestrzennego Województwa Wielkopolskiego. Uwarunkowania. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, Poznań 2001 r. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego uchwalony przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego uchwałą Nr XLII/628/2001 w dniu 26 listopada 2001 r. nie ma rangi prawa miejscowego, jest jednak wiążący, ponieważ: - jego ustalenia muszą być uwzględnione w uchwalanych przez organy samorządu terytorialnego studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, z którymi z kolei musi być spójny każdy opracowany miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, - w planie zapisane zostają wszystkie zadania rządowe i samorządu województwa służące realizacji ponad lokalnych celów publicznych ze wskazaniem obszarów, na których przewiduje się realizację tych zadań.

Podstawowym celem planu jest harmonijny i zrównoważony rozwój obszaru całego województwa. Pojęcie zrównoważony rozwój łączy w sobie: ład społeczny, ład ekonomiczny, ład ekologiczny oraz najbardziej podkreślony ład przestrzenny wyrażający się dążeniem do harmonijności, uporządkowania i proporcjonalności wszystkich elementów środowiska człowieka. Plan uznaje, że podstawową zasadą pozwalającą na zachowanie dóbr kultury dla przyszłych pokoleń jest bezwzględne przestrzeganie obowiązującego w tym zakresie prawa. Ochrona dziedzictwa kulturowego powinna być realizowana poprzez właściwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Ochrona dóbr kultury materialnej i niematerialnej jest celem polityki przestrzennej. Plan podkreśla, że elementy naturalne i kulturowe w krajobrazie mogą pozytywnie stymulować inne dziedziny życia jednakże pod warunkiem m.in. właściwego wykorzystania zasobów dziedzictwa kulturowego poprzez dostosowanie funkcji obiektów dla turystyki, przez dbałość o stan techniczny i estetykę zabytków i otoczenia. W Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego przyjęto, że: - ścisłej ochronie konserwatorskiej powinny podlegać tereny, na których zachowały się zespoły przestrzenne wpisane do rejestru zabytków; celem takich działań jest zachowanie ich historycznego charakteru oraz zapewnienie ochrony i rewaloryzacji, - należy chronić historyczne zespoły sakralne, pałacowo parkowe, folwarki, zabytkowe budynki mieszkalne, gospodarcze, szkoły, wiatraki, młyny, gorzelnie i inne elementy specyficzne dla architektury zarówno miejskiej jak i wiejskiej, np. krzyże, kapliczki, - należy przestrzegać wytycznych konserwatorskich w zakresie nie tylko poszczególnych obiektów objętych ochroną, ale również zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych, - chronić krajobraz, a w rejonach o najwyższych walorach przyrodniczych i kulturowych, wykluczyć realizacje obiektów, które swym charakterem będą kolidować z otoczeniem, - szanować kształtowaną tradycyjnie różnorodność form osadnictwa, - wydobyć w układzie przestrzennym elementy kompozycji urbanistycznej: dominant przestrzennych, osi widokowych, ekspozycji, charakterystycznych form terenowych, grup zieleni, alei, itp.

4.1.4. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 2013 Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007 r. W dokumencie tym ustanowiono przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego i Funduszu Spójności. Dokument ten jest bardzo istotny z punktu widzenia wskazania możliwości szerokiej dostępności do środków z funduszy Unii Europejskiej. W Priorytecie VI. Turystyka i środowisko kulturowe zapisano, iż należy wykorzystać środowiska kulturowe i przyrodnicze dla zwiększenia atrakcyjności regionu. Cel ten można osiągnąć poprzez wzrost udziału turystyki w gospodarce regionu oraz wzrost udziału kultury w życiu mieszkańców. Należy dlatego: 1) zadbać o stworzenie, a w dalszej konsekwencji o rozwój, infrastruktury na terenach turystycznych, 2) zadbać o rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego. 4.1.5 Strategia rozwoju turystyki w Województwie Wielkopolskim, 2007 r. Wśród priorytetów i celów rozwoju turystyki w województwie wskazane zostały główne pola strategiczne, w których generują i kumulują się procesy rozwojowe i działalność w dziedzinie turystyki. Wskazane pola strategiczne mają stanowić główne obszary wieloletnich i docelowych działań zmierzających do osiągnięcia celu nadrzędnego w turystyce wielkopolskiej. Do priorytetów rozwojowych zaliczono rozwój walorów turystycznych. Celem strategicznym jest tu podnoszenie atrakcyjności turystycznej regionu poprzez lepszą ochronę, ekspozycję i organizację zasobów kulturowych i przyrodniczych. Dwa cele operacyjne odnoszą się wprost do obiektów zabytkowych: - wytyczenie i zagospodarowanie historycznych tras zwiedzania w centrach zabytkowych oraz przystosowania zespołów rezydencjonalnych i sakralnych do potrzeb ruchu turystycznego o charakterze krajoznawczym i pielgrzymkowym, - wykorzystanie i adaptacja budowli zabytkowych na turystyczne obiekty usługowe.

4.1.6 Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011 przyjęty Uchwałą Nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 r. Podstawowym celem Wielkopolskiego Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w skali województwa jest koordynacja i stymulacja działań związanych z opieką nad zabytkami. Cele programu opieki nad zabytkami zostały określone w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z późn. zmianami). Program zawiera raport o stanie zabytków na terenie województwa wielkopolskiego oraz założenia programu ochrony zabytków i stanowi element regionalnej polityki rozwoju. Omówiono zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego województwa z podaniem zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru, zabytków nieruchomych ujętych w ewidencji konserwatorskiej, zabytków ruchomych i parków kulturowych. Wymieniono obiekty znajdujące się na liście światowego dziedzictwa, europejskiego dziedzictwa, pomniki historii, parki kulturowe oraz szlaki kulturowe występujące na terenie województwa. Określono uwarunkowania wewnętrzne opieki nad zasobami dziedzictwa i krajobrazu kulturowego w Województwie Wielkopolskim określając stan zachowania i współczesne zagrożenia zabytków w Wielkopolsce. W pkt. 5 Realizacja Wielkopolskiego Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami określono źródła finansowania zadań realizowanych w ramach wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w województwie wielkopolskim m.in. w okresie programowania 2007-2013 z postulatem, aby w obiektach, w których przeprowadzono prace z udziałem środków publicznych, istniała możliwość ich udostępnienia dla społeczeństwa. Określone zostały sposoby organizacji i realizacji Wielkopolskiego Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami poprzez: ewidencję, dokumentację, udostępnianie, promocję i monitoring.

4.1.7 Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Wągrowieckiego na lata 2006-2015 uchwalony 28.10.2004 r. uchwałą Nr XXIV/115/2004, zmieniony uchwałą Nr XL/213/2006 w dniu 22 lutego 2006 r. przez Radę Powiatu Wągrowieckiego Opracowanie Planu Rozwoju Lokalnego jest niezbędnym elementem przygotowania powiatu wągrowieckiego do pozyskania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Dokument ten stanowi niezbędny załącznik do wniosków o dofinansowanie inwestycji realizowanych w ramach Priorytetu 3. Rozwój Lokalny. Celem Planu Rozwoju Lokalnego jest zapewnienie koncentracji środków na strategiczne działania samorządu. W pkt. 4.2 Stan dziedzictwa kulturowego zostały wymienione najcenniejsze zabytki regionu. Z terenu gminy Damasławek został wymieniony: kościół parafialny p.w. św. Stanisława Kostki w Damasławku oraz założenie pałacowo-parkowe w Kołybkach. Poprawie szeroko pojętej kondycji dziedzictwa kulturowego służą wszelkie działania mające na celu włączenie z poszanowaniem postulatów ochrony konserwatorskiej zasobów zabytkowych w inwestycje aktywizujące turystykę i wypoczynek mieszkańców. Służą temu zapisane w Planie Rozwoju postulaty m.in. rozbudowa infrastruktury turystycznej, czy wspieranie rozwoju pozarolniczej działalności wytwórczej i usługowej ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki. 4.1.8 Strategia Rozwoju Powiatu Wągrowieckiego, Wągrowiec 2001 r. Strategia formułuje potencjał i możliwości powiatu oraz przedstawia wizję, kierunki działania i warianty jego rozwoju. Stanowi instrument planowania, organizowania i realizowania przedsięwzięć oraz jest podstawą do tworzenia programów finansowania z udziałem środków zewnętrznych. Strategia opowiada na podstawowe pytanie: co powinniśmy zrobić, aby funkcjonować i rozwijać się w przyszłości w celu optymalnego zaspokojenia zbiorowych potrzeb mieszkańców? Podkreśla jednocześnie konieczność ochrony walorów i zasobów środowiska przyrodniczego oraz dziedzictwa kulturowego, a także przeciwdziałanie ich degradacji oraz promocję powiatu w kraju i za granicą. Opracowując program promocji powiatu należy zwrócić uwagę na zasadnicze jej aspekty (dziedziny), promocja skierowana do potencjalnych turystów przedstawienie walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego, bazy noclegowo-gastronomicznej, w tym agroturystycznej, imprez sportowych i kulturalno-rozrywkowych, możliwości uprawiania różnego rodzaju dyscyplin sportowych i aktywnej rekreacji.

5. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.1 Rys historyczny Gmina Damasławek leżąca w historycznym regionie Pałuk jest terenem występowania licznych śladów najstarszego osadnictwa i odrębności kulturowej. Ślady osadnictwa na terenie gminy sięgają młodszej epoki kamienia neolitu. Szczególną aktywność na tych terenach zaznaczyła ludność kultury łużyckiej, przypadająca na okres 1200-500 p.n.e. Odsłonięte osady, cmentarzyska i pojedyncze skarby świadczą o zamieszkiwaniu na omawianym obszarze ludności osiadłej, o wysokim poziomie kultury materialnej. Najbardziej okazałe grodzisko z tego okresu odkryte zostało w Smuszewie. W czasie badań archeologicznych prowadzonych w 1956 r. odsłonięto na terenie grodziska fragmenty drewnianych domów (przekrój poziomy do 9,5 x 10,0 m), wałów obronnych (szerokość 3,5 m, wysokość 5,0 m), ulic (szerokość 3-5 m) oraz duże ilości ceramiki, kości, wyrobów ze szkła, żelaza, brązu, kamienia, drewna, złota i bursztynu. W pobliżu Smuszewa zachowane zostały również ślady wczesnośredniowiecznej osady otwartej. W IX w. wzniesiono drewniany gród otoczony wałem i fosą. Według niektórych historyków właśnie w Smuszewie mieściła się pierwotnie główna siedziba rodu Pałuków. W XI-XII w. na terenie przygranicznego regionu Pałuk toczyły się częste walki z Pomorzanami, a od 1 poł. XIV w. z Krzyżakami. Administracyjnie tereny te wchodziły w skład powiatu kcyńskiego województwa kaliskiego. Początki samego Damasławka sięgają XIII w. Tradycja łączy powstanie wsi z rycerzem zwanym Damasławem. W XIV w. właścicielami Damasławka byli Damasławscy herbu Nałęcz. W 1396 r. w zapiskach historycznych odnotowany został Andreas Domaslafszky, a w 1398 r. - Piotr Damasławski, jego brat - Witt oraz Filip Damasławski. Pozostałe wsie na terenie gminy Damasławek posiadają również średniowieczną metrykę, w zapiskach historycznych z XIII w. wymieniane są: Dąbrowa, Kozielsko, Niemczyn, Mokronosy, Starężyn. W XVI w. założona została wieś Stępuchowo, która w zapiskach z 1458 r. i 1510 r. nazywana była miastem. W 1521 r. dokument z wizytacji diecezjalnej parafii Jucewo, do której należał Damasławek, podaje o pobieraniu przez proboszcza Mikołaja Łabińskiego od chłopów z Damasławka po mierze żyta z każdej zagrody. W 1610 r. król Władysław IV nadał włości Damasławka zakonowi cystersów z Wągrowca, w 1620 r. właścicielami Damasławka oraz pobliskiego Starężyna byli Starscy. Damasławek oraz wsie obecnej gminy Damasławek nie tworzyły w przeszłości wspólnego klucza majątków ziemskich, jako niewielkie posiadłości należały do różnych, często zmieniających się właścicieli. Stan ten nie uległ zmianie również po przyłączeniu tego regionu w 1793 r. do Prus.

W 1868 r. na terenie obecnej gminy Damasławek zakończono budowę linii kolejowej Gniezno-Nakło, dwa lata później, w 1870 r., została oddana linia kolejowa Inowrocław-Krzyż. W 1900 r. w związku z ożywieniem ruchu pasażerskiego wzniesiono w Damasławku użytkowany do dnia dzisiejszego budynek dworca kolejowego wraz z tunelem podziemnym prowadzącym na perony. Na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego w 1919 r. obszar obecnej gminy Damasławek znalazł się ponownie w granicach Polski. 5.2 Charakterystyka zasobów dziedzictwa kulturowego Gmina Damasławek w stosunku do innych rejonów województwa wielkopolskiego posiada niewiele zabytków dawnej architektury. Wsie należące do gminy Damasławek nie stanowiły znaczących ośrodków gospodarczych ani politycznych, nie były też głównymi siedzibami możnych rodów szlacheckich. Stąd też brak z okresu nowożytnego świeckiej architektury reprezentacyjnej i okazałych kościołów. Zabudowa omawianego regionu stanowiła przez stulecia zabudowę wiejską najniższych warstw społecznych. Większość budowli tego regionu wznoszona była do końca XVIII w. najczęściej z drewna. Budynki te, bardzo nietrwałe, padały często ofiarą pożarów. Nie zachował się żaden obiekt świadczący o dawnej metryce tych terenów. Najstarsze zachowane obiekty pochodzą z XIX w. Na terenie gminy jedynie Damasławek posiada rozbudowany układ przestrzenny dostosowany do konfiguracji terenu i przebiegu dróg. W Damasławku występuje układ oparty na skrzyżowaniu czterech dróg, w miejscu przecięcia dróg utworzony został niewielki prostokątny rynek. Ten układ urbanistyczny oraz występująca historyczna zabudowa charakterystyczne są dla małego miasta, choć sam Damasławek nigdy praw miejskich nie posiadał. Podobny układ oparty na skrzyżowaniu dróg występuje w Niemczynie oraz w mniejszej skali w Kozielsku i Turzy. Zabudowa wsi Starężyn i Mokronosy reprezentuje układ ulicówki z zabudową o zróżnicowanej gęstości, najczęściej usytuowaną po obu stronach drogi. W pozostałych wsiach gminy Damasławek zabudowa nie utworzyła układu urbanistycznego, występuje rozproszona w terenie. Taki układ istnieje we wsiach Kołybki, Kopanina, Smuszewo oraz Stępuchowo. Obecnie tylko układ ruralistyczny Damasławka podlega ochronie; ujęty jest w spisie ewidencji obiektów zabytkowych gminy Damasławek. Układy przestrzenne pozostałych wsi nie zostały objęte ochroną konserwatorską. W przeszłości prawie we wszystkich wsiach położonych na terenie gminy Damasławek obok zabudowy gospodarstw wiejskich istniało założenie pałacowo (lub dworsko) - parkowe wraz z folwarkiem. Założenia te zostały wzniesione w 2 poł. XIX w. Najlepiej zachowane

elementy dawnego układu: obiekt rezydencyjny, park, część zabudowań folwarku, występują w Stępuchowie (własność prywatna*) i Kołybkach (własność prywatna). *uwaga forma własności dla wszystkich obiektów stanowiących zasoby kulturowe Gminy Damasławek została podana w komputerowej bazie danych Gminnej Ewidencji Zabytków. Zespół w Smuszewie (własność prywatna) zachował czytelny układ dawnego założenia, gdzie obiekt rezydencjalny oraz park zachowane są w stopniu dostatecznym, natomiast obiekty gospodarcze folwarku uległy zniszczeniu. Przykładem mniejszego zespołu dworsko-parkowego są założenia w Kopaninie (własność Gminy Damasławek), Mokronosach (własność prywatna), Starężynie (własność Skarbu Państwa) oraz w Niemczynie (współwłasność Gminy Damasławek oraz osoby prywatnej). Obecnie założenia te są w dużym stopniu zniszczone. Zabytki architektury mieszkalnej oraz obiekty budownictwa objęte ochroną konserwatorską zachowane na terenie gminy Damasławek pochodzą głównie z XIX w. i pocz. XX w. Historyczna zabudowa występuje najliczniej na terenie Damasławka. Najstarszym zachowanym zabytkiem architektury jest późnoklasycystyczny dworek, wzniesiony w 1 poł. XIX w. dla Daleszyńskich, ówczesnych właścicieli Damasławka (własność kościelna). Kiedy w 1911 r. rozpoczęto na terenie parku budowę kościoła, przebudowano dworek, adaptując go na potrzeby plebani przykościelnej. Kościół (własność kościelna) konsekrowany w 1923 r. jest skromną budowlą jednonawową, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium, niska czworoboczna wieża nie stanowi wyraźnej dominanty architektonicznej miasta. Mimo, że Damasławek pod względem administracyjnym zaliczany jest jako wieś, stosunkowo zwarta zabudowa charakterystyczna jest dla małego miasteczka o dominującej funkcji rolniczej. Występuje typ szerszej działki z niskim murowanym budynkiem mieszkalnym ustawionym kalenicą równolegle do ulicy oraz budynkiem gospodarczym w głębi. Charakter taki posiada zabudowa rynku i ulic przyległych. Niestety wzniesione w okresie powojennym realizacje architektoniczne nie dostosowane do zabudowy otaczającej częściowo ten obraz zatarły. Przykłady historycznej zabudowy mieszkalnej zostały zachowane przy Rynku i przy ulicach przyległych. Domy mieszkalne wzniesione w 1 ćw. XX w. są parterowe lub piętrowe, nakryte wysokim dachem, niekiedy zachowany został ozdobny detal architektoniczny (niemal w całości własność prywatna).

Wzdłuż ul. Kolejowej usytuowana jest historyczna zabudowa dworca kolejowego wraz z zespołem domów mieszkalnych pracowników kolei (własność Skarbu Państwa). Dworzec wzniesiony w 1900 r., jest budynkiem murowanym z cegły, piętrowym, elewacje zdobione są dekoracyjnymi pasami glazurowanej cegły, naprzeciwko budynku dworca znajduje się utrzymany w analogicznym charakterze budynek gospodarczo-mieszkalny. Domy mieszkalne są obiektami piętrowymi, o skromnych ceglanych elewacjach. Analogiczne domy mieszkalne, należące także do zespołu dworcowego, znajdują się przy ul. Kcyńskiej (własność Skarbu Państwa oraz własność prywatna). W pozostałych wsiach historyczna zabudowa zachowana jest bardzo nielicznie, najwięcej dawnych obiektów występuje w zespołach pałacowo (lub dworsko) - parkowych. Najlepiej zachowany zespół pozostał we wsi Stępuchowo (własność prywatna). Malowniczo położony nad brzegiem Jeziora Stępuchowskiego pałac został wzniesiony w latach 1860-1870 dla Władysława Moszczeńskiego. Obiekt dwukrotnie rozbudowywany w k. XIX w. i w XX w. reprezentuje typ willi neorenesansowej, otoczonej rozległym parkiem (5.0 ha). Park zaprojektowany w XIX w. stanowi połączenie układu krajobrazowego i geometrycznego wzbogaconego o cechy eklektyczne, nawiązujące do wzorów renesansu i baroku. Od strony zachodniej pałacu usytuowany jest folwark; z dawnych budynków z k. XIX w. zachowane zostały gorzelnia i stodoła oraz zespół czworaków przy drodze dojazdowej. Drugą siedzibą Władysława Moszczeńskiego był zespół pałacowo-parkowy w Kołybkach. Pałac o cechach eklektycznych wzniesiony został w 1882 r. Otaczający pałac park krajobrazowy (5,88 ha) jest założeniem wcześniejszym, datowanym na podstawie wieku drzew na 1 poł. XIX w. Zespół folwarczny usytuowany z boku, połączony był kompozycyjnie z pałacem aleją dębową. Obecnie na miejscu dawnych zabudowań folwarcznych zostały wzniesione nowe budynki. Trzecim zespołem pałacowo-parkowym godnym uwagi jest założenie w Smuszewie (własność prywatna). Pochodzi ono również z 2 poł. XIX w. Pałac usytuowany w północnowschodniej części parku posiada formę architektoniczną podobną do stylu pałacu w Stępuchowie. Park o charakterze krajobrazowym zachowany jest w granicach pierwotnych (3,4 ha), w częściowo zachowanym drzewostanie najliczniej występuje jesion wyniosły oraz kasztanowiec. Pozostałe założenia dworsko-parkowe na terenie gminy Damasławek posiadają jedynie pojedyncze zachowane obiekty historyczne, a niekorzystne przekształcenia zatarły w dużym stopniu ich pierwotny układ przestrzenny.

Z architektury sakralnej zabytkowy charakter posiada zespół kościoła p.w. św. Józefa we wsi Kozielsko (własność kościelna). W skład zespołu wchodzi plebania wzniesiona w k. XVIII w., neogotycki kościół z 1874 r. oraz dom parafialny z pocz. XX w. Na terenie placu przykościelnego zachowane zostały płyty nagrobne z XVIII w. i XIX w. Najstarsze zabytkowe cmentarze na terenie gminy Damasławek znajdują się we wsi Kozielsko i Niemczyn (własność kościelna). Cmentarze usytuowane przy kościele parafialnym, założone zostały w XV i XVII w. W Damasławku (cmentarz czynny, własność kościelna), Dąbrowie (własność Gminy Damasławek), Gruntowicach (własność Skarbu Państwa), Kozielsku (własność kościelna ) i Wiśniewku (własność kościelna) zachowane zostały historyczne cmentarze z 2 poł. XIX w. i pocz. XX w., objęte są one ochroną konserwatorską. Cmentarze te, nieczynne, zachowane w różnym stopniu, niekiedy prawie całkowicie zniszczone. 5.3 Obiekty zabytkowe nieruchome o najwyższym znaczeniu dla gminy DAMASŁAWEK park dworski, 1 poł. XIX w., nr rej.: A-417 z 12.03.1982 (własność kościelna) dworek, ob. plebania, 1 poł. XIX w., nr rej.: A-584 z 03.05.1969 (własność kościelna) KOŁYBKI zespół pałacowy, XIX w. (własność prywatna): - pałac, nr rej.: A-435 z 23.04.1983 - park, nr rej.: A-391 z 18.03.1981 KOPANINA zespół dworski, 1 poł. XIX w. (własność Gminy Damasławek) - park, nr rej.: A-376 z 23.06.1979 - kaplica grobowa Sobierajskich, nr rej.: A-375 z 23.06.1979 KOZIELSKO kościół par. p.w. Św. Józefa, 1869-1874, nr rej.: A-737 z 04.12.1992 (własność kościelna) plebania, XVIII w., nr rej.: A-587 z 03.05.1969 (własność kościelna)

NIEMCZYN kościół paraf. p.w. Wniebowzięcia NMP, 1897, nr rej:. 759/Wlkp/A z 31.08.2009 (własność kościelna), cmentarz przykościelny, katolicki, 1 poł. XIX w., nr rej.: A-571 z 29.07.1988 oraz 759/Wlkp/A z 31.08.2009 (własność kościelna), park dworski, 1poł. XIX w., pocz. XX w., nr rej.: 726/Wlkp/A z 12.12.2008 (współwłasność Gminy Damasławek oraz prywatna), kaplica ewangelicka (w parku), pocz. XX w. nr rej.: /Wlkp/A z 12.12.2008 (własność prywatna). SMUSZEWO zespół pałacowy, 2 poł. XIX w.: nr rej. 753/Wlkp/A z 19.06.2009 (własność prywatna) - pałac, nr rej.: A-377 z 23.06.1979 i 753/Wlkp/A z 19.06.2009 - park, nr rej.: A-413 z 12.03.1982 i 753/Wlkp/A z 19.06.2009 oraz stanowiska archeologiczne (własność Skarbu Państwa): - grodzisko wczesnośredniowieczne, nr rej.: 1294/A z 29.11.1974 - grodzisko kultury łużyckiej, nr rej.: 1293/A z 29.11.1974 STARĘŻYN park dworski, 2 poł. XIX w., nr rej.: A-412 z 12.03.1982 (własność Skarbu Państwa) STĘPUCHOWO zespół pałacowy, 1 poł. XIX w., XIX/XX w. (własność prywatna): - pałac, nr rej.: A-213 z 29.04.1970 - obora, nr rej.:a-213 z 29.04.1970 - park, nr rej.: A-392 z 28.03.1981 Pozostałe obiekty bardzo ważne dla całokształtu dziedzictwa kulturowego gminy Damasławek widnieją w gminnej ewidencji zabytków, należą do nich: - Kościół Parafialny p.w. św. Stanisława przy ul. Kościelnej, (własność kościelna), - Zespół Dworca Kolejowego (własność Skarbu Państwa): dworzec PKP z pocz. XX w. przy ul. Kolejowej, infrastruktura towarzysząca: wiaty przejścia podziemne na perony z pocz. XX w., wieża ciśnień mur. z 1907 r. przy ul. Kcyńskiej; oraz - Zespół Budynków Mieszkalnych Pracowników Kolei przy ul. Kolejowej i Kcyńskiej z pocz. XX w.

- Zespół Cmentarny ul. Lipowa (własność kościelna): kaplica cmentarna z lat 20-tych XX w., brama cmentarna z tego samego okresu, - Młyn z lat 20-tych XX w. przy ul. Wągrowieckiej, (własność prywatna) - Remiza z początku XX w. przy ul. Kcyńskiej, (własność prywatna) - dawna Szkoła przy ul. Janowieckiej z pocz. XX w. (własność prywatna) - Szkoła przy ul. Rynek z pocz. XX w. (własność Gminy Damasławek) - Budynek Urzędu Gminy przy ul. Rynek wybudowany ok. 1915 r. (własność Gminy Damasławek) 5.4 Wszystkie obiekty znajdujące się w ewidencji zabytków (razem z obiektami z rejestru zabytków) DAMASŁAWEK 1. UKŁAD RURALISTYCZNY 2. ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PAR. p.w. św. Stanisława Kostki, ul. Kościelna: a. kościół poewangelicki, ob. rzym.-kat., mur., l. 1914-22 b. dwór Reców, ob. plebania, mur., 1. pół. XIX W./1920 r. c. mur kościelny, mur., ok. 1920 r. d. park krajobrazowy, XIX w.; d. brama przykościelna, mur., 2 poł. XX w. 3. POZOSTAŁOŚCI ZESPOŁU FOLWARCZNEGO, ul. Kościelna: a. budynek mieszkalny, nr 3, mur., pocz. XX w. b. stodoła, nr 3, mur., pocz. XX w. (obecnie przy ul. Żnińskiej 9) c. budynek gospodarczy, nr 3, mur., pocz. XX w. d. budynek gospodarczy, nr 3, mur., pocz. XX w. e. spichlerz, ob. budynek mieszkalny nr 5, mur., pocz. XX w. f. brama, mur., pocz. XX w. 4. ZESPÓŁ CMENTARZA, ul. Lipowa: a. kaplica cmentarna, mur., l. 20-te XX w. b. brama cmentarna, mur., l. 20-te XX w. 5. ZESPÓŁ DWORCA KOLEJOWEGO: a. dworzec, mur., pocz. XX w., ul. Kolejowa b. rampa kolejowa, ul. Kolejowa c. toalety dworcowe, ul. Kolejowa d. wiata przejścia podziemnego na perony, stal, pocz. XX w., ul. Kolejowa e. wiata przejścia podziemnego na perony, stal, pocz. XX w., ul. Kolejowa f. wieża ciśnień, mur., 1907 r., ul. Kcyńska

6. ZESPÓŁ BUDYNKÓW MIESZKALNYCH PRACOWNIKÓW KOLEI, ul. Kcyńska: a. budynek mieszkalny nr 27, mur., pocz. XX w. b. budynek mieszkalny nr 29, mur., pocz. XX w. c. budynek mieszkalny nr 31, budynek gospodarczy, łącznik, mur., pocz.xx w. d. budynek mieszkalny nr 33, budynek gospodarczy, łącznik, mur., pocz.xx w. e. budynek mieszkalny nr 35, mur., pocz. XX w. f. budynek mieszkalny nr 37, mur., pocz. XX w. 7. ZESPÓŁ BUDYNKÓW MIESZKALNYCH PRACOWNIKÓW KOLEI, ul. Kolejowa: a. budynek mieszkalny nr 1, mur., pocz. XX w. b. budynek mieszkalny nr 3, budynek gospodarczy, mur., pocz. XX w. c. budynek mieszkalny nr 5, budynek gospodarczy, mur., pocz. XX w. d. budynek mieszkalny nr 7, ob. poczta, mur., pocz. XX w. e. budynek mieszkalny nr 9, mur., pocz. XX w. f. budynek mieszkalny nr 10, mur., pocz. XX w. 8. SZKOŁA, mur., ok. 1910 r., Rynek 4 9. SZKOŁA, mur., pocz. XX w., ul. Janowiecka 2 10. MLECZARNIA, mur., ok. 1918 r., ul. Janowiecka 29 11. MŁYN, mur., l. 20-te XX w., ul. Wągrowiecka 7 12. REMIZA, mur., pocz. XX w., ul. Kcyńska 4 ul. ul. Długa 13. DOM nr 1, mur., l. 20-te XX w. 14. DOM nr 2, mur., l. 20-te XX w. 15. DOM nr 4, mur., l. 20-te XX w. 16. DOM nr 5, mur., l. 20-te XX w. 17. DOM nr 7, mur., l. 20-te XX w. ul. Janowiecka 18. DOM nr 5, mur., pocz. XX w. 19. DOM nr 8, mur., 2. pół. XIX w. 20. DOM nr 16, mur., pocz. XX w. 21. DOM nr 15/17, mur., ok. 1915 r. 22. DOM nr 18, mur., ok. 1915 r. 23. DOM nr 19, mur., l. 20-te XX w. 24. DOM nr 22, mur., pocz. XX w. 25. DOM nr 27, mur., l. 30-te XX w.

26. ZESPÓŁ DOMU nr 33: a. budynek mieszkalny, mur., ok. 1915 r. b. budynek gospodarczy, mur., ok. 1915 r. 27. DOM nr 34, mur., l. 30-te XX w. 28. DOM nr 36, mur., pocz. XX w. ul. Kcyńska 29. DOM nr 1, mur., pocz. XX w. 30. DOM nr 7 z bramą, mur., ok. 1915 r. 31. DOM nr 8, mur., l. 20-te XX w. 32. DOM nr 10, mur., l. 20-te XX w. 33. DOM nr 12, mur., l. 20-te XX w; 34. DOM nr 14, mur., 1929 r. 35. DOM nr 17, szach., l. 20-te XX w. 36. DOM nr 18, szach., l. 20-te XX w. 37. DOM nr 20, szach., l. 20-te XX w. 38. DOM nr 23, mur., pocz. XX w. 39. DOM nr 25, mur., pocz. XX w. 40. DOM nr 30, mur., l. 20-te XX w. 41. DOM nr 32, szach., l. 20-te XX w. 42. DOM nr 34, mur., l. 20-te XX w. 43. DOM nr 36, mur., l. 20-te XX w. 44. DOM nr 50, mur., l. 20-te XX w. ul. Kościelna 45. DOM nr 1, mur., l. 30-te XX w. 46. DOM nr 7, mur., l. 20-te XX w. ul. Lipowa 47. DOM nr 5, mur., ok. 1915 r. 48. DOM nr 7, mur., ok. 1915 r. ul. Piotrkowicka 49. DOM nr 2, mur., l. 30-te XX w. 50. DOM nr10, mur., l. 30-te XX w.

ul. Podgórna 51. DOM nr 1, mur., l. 20-te XX w. 52. DOM nr 2, mur., l. 30-te XX w. 53. DOM nr 9, mur., l. 30-te XX w. (obecnie ul. Długa 9) 54. DOM nr 10, mur., l. 30-te XX w. (obecnie ul. Długa 10) 55. DOM nr 11, mur., l. 20-te XX w (obecnie ul. Długa 11) 56. DOM nr 12, mur., l. 30-te XX w. (obecnie ul. Długa 12) 57. ZESPÓŁ DOMU nr 13: (obecnie ul. Długa 13) a. budynek mieszkalny, mur., ok. 1915 r. b. budynek gospodarczy, mur., ok. 1915 r. c. brama, furtka, ogrodzenie, mur., ok. 1915 r. 58. ZESPÓŁ DOMU nr 14: (obecnie ul. Długa 14) a. budynek mieszkalny, mur., l. 20/30-te XX w. b. budynek gospodarczy, mur., l. 20-te XX w. c. budynek gospodarczy, mur., l. 20-te XX w. d. brama, mur., l. 20-te XX w. 59. DOM nr 15, mur., l. 20-te XX w. (obecnie ul. Długa 15) 60. DOM nr 16, mur., ok. 1915 r. (obecnie ul. Długa 16) 61. DOM nr 20, mur., ok. 1915 r. (obecnie ul. Długa 20) 62. DOM nr 21, mur., ok. 1915 r. (obecnie ul. Długa 21) ul. Rynek 63. DOM nr 1a, mur., pocz. XX w. 64. DOM nr 3, mur., ok. 1915 r. (obecnie Rynek 9) 65. DOM nr 5, mur., l. 20-te XX w. 66. DOM nr 6, mur., l. 20-te XX w. 67. DOM nr 8, ob. Urząd Gminy, mur., ok. 1915 r. 68. DOM nr 10, mur., l. 20-te XX w. ul. Wągrowiecka 69. DOM nr 8, mur., l. 30-te XX w. 70. DOM nr 9, mur., l. 30-te XX w. 71. DOM nr 10, mur., l. 30-te XX w. 72. DOM nr 15, mur., l. 30-te XX w. 73. DOM nr 16, mur., 1929 r. 74. DOM nr 17, mur., l. 30-te XX w. 75. DOM nr 18, mur., l. 20-te XX w.

76. ZESPÓŁ DOMU nr 19: a. budynek mieszkalny, mur., l. 20-te XX w. b. budynek gospodarczy, mur., l. 20-te XX w. c. brama, mur., l. 20-te XX w. 77. DOM nr 25, mur., 1932 r. 78. DOM nr 29, mur., l. 20-te XX w. 79. ZESPÓŁ DOMU nr 31: a. budynek mieszkalny, mur., pocz. XX w. b. b. brama, mur., pocz. XX w. ul. Żnińska 80. DOM nr 4, mur., l. 20-te XX w. 81. DOM nr 7, mur., l. 30-te XX w. DĄBROWA 82. POZOSTAŁOŚĆ ZAŁOŻENIA DWORSKO-PARKOWEGO: a. brama, mur., l. 20-te XX w. b. b. park krajobrazowy, 2. pół. XIX w. 83. CMENTARZ EWANGELICKI, pocz. XX w. 84. SZKOŁA, nr 54, mur., l. 20-te XX w. 85. ZESPÓŁ DWORCA KOLEJOWEGO: a. dworzec kolejowy, mur., pocz. XX w. b. b. budynek mieszkalny pracowników kolei, mur., pocz. XX w. 86. ZESPÓŁ DOMU nr 33: a. budynek mieszkalny, mur., l. 20-te XX w. b. b. stodoła, mur., l. 20-te XX w. c. c. brama i ogrodzenie, mur., l. 20-te XX w. 87. DOM nr 5, mur., l. 30-te XX w. 88. DOM nr 12, mur., 1935 r. 89. DOM nr 21, mur., l. 20-te XX w. 90. DOM nr 26, mur./kam., k. XIX w. 91. DOM nr 27, mur./kam., k. XIX w. 92. DOM nr 48, mur., l. 20-te XX w. 93. DOM nr 65, mur., l. 30-te XX w.

GRUNTOWICE 94. CMENTARZ EWANGELICKI, II poł. XIX w. 95. SZKOŁA, mur., ok. 1915 r. (obecnie świetlica wiejska i budynek mieszkalny) 96. DOM nr 2, mur., ok. 1918 r. 97. DOM nr 10, mur., k. XIX w. 98. DOM nr 13, mur., l. 30-te XX w. 99. DOM nr 19, mur., 1918 r. KOŁYBKI 100. ZAŁOŻENIE DWORSKO-PARKOWE: a. dwór, nr 5, mur., ok. 1890 r., rozbudowany ok. 1920 r. b. park krajobrazowy, k. XIX w. 101. POZOSTAŁOŚCI ZAŁOŻENIA FOLWARCZNEGO: a. obora, mur./kam., k. XIX w. b. chlewnia, mur., pocz. XX w. c. brama i ogrodzenie, mur./kam., k. XIX w. 102. KAPLICA, mur., 2. pół. XIX w. 103. DOM nr 15, drewn., l. 30-te XX w., tzw. poniatówka" KOPANINA 104. POZOSTAŁOŚCI ZAŁOŻENIA DWORSKO-PARKOWEGO: a. kaplica dworska, mur., l. 1830-45 b. park krajobrazowy, 1. pół. XIX w./ k. XIX w. 105. ZESPÓŁ DOMU nr 1: a. budynek mieszkalny, mur., pocz. XX w. b. budynek gospodarczy, mur., pocz. XX w. 106. DOM nr 7, mur., I. 20-teXXw. 107. SPICHLERZ, mur., 1908 r. KOZIELSKO 108. ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PAR. p.w. św. Józefa: a. kościół, mur., ok. 1874 r., proj. Wiktor Stabrowski b. plebania, mur., k. XVIII w., rozbudowana 1937 r. c. dom parafialny, mur., pocz. XX w. d. d. brama i ogrodzenie, mur./żel., ok. 1874 r. e. cmentarz przykościelny, XV w.

109. CMENTARZ KATOLICKI, 1914 r. nieczynny a. brama cmentarza kat., mur., 2. pół. XIX w., przy drodze na Międzylesie 110. CMENTARZ KATOLICKI, 1869 r. czynny 111. DOM nr 1, mur., l. 30-te XX w. 112. DOM nr 3, mur., l. 30-te XX w. 113. DOM nr 13, mur., l. 30-te XX w. MIĄŻA 114. SZKOŁA, mur./kam., pocz. XX w. 115. DOM nr 3, mur., ok. 1920 r. (obecnie budynek jest ruiną) MIĘDZYLESIE 116. DOM nr 3, mur., ok. 1910 r. 117. DOM nr 4, mur., ok. 1910 r. 118. DOM nr 5, mur., l. 20-te XX w. 119. DOM nr 36, mur., l. 20-te XX w. 120. DOM nr 40, mur., l. 30-te XX w. 121. DOM nr 51, mur., ok. 1910 r. MOKRONOSY 122. PARK DWORSKI KRAJOBRAZOWY, 2 poł. XIX w. 123. ZESPÓŁ SZKOŁY: a. szkoła, nr 3, mur., ok. 1910 r. b. b. budynek gospodarczy, szach., ok. 1910 r. 124. DOM nr 1, mur., l. 20-teXXw. 125. DOM nr 7, mur., ok. 1910 r. 126. DOM nr 9, mur., ok. 1910 r. (budynek nie istnieje) 127. DOM nr 28, mur., l. 20-te XX w. 128. DOM nr 40, mur., l. 20-te XX w. NIEMCZYN 129. ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PAR. p.w. NMP: a. kościół, mur., 4. ćw. XIX w. b. brama, mur., 2. pół. XIX w. c. cmentarz przykościelny, katolicki, nieczynny, XVII w.

130. POZOSTAŁOŚĆ ZESPOŁU DWORSKO-PARKOWEGO: a. poewangelicka kaplica dworska, mur., pocz. XX w. b. dzwonnica przy kaplicy ewangelickiej, mur., pocz. XX w. c. park krajobrazowy, k. XVIII w./xix w. 131. SZKOŁA, mur., pocz. XX w. 132. DOM, dawna oficyna dworska, mur., 1 poł. XIX w. 133. ZESPÓŁ ZAJAZDU,: a. zajazd, ob. budynek mieszkalny, nr 43, mur., 3. ćw. XIX w. b. spichlerz, mur., l. 30-te XX w. c. brama i ogrodzenie, mur., l. 30-te XX w. 134. ZESPÓŁ DOMU nr 66: a. budynek mieszkalny, ob. poczta, mur./kam., 1881 r. b. b. budynek mieszkalno-gospodarczy, mur., l. 20-te XX w. 135. DOM nr 18, mur., l. 30-te XX w. 136. DOM nr 20, mur./drewn., ok.. 1940 r. 137. DOM nr 22, mur., pocz. XX w. 138. DOM nr 25, mur./kam., ok. 1918 r. 139. DOM nr 26, mur., l. 20-te XX w. 140. DOM nr 32, mur./kam, l. 20-te XX w. 141. DOM nr 40, mur., l. 30-te XX w. 142. DOM nr 52, mur., l. 20-te XX w. 143. BUDYNEK GOSPODARCZY, nr 41, mur./kam., ok. 1918 r. 144. KUŹNIA, mur., k. XIX w. 145. BRAMA l OGRODZENIE, gospodarstwo nr 37, mur., l. 20-te XX w. RAKOWO 146. SZKOŁA, nr 14, mur., ok. 1910 r. SMUSZEWO 147. POZOSTAŁOŚĆ ZESPOŁU DWORSKO-PARKOWEGO: a. dwór, mur., ok. 1870 r. b. park krajobrazowy, XIX w. 148. ZESPÓŁ DOMU nr 24: a. budynek mieszkalny, mur., l. 20-te XX w. b. budynek gospodarczy, mur., l. 20-te XX w. 149. DOM nr 32, mur., l. 30-te XX w.

STARĘŻYN 150. POZOSTAŁOŚCI ZESPOŁU DWORSKO-PARKOWEGO: a. dwór, nr 11, mur., ok. 1907 r. b. park krajobrazowy, 2. pół. XIX w. STARĘŻYNEK 151. CMENTARZ CHOLERYCZNY, pocz. XX w. STĘPUCHOWO 152. POZOSTAŁOŚĆ ZESPOŁU DWORSKO-PARKOWEGO: a. dwór, mur., l. 1860-70, XX w. b. b. brama i ogrodzenie, mur./żel., 3. ćw. XIX w. c. park krajobrazowy, pół. XIX w. 153. POZOSTAŁOŚĆ ZESPOŁU FOLWARCZNEGO: a. stodoła, mur., k. XIX w. b. b. gorzelnia, mur., k. XIX w. c. c. czworak, nr 7, mur., k. XIX w. d. czworak, nr 8, mur., k. XIX w. e. czworak, nr 9, mur., k. XIX w. f. czworak, nr 10, mur., k. XIX w. g. czworak, nr 11, mur., k. XIX w. 154. ZESPÓŁ DWORCA KOLEJOWEGO: a. dworzec kolejowy, mur., pocz. XX w. b. b. budynek mieszkalny, nr 28, mur., pocz. XX w. c. c. budynek mieszkalny, nr 29, mur., pocz. XX w. TURZA 155. SZKOŁA, nr 23, mur., ok. 1910 r. (obecnie budynek mieszkalny) 156. REMIZA, mur., pocz. XX w. 157. DOM nr 3, mur./drewn., pocz. XX w. 158. DOM nr 5, mur./drewn., pocz. XX w. 159. DOM nr 27, mur., pocz. XX w. 160. DOM nr 28, mur., ok. 1918 r. 161. DOM nr 35, mur., ok. 1918 r. 162. DOM nr 37, mur., pocz. XX w. 163. DOM nr 66, mur., 2. pół. XIX w. WIŚNIEWKO 164. CMENTARZ EWANGELICKI, II poł. XIX w.