NPF wdrożenie wyników Raport o sposobie korzystania z portalu informacyjnokomunikacyjnego dla dedykowanych grup użytkowników

Narodowy Program Foresight wdrożenie wyników Zadanie 3h NPF wdrożenie wyników Raport o sposobie korzystania z portalu informacyjnokomunikacyjnego dla dedykowanych grup użytkowników Anna Rogut, Bogdan Piasecki Prace techniczne: Monika Piasecka Łódź, czerwiec 2015

Spis treści WPROWADZENIE... 3 STRUKTURA PORTALU INFORMACYJNO-KOMUNIKACYJNEGO... 3 PLATFORMA KONSULTACJI... 4 OBSERWATORIUM INTELIGENTNEJ SPECJALIZACJI... 4 MAPY KONWERSYJNE... 9 BAZA INNOWACJI TECHNOLOGICZNYCH... 10 BAZA EKSPERTÓW... 11 BAZA INFORMACYJNO-SZKOLENIOWA... 11 SPOSÓB KORZYSTANIA Z PORTALU INFORMACYJNO-KOMUNIKACYJNEGO... 16 MOŻLIWOŚCI ANALITYCZNE OFEROWANE PRZEZ PIK RÓŻNYM GRUPOM INTERESARIUSZY... 16 POMOC EKSPERCKA WBUDOWANA W ZASOBY PIK... 21 MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA PIK DO DIALOGU Z RÓŻNYMI GRUPAMI INTERESARIUSZY... 22 WYKAZ WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW... 23 WYKAZ PODSTAWOWYCH SKRÓTÓW UŻYTYCH W RAPORCIE... 24 ZAŁĄCZNIKI... 25 ZAŁĄCZNIK 1: OBSERWATORIUM INTELIGENTNEJ SPECJALIZACJI. ZAKRES DANYCH STATYSTYCZNYCH... 25 ZAŁĄCZNIK 2: GOSPODARKA WIEDZY... 29 ZAŁĄCZNIK 3: NOMENKLATURA DLA ANALIZY I PORÓWNA PROGRAMÓW I BUDŻETÓW NAUKOWYCH NABS... 33 ZAŁĄCZNIK 4: MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA PATENTOWA (DZIAŁY I PODDZIAŁY)... 35 ZAŁĄCZNIK 5: KODY PRODUKTÓW ICT... 36 ZAŁĄCZNIK 6: MIĘDZYNARODOWA STANDARDOWA KLASYFIKACJA RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI ISIC... 36 ZAŁĄCZNIK 7: TABLICE PRZEPŁYWÓW MIĘDZYGAŁĘZIOWYCH... 37 ZAŁĄCZNIK 8: PRZYKŁAD MATERIAŁÓW SKŁADAJĄCYCH SIĘ NA BIS... 42 PODSTAWOWE POJĘCIA I DEFINICJE... 43 DODATKOWE WYJAŚNIENIA... 45 DODATKOWE OPRACOWANIA... 48 ZAŁĄCZNIK 9: PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PIK DO WSPARCIA PROCESU PRZEDSIĘBIORCZEGO ODKRYWANIA OBSZARÓW INTELIGENTNYCH SPECJALIZACJI... 55 ZAŁĄCZNIK 10: PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PIK DO WERYFIKACJI OBSZARÓW INTELIGENTNYCH SPECJALIZACJI. 62 ZAŁĄCZNIK 11: PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PIK DO WSPARCIA EWALUACJI EX ANTE... 65 ZAŁĄCZNIK 12: PRZYKŁAD WBUDOWANEJ POMOCY EKSPERCKIEJ... 70 2

Wprowadzenie Aktualny Raport o sposobie korzystania z portalu informacyjno-komunikacyjnego dla dedykowanych grup użytkowników jest drugim raportem przygotowywanym w ramach zadania 3h: Utrzymanie systemu i opracowanie rocznych raportów. Raport jest syntetycznym przewodnikiem po portalu informacyjno-komunikacyjnym (PIK) ułatwiającym przyszłym użytkownikom swobodne poruszanie się i maksymalne wykorzystanie możliwości analitycznych oferowanych przez portal. Raport bazuje na dotychczasowym dorobku projektu oraz na dyskusji wynikającej z prezentacji portalu członkowie Regionalnego Forum Terytorialnego Województwa Łódzkiego) i członkom Rady Naukowej Ośrodka Badań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości). W dalszej części raport przedstawia: strukturę portalu informacyjno-komunikacyjnego wraz z niezbędnymi wyjaśnieniami oraz sposób korzystania z portalu informacyjno-komunikacyjnego, włączając podstawowe możliwości informacyjno-analityczne, zakres pomocy eksperckiej wbudowanej w zasoby PIK i możliwości wykorzystania portalu do dialogu z różnymi grupami interesariuszy. Struktura portalu informacyjno-komunikacyjnego Portal informacyjno-komunikacyjny (PIK) składa się z sześciu podstawowych modułów (Rysunek 1): platforma konsultacji, obserwatorium inteligentnej specjalizacji i prognozowanie, mapy konwersyjne, baza innowacji technologicznych, baza ekspertów i baza informacyjno-szkoleniowa. Dodatkowy moduł Aktualności, prezentuje bieżące informacje, tematycznie związane z rozwojem lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych inteligentnych specjalizacji (informacje o wydarzeniach i projektach, szkoleniach, spotkaniach, konferencjach, warsztatach, nowych publikacjach, dokumentach, artykułach umieszczanych na portalu, nowych wątkach na forum umieszczanych w ramach platformy konsultacyjnej oraz drobne ogłoszenia i komunikaty). Szczegółowa struktura portalu jest pochodną zapisów przyjętych w raporcie GIG (2013), Koncepcja portalu informacyjno-komunikacyjnego (PIK), maszynopis. 3

Rysunek 1: Portal informacyjno-komunikacyjny Źródło: http://pik.gig.eu/moduly-inne/platforma-konsultacji.html Platforma konsultacji Moduł Platforma konsultacji (PK) zawiera cztery komponenty: konsultacja dokumentów, otwarte forum dyskusyjne, wyszukiwanie współpracownika i zamieść ogłoszenie. Obserwatorium inteligentnej specjalizacji Trzonem Obserwatorium inteligentnej specjalizacji (OIS) są dane ilościowe i jakościowe wspomagające regionalnych interesariuszy (użytkowników portalu) w procesie przygotowania, wdrażania i ewaluacji regionalnych polityk rozwojowych, zwłaszcza regionalnych strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji. Dane ilościowe obejmują część statystyki publicznej (por. załącznik 1) i prezentowane są wszędzie tam, gdzie to możliwe w podziale na lata (począwszy od 2003 roku), województwa, rodzaje działalności gospodarczej (według sekcji i działów Polskiej Klasyfikacji Działalności PKD) i klasy wielkości firm. 4

Dane te są podstawą tworzonych dzięki wbudowanym w OIS algorytmom indeksów cząstkowych i syntetycznych (Rysunek 2), wykorzystywanych do analizy, diagnozy, identyfikacji itd.: potencjału gospodarki, technologii i sfery badawczo-rozwojowej, submoduł B1: Ogólna ocena wskaźnikowa potencjału gospodarki, technologii, sfery B+R regionu), zakresu rozwoju regionalnej gospodarki wiedzy, submoduł B2: Ocena regionu w kategoriach sektorów gospodarki wiedzy, por. załącznik 2), potencjału wzrostu i innowacyjności poszczególnych sektorów, submoduł B3: Sektory gospodarki o największym potencjale wzrostu i innowacyjności wiedzy, por. Ramka 1), powiązań międzysektorowych (przepływy międzygałęziowe w ramach łańcuchów wartości) i ponadsektorowych (podobieństwo kierunków badań/ technologii), submoduł B4: Ocena zbliżonej różnorodności i przepływów międzygałęziowych). Dodatkowym obszarem wykorzystania danych statystycznych jest submoduł Prognozowanie, będący instrumentem budowy scenariuszy rozwoju regionalnego opartego na postępie technologicznym. Dane jakościowe publikowane w OIS dotyczą ocen eksperckich w takich obszarach, jak: kultura i przemysły kreatywne, ułatwienia biznesowe dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), innowacje społeczne i system oceny ex-post polityki innowacyjnej. W submodule Prognozowanie oceny eksperckie dotyczą także: poziomów gotowości technologicznej i produkcyjnej regionalnych kierunków badań/ technologii, poziomu trudności badań i rozwoju, nakładów na rozwój poszczególnych kierunków badań/ technologii. Ocena regionu w kategoriach sektorów gospodarki wiedzy (submoduł B2) i Ocena zbliżonej różnorodności i przepływów międzygałęziowych (submoduł B4) wspomagane są tabelami konwersyjnymi (por. opis modułu Mapy konwersyjne). Dodatkowym elementem OIS jest submoduł Mapy kierunków badań naukowych (MKBN), będący bazą danych kierunków badań naukowych i prac rozwojowych prowadzonych przez regionalne uczelnie i jednostki naukowe. Podstawowym źródłem tych informacji jest zintegrowany system informacji o szkolnictwie wyższym (POL-on, por. Ramka 2) Każda z wyżej wskazanych submodułów opatrzony jest zestawem podstawowych definicji, wyjaśnień, wizualizacji i podpowiedzi interpretacyjnych. 5

Rysunek 2: Budowa syntetycznego indeksu potencjału regionalnego Do podstawowych indeksów cząstkowych należą: indeks udziału regionu w wymianie kapitału ludzkiego, wiedzy i towarów, indeks atrakcyjności regionu, indeks potencjału sfery B+R, indeks gospodarczego potencjału specjalizacji, indeks struktury innowacyjności regionu, indeks potencjału specjalizacji w dziedzinie edukacji, indeks trendów aglomeracyjnych, indeks klastrów i współpracy sieciowej, indeks współpracy nauka-przedsiębiorstwa-edukacja, indeks infrastruktury przepływu wiedzy i informacji, indeks potencjału KETs dla wywoływania zmiany strukturalnej, indeks systemu wsparcia innowacyjności (grupy high-tech wg EPO), indeks infrastruktury badawczej, centrów kompetencji, indeks innowacyjności sektora publicznego, indeks potencjału zielonego wzrostu: ekoinnowacyjność i wydajność energetyczna, indeks funkcjonowania regionu w kategoriach absorpcji i dyfuzji innowacyjności. Źródło: http://pik.gig.eu/b1-pomoc/b1-skladowe-potencjalu-indeksy.html 6

Ramka 1: Sektor w OIS Sektor w OIS oznacza dowolny rodzaj działalności gospodarczej obejmujący działalność oznaczoną jednym lub kilkoma kodami PKD, tworzącymi określony łańcuch powiązań podażowo-popytowych, np. sektor zaawansowanych materiałów budowalnych, obejmujący produkcję chemikaliów i wyrobów chemicznych, produkcję wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcję wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych oraz produkcję metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urządzeń (Tabela 1). Tabela 1: Zakres sektora zaawansowanych materiałów budowlanych Dział Grupa Klasa Podklasa Nazwa 20 Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych 20.12 20.12.Z Produkcja barwników i pigmentów 20.3 20.30 20.30.Z Produkcja farb, lakierów i podobnych powłok, farb drukarskich i mas uszczelniających 20.52 20.52.Z Produkcja klejów 22 Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych 22.1 Produkcja wyrobów z gumy 22.19 22.19.Z Produkcja pozostałych wyrobów z gumy 22.2 Produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych 22.21 22.21.Z Produkcja płyt, arkuszy, rur i kształtowników z tworzyw sztucznych 22.23 22.23.Z Produkcja wyrobów dla budownictwa z tworzyw sztucznych 23 Produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych 23.1 Produkcja szkła i wyrobów ze szkła 23.11 23.11.Z Produkcja szkła płaskiego 23.12 23.12.Z Kształtowanie i obróbka szkła płaskiego 23.14 23.14.Z Produkcja włókien szklanych 23.19 23.19.Z Produkcja i obróbka pozostałego szkła, włączając szkło techniczne 23.2 23.20 23.20.Z Produkcja wyrobów ogniotrwałych 23.3 Produkcja ceramicznych materiałów budowlanych 23.31 23.31.Z Produkcja ceramicznych kafli i płytek 23.32 23.32.Z Produkcja cegieł, dachówek i materiałów budowlanych, z wypalanej gliny 23.4 Produkcja pozostałych wyrobów z porcelany i ceramiki 23.43 23.43.Z Produkcja ceramicznych izolatorów i osłon izolacyjnych 23.44 23.44.Z Produkcja pozostałych technicznych wyrobów ceramicznych 23.49 23.49.Z Produkcja pozostałych wyrobów ceramicznych 23.5 Produkcja cementu, wapna i gipsu 23.51 23.51.Z Produkcja cementu 23.52 23.52.Z Produkcja wapna i gipsu 23.6 Produkcja wyrobów z betonu, cementu i gipsu 7

23.61 23.61.Z Produkcja wyrobów budowlanych z betonu 23.62 23.62.Z Produkcja wyrobów budowlanych z gipsu 23.63 23.63.Z Produkcja masy betonowej prefabrykowanej 23.64 23.64.Z Produkcja zaprawy murarskiej 23.65 23.65.Z Produkcja cementu wzmocnionego włóknem 23.69 23.69.Z Produkcja pozostałych wyrobów z betonu, gipsu i cementu 25 Produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urządzeń 25.12 25.12.Z Produkcja metalowych elementów stolarki budowlanej Źródło: Rogut A., Piasecki B. (2013) Ramka 2: POL-on POL-on jest zintegrowanym systemem informacji o polskich jednostkach naukowych wskazanych w ustawach i rozporządzeniach Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (rejestry szkół wyższych, informacje o kierunkach i profilach kształcenia itd.). System obejmuje szereg ogólnodostępnych zestawień, w tym informacji o projektach realizowanych przez polski jednostki naukowe i uczelnie, będące trzonem submodułu Mapy kierunków badań naukowych. Część danych POL-onu jest dostępna jedynie dla pracowników administracji publicznej. Źródło: http://polon.nauka.gov.pl/system;jsessionid=df71755c28793c17595b857429d9b95f.li feraya 8

Mapy konwersyjne Mapy konwersyjne (MK) to moduł prezentujący trzy rodzaje tabel konwersyjnych wspomagających dzięki wbudowanym algorytmom prace prowadzące do określania zakresu rozwoju regionalnej gospodarki wiedzy (submoduł B2) oraz charakteru i intensywności powiązań między i ponadsektorowych (submoduł B4). Pierwszy rodzaj tabel konwersyjnych opisuje powiązania poszczególnych rodzajów działalności gospodarczej opisanych kodami PKD sektorów z charakterystycznymi dla nich kierunkami badań naukowych i technologii (Ramka 3). Ramka 3: Tabele konwersyjne powiązania działalności gospodarczej opisanej kodami PKD z kierunkami badań naukowych i technologii Grupa tabel powstałych na podstawie analiz międzynarodowych, pokazująca powiązania pomiędzy: działalnością gospodarczą określoną kodami PKD i działalnością badawczorozwojowej określoną kodami NABS (Nomenklatura dla analizy i porówna programów i budżetów naukowych, por. załącznik 3) działalnością gospodarczą określoną kodami PKD i kluczowymi technologiami wspomagającymi (KETs)* zidentyfikowanymi kodami IPC (International Patent Classification, por. załącznik 4), przy czym rodzaj i intensywność wykorzystywanych KETs charakteryzują: struktura zgłoszeń patentowych danej grupy KET w danym rodzaju działalności gospodarczej, struktura wdrożeń patentowych danej grupy KET w danym rodzaju działalności gospodarczej działalnością gospodarczą określoną kodami PKD i technologiami informacyjnokomunikacyjnymi (ICT) zidentyfikowanymi kodami produktów ICT opartymi na United Nations Central Product Classification Version 2 (por. załącznik 5) działalnością gospodarczą określoną kodami ISIC (por. załącznik 6) z konwersją na kody PKD i technologiami określonymi kodami IPC Ostatni typ tabel konwersyjnych w tej grupie pokazuje przynależność poszczególnych do jednej z kategorii KETs: nanotechnologii, mikro i nanoelektroniki, zaawansowanych materiałów, fotoniki, biotechnologii i zaawansowanych systemów przetwórstwa przemysłowego. * KETs to grupy technologii o szerokim spectrum zastosowań produkcyjnych i bardzo wysokim potencjale generowania nowych miejsc pracy i wzrostu gospodarczego Źródło: na podstawie European Commission (2011), GIG (2014) Drugi rodzaj tabel konwersyjnych kwalifikuje poszczególne rodzaje działalności gospodarczej określone kodami PKD do (Ramka 4): przemysłów i usługi gospodarki wiedzy (por. załącznik 2), 9

zielonej gospodarki i wschodzących przemysłów. Ramka 4: Tabele konwersyjne klasyfikacja różnych rodzajów działalności gospodarczej z punktu widzenia gospodarki wiedzy Grupa tabel klasyfikujących (tam, gdzie to możliwe): działalność gospodarczą określoną kodami PKD do przemysłu wysokich technik działalność gospodarczą określoną kodami PKD do usług wiedzochłonnych działalność gospodarczą określoną kodami PKD do działalność o wysokiej wiedzochłonności technologie określone kodami IPC do pól technologicznych technologie określone kodami IPC do ICT technologie określone kodami IPC do wysokich technologii uwzględnionych w klasyfikacji Eurostat-u działalność gospodarczą określoną kodami PKD do wschodzących przemysłów technologie określone kodami IPC do technologii zielonej gospodarki Źródło: GIG (2014) Trzeci rodzaj tabel konwersyjnych tworzą tabele przepływów międzygałęziowych (por. załącznik 7). Baza innowacji technologicznych Moduł Baza innowacji technologicznych (BIT) jest przestrzenią przeznaczoną dla użytkowników PIK, dającą im możliwość samodzielnego wprowadzania (na podstawie Elektronicznego formularza rejestracyjnego innowacji technologicznej, por. Ramka 5), gromadzenia i udostępnianie informacji o innowacjach technologicznych. Ramka 5: Elektroniczny formularz rejestracyjny innowacji technologicznej Innowacja technologiczna oznacza obiektywne udoskonalenie właściwości produktu lub procesu bądź systemu dostaw w stosunku do produktów i procesów dotychczas istniejących. Formularz rejestracyjny zawiera podstawowe dane zgłaszającego innowację oraz informacje dotyczące samej innowacji: nazwa innowacji technologicznej/ technologii, rodzaj innowacji i jej opis, słowa kluczowe, podstawowe ograniczenia dalszego rozwoju technologii, faza rozwoju technologii w momencie zgłoszenia, powiązania zgłaszanej technologii z dziedzinami nauki i z KETs, region, w którym prowadzone są prace nad rozwojem technologii, wskazanie, czy prace nad rozwojem technologii finansowane były w ramach regionalnych i/lub krajowych środków dedykowanych rozwojowi inteligentnych specjalizacji, publikacje naukowe i inne dotyczące zgłaszanej technologii. Źródło: GIG (2013) 10

Baza ekspertów Moduł Baza ekspertów (BE) jest przestrzenią gromadzenia danych o osobach dysponujących wiedzą ekspercką przydatną w kształtowaniu, wdrażaniu i ewaluacji regionalnych polityk rozwojowych. W podstawowej wersji baza zawiera dane dotyczące polskich: realizatorów dotychczasowych polskich projektów foresightowych, ekspertów i interesariuszy środowisk naukowych, biznesowych, przemysłowych, samorządowych i organizacji pozarządowych biorących udział w dotychczasowych polskich projektach foresight, realizatorów dotychczasowych regionalnych inicjatyw strategicznych, ekspertów i interesariuszy biorących udział w przedsięwzięciach typu park technologiczny, inkubator przedsiębiorczości itp., przedstawicieli środowisk naukowych, biznesowych, przemysłowych, samorządowych i organizacji pozarządowych, których dotychczasowa praca była/jest związana z strategiczną polityką regionalną. W przyszłości baza ma być sukcesywnie uzupełniana o nowych ekspertów, zgłaszających swoje dane do rejestracji (podstawowe dane osobowe oraz informacje o charakterze dotychczasowej działalności badawczo-rozwojowej). Każdy ekspert zarejestrowany w PIK ma możliwość aktualizacji profilu. Baza informacyjno-szkoleniowa Moduł Baza informacyjno-szkoleniowa (BIS) oferuje bogaty zestaw materiałów (definicje, wyjaśnienia, artykuły, raporty itp.) poświęconych szeroko rozumianemu rozwojowi terytorialnemu opartemu na inteligentnych specjalizacjach. Całość zorganizowana jest w pięć bloków tematycznych: (1) Inteligentna specjalizacja krok po kroku; (2) Pytania RIS3 Key; (3) Warto przeczytać; (4) Dobre praktyki i studia przypadku oraz (5) Przydatne linki. Blok Inteligentna specjalizacja krok po kroku prezentuje obszerny zestaw informacji i definicji obejmujących sześć obszarów tematycznych: (1) Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji; (2) Zarządzanie innowacyjnością, podtrzymywanie i rozszerzanie partycypacji; (3) Aktualizacja wizji przyszłości regionu; (4) Aktualizacja priorytetów badawczych i technologicznych regionu; (5) Decyzje o wspieraniu obszarów badań/technologii i (6) Ocena skuteczności wsparcia obszarów B+R. Szczegółowa struktura każdego z tych obszarów obejmuje: w ramach monitorowania stanu, potencjału i trendów specjalizacji: atrakcyjność regionu, gospodarczy potencjał specjalizacji, infrastrukturę badawczą, centra kompetencji, infrastrukturę przepływu wiedzy i informacji, inteligentną specjalizację, 11

klastry i inne formy współpracy sieciowej, kulturę i przemysły kreatywne, potencjał specjalizacji sfery B+R, potencjał specjalizacji w dziedzinie edukacji, potencjał zielonego wzrostu: ekoinnowacyjność i wydajność energetyczna, strukturę innowacyjności regionu, trendy aglomeracyjne, udział regionu w wymianie kapitału ludzkiego, wiedzy i towarów oraz współpracę nauka-przedsiębiorstwa-edukacja, w ramach zarządzania innowacyjnością, podtrzymywania i rozszerzania partycypacji: analizę systemową, funkcjonowanie regionu w kategoriach absorpcji i dyfuzji innowacyjności, governance, innowacje społeczne, innowacyjność sektora publicznego, mapowanie i mapy technologii, mapy konwersyjne, potencjał kluczowych technologii wspomagających (KETs) dla wywoływania zmiany strukturalnej, pozostałe instrumenty inteligentnego zarządzania rozwojem regionalnym (strategic policy intelligence tools): audyt technologiczny i innowacyjny, benchmarking regionalny i foresight, w ramach aktualizacji wizji przyszłości regionu: prognozowanie i scenariusze rozwoju, w ramach aktualizacji priorytetów badawczych i technologicznych regionu: specjalizację w ujęciu ex-ante (analiza potencjalnych specjalizacji regionu), specjalizację w ujęciu ex-post (analiza powiązań pomiędzy obszarami gospodarczymi, dziedzinami interwencji związanymi z celami społecznoekonomicznymi oraz obszarami technologicznymi w ramach inteligentnych specjalizacji wybranych przez poszczególne regiony), w ramach decyzji o wspieraniu obszarów badań/technologii: system wsparcia innowacyjności, ułatwienia biznesowe dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), 12

w ramach oceny wyników (skuteczności) wsparcia obszarów B+R ewaluację ex post polityki innowacyjnej. Omówienie każdego z powyższych tematów zawiera (por. załącznik 8): prezentację podstawowych pojęć i definicji potrzebnych do pełnego zrozumienia poszczególnych etapów wdrażania i aktualizowania regionalnych strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnych specjalizacji dodatkowe wyjaśnienia (Ramka 6), szersze opracowania, dołączone do części tematów (Ramka 6) wykazy źródeł, z jakich korzystano przy przygotowaniu materiału. Ramka 6: Wykaz dodatkowych wyjaśnień i opracowań zamieszczonych w bloku Inteligentna specjalizacja krok po kroku Dodatkowe wyjaśnienia dotyczą następujących zagadnień: w ramach sekcji Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji: wskaźniki atrakcyjności inwestycyjnej i miary potencjału rozwojowego (temat Atrakcyjność regionu) wskaźniki specjalizacji eksportu, wskaźniki specjalizacji Krugmana, analiza intensywności wykorzystania poszczególnych czynników produkcji, powiązania między i wewnątrzgałęziowe i wskaźniki lokacyjne (temat: Gospodarczy potencjał specjalizacji) definicja pozytywnych efektów zewnętrznych (temat: Klastry i inne formy współpracy sieciowej) szersze omówienie wskaźników potencjału zielonego wzrostu, definicja produkcji dóbr i usług środowiskowych i definicja innowacji (temat: Potencjał zielonego wzrostu: ekoinnowacyjność i efektywność energetyczna) definicje nakładów na działalność B+R, zasobów ludzkich dla nauki i techniki, nakładów na działalność innowacyjną oraz syntetycznego wskaźnika regionalnego potencjału innowacyjnego (temat: Struktura innowacyjności regionu) definicje pozycji konkurencyjnej regionu i pozycji konkurencyjnej aglomeracji (temat: Trendy aglomeracyjne) charakterystyka platform technologicznych, centrów zaawansowanych technologii, centrów doskonałości i branżowych centrów kompetencji (temat: Współpraca nauka-przedsiębiorstwa-edukacja) w ramach sekcji Zarządzanie innowacyjnością, podtrzymywanie i rozszerzanie partycypacji: listy wskaźników budujących syntetyczny regionalny indeks innowacji (temat: Funkcjonowanie regionu w kategoriach absorpcji i dyfuzji innowacyjności) definicja sektora publicznego (temat: Innowacyjność sektora publicznego) w ramach sekcji Decyzje o wspieraniu obszarów badań/ technologii: definicje endogenicznych teorii wzrostu, ewolucyjnych teorii wzrostu, systemów innowacji, modeli innowacji i innowacji (temat: System wsparcia in- 13

nowacyjności) krótka charakterystyka pakietów deregulacyjnych (temat: Ułatwienia biznesowe dla małych i średnich przedsiębiorstw) Dodatkowe opracowania obejmują następujące tematy: Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Atrakcyjność regionu, Opracowanie: Miary pozycji konkurencyjnej i innowacyjnej regionu Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Infrastruktura badawcza, centra kompetencji, Opracowanie: Kierunki rozwoju infrastruktury badawczej Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Infrastruktura przepływu wiedzy i informacji, Opracowanie: Przedsiębiorczość technologiczna Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Potencjał zielonego wzrostu: ekoinnowacyjność i efektywność energetyczna, Opracowanie: Ekoinnowacje i ekoefektywność Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Trendy aglomeracyjne, Opracowanie: Trendy aglomeracyjne w świetle foresightów międzynarodowych Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Współpraca nauka-przedsiębiorstwa-edukacja, Opracowanie: Modele współpracy nauki z gospodarką Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Analiza systemowa, Opracowanie: Analiza systemowa jako instrument wspomagający identyfikację obszarów inteligentnej specjalizacji Obszar tematyczny: Zarządzanie innowacyjnością, podtrzymywanie i rozszerzanie partycypacji, Temat: Innowacyjność sektora publicznego, Opracowanie: Innowacyjność sektora publicznego Obszar tematyczny: Zarządzanie innowacyjnością, podtrzymywanie i rozszerzanie partycypacji, Temat: Mapowanie i mapy technologii, Opracowanie: Uniwersalna metodyka mapowania Obszar tematyczny: Zarządzanie innowacyjnością, podtrzymywanie i rozszerzanie partycypacji, Temat: Potencjał kluczowych technologii wspomagających (key enabling technologies) w zakresie wywoływania zmiany strukturalnej, Opracowanie: Kluczowe technologie wspomagające jako bodziec zmian strukturalnych Obszar tematyczny: Zarządzanie innowacyjnością, podtrzymywanie i rozszerzanie partycypacji, Temat: Pozostałe instrumenty inteligentnego zarządzania rozwojem regionalnym (strategic policy intelligence tools ), Opracowanie: Możliwości wykorzystania benchmarkingu regionalnego w zarządzaniu zmianą technologiczną regionu Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji, Temat: Infrastruktura badawcza, centra kompetencji, Opracowanie: Europejski program centrów kompetencji Obszar tematyczny: Aktualizacja priorytetów badawczych i technologicznych re- 14

gionu, Temat: Specjalizacja w ujęciu ex-ante (analiza potencjalnych inteligentnych specjalizacji regionu), Opracowanie: Regionalne modele wzrostu Obszar tematyczny: Aktualizacja priorytetów badawczych i technologicznych regionu, Temat: Specjalizacja w ujęciu ex-ante (analiza potencjalnych inteligentnych specjalizacji regionu), Opracowanie: Ewaluacja jako instrument wspomagania identyfikacji potencjalnych inteligentnych specjalizacji regionu Obszar tematyczny: Aktualizacja priorytetów badawczych i technologicznych regionu, Temat: Specjalizacja w ujęciu ex-post (analiza powiązań pomiędzy obszarami gospodarczymi, dziedzinami interwencji związanymi z celami społecznoekonomicznymi oraz obszarami technologicznymi w ramach inteligentnych specjalizacji wybranych przez poszczególne regiony), Opracowanie: System wsparcia innowacyjności w Polsce i na świecie Obszar tematyczny: Decyzje o wspieraniu obszarów badań/technologii, Temat: Ułatwienia biznesowe dla małych i średnich przedsiębiorstw, Opracowanie: Najnowsze kierunki działań w zakresie ułatwień biznesowych dla MSP Źródło: Rogut A., Piasecki B. (2015) Blok Pytania RIS3Key jest oparty na pochodzącym z 2013 roku opracowaniu Komisji Europejskiej A practical approach to RIS3 and its (self-) assessment 1. Całość materiału obejmuje osiem sekcji: 1. partycypacja regionalnych interesariuszy i ich udział w tworzeniu strategii, 2. baza faktograficzna dla strategii i metodyka identyfikacji przyszłych szans, 3. Priorytety badawczo-rozwojowe i innowacyjne, i metodyka identyfikacji przyszłych obszarów działalności, włączając modernizację istniejącej struktury społeczno-gospodarczej, 4. adekwatność kierunków wsparcia i różnorodność zdefiniowanych instrumentów, 5. siła powiązań strategii z zewnętrznym otoczeniem i skuteczność tworzenia masy krytycznej/potencjału, 6. synergia działań zarysowanych w strategii z innymi (regionalnymi, krajowymi i unijnymi) politykami i źródłami finansowania wspomagającymi modernizację/transformację aktualnych i przyszłych obszarów działalności społecznogospodarczej zawierających zestawy pytań ułatwiających decydentom lokalnym/ regionalnym dokonanie samooceny potencjału wdrażania inteligentnych specjalizacji, 7. realność celów, skuteczności procesów komunikacji społecznej oraz systemu monitoringu i ewaluacji, włączając wpływ tego systemu na doskonalenie sposobu i zakresu strategii oraz 8. wnioski i rekomendacje prowadzące do podniesienia jakości i skuteczności strategii. 1 European Commission (2013), Annex III: A practical approach to RIS3 and its (self-) assessment, http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/documents/10157/72857/ris3%20guide%20new%20annex% 20III%20FINAL%20May2013.pdf. 15

Każda z sekcji zawiera zestawy pytań ułatwiających decydentom lokalnym/ regionalnym dokonanie samooceny potencjału wdrażania inteligentnych specjalizacji. Poza prezentacją pytań, blok ten zawiera szereg dodatkowych wyjaśnień (Ramka 7). Ramka 7: Zakres dodatkowych wyjaśnień zamieszczonych w bloku Pytania RIS3Key Dodatkowe wyjaśnienia dotyczą następujących zagadnień: definicje: INTERREG, Krajowy Program Reform, krajowa strategia badań, European Strategy Forum on Research Infrastructures charakterystyki: dostępnych źródeł finansowania, priorytetów UE oraz Common Provisions Regulation Źródło: Rogut A., Piasecki B. (2015) Blok Warto przeczytać prezentuje ciekawe publikacje, raporty, artykuły itp., odnoszące się do zagadnień związanych z budową, wdrażaniem i weryfikacją RIS3 wraz z krótki omówieniem publikacji i podaniem, tam, gdzie to możliwe, linku do oryginału. Podobnie blok Dobre praktyki i studia przypadku, gdzie przedmiotem prezentacji jest wykaz, wraz z krótkim omówieniem i podaniem, tam, gdzie to możliwe, linku do oryginału, dobrych praktyk i studiów przypadku obrazujących wiele zagadnień związanych z poszukiwaniem inteligentnych specjalizacji i wdrażaniem strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnych specjalizacji. Blok Przydatne linki zawiera informacje o portalach i stronach internetowych krajowych i zagranicznych, których zakres tematyczny wiąże się z zagadnieniami RIS3 (wraz z linkami). Materiały składające się na BIS zostały wstępnie przedstawione w następujących raportach: Sposób korzystania z portalu informacyjno-komunikacyjnego Zgodnie z założeniami przyświecającymi projektowi Narodowy Program Foresight - wdrożenie wyników, PIK jest instrumentem cyklicznej oceny potencjału naukowotechnologicznego regionów i kraju, wspomagającym interesariuszy różnych szczebli (lokalnego, regionalnego i krajowego) w procesie kształtowania polityki opartej na faktach (GIG 2013). Dlatego misją portalu jest zasilenie interesariuszy/ użytkowników portalu we wiarygodne, oparte na zasobach portalu, informacje (OIS, MK, BIT, MKBN)) oraz szeroki zasób wiedzy (BIS) niezbędnej do przekuwania uzyskanych informacji w argumenty potrzebne na każdym etapie kształtowania, wdrażania i doskonalenia zindywidualizowanych, dostosowanych do potrzeb poszczególnych regionów, polityk rozwojowych, zwłaszcza regionalnych strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnych specjalizacji. Możliwości analityczne oferowane przez PIK różnym grupom interesariuszy Moduły analityczne portalu: Obserwatorium Inteligentnej Specjalizacji i Mapy konwersyjne, oferują użytkownikom PIK przede wszystkim: 16

śledzenie regionalnych trendów rozwojowych: OIS, submoduł B1, przeglądanie surowych danych statystycznych oraz indeksów cząstkowych i syntetycznych w poszczególnych latach i w ciągach czasowych, wsparcie dla procesu przedsiębiorczego odkrywania obszarów inteligentnych specjalizacji: OIS, submoduły B2 i B4 wspomagane Mapami konwersyjnymi (por. załącznik 9), możliwość weryfikacji obszarów inteligentnych specjalizacji: samoocena OIS, submoduł B1 w połączeniu z BIS, Pytania RIS3Key, ocena potencjału zwiększania dynamiki rozwoju gospodarczego danego obszaru przez zidentyfikowane wcześniej obszary inteligentnych specjalizacji OIS, submoduł B4 (por. załącznik 10), wsparcie monitoringu polityk rozwojowych, zwłaszcza regionalnych strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnych specjalizacji: OIS, submoduły B1 i B3, wsparcie ewaluacji ex ante polityk rozwojowych: OIS, submoduł B4 oraz submoduł Prognozowanie (por. załącznik 11), wsparcie ewaluacji ex post polityk rozwojowych: OIS, submoduły B1 i B3. Stąd, portal jest skrojony pod potrzeby przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej, włączając członków obserwatoriów i forów terytorialnych (Ramka 8) oraz wszelkich ciał doradczo-konsultacyjnych pracujących na rzecz kształtowania odpowiedzialnych polityk rozwojowych, może być jednak przydatny także szerszej społeczności, włączając pracowników uczelni, instytucji naukowych i badawczo-rozwojowych, reprezentantów środowisk gospodarczych i organizacji pozarządowych oraz indywidualnych ekspertów. Ramka 8: Obserwatoria terytorialne i fora terytorialne Obserwatoria terytorialne (krajowe obserwatorium terytorialne i regionalne obserwatoria terytorialne) są elementami systemu monitorowania i wspierania zarządzania polityką rozwoju. Do ich zadań należy między innymi: prowadzenie badań, ewaluacji i analiz strategicznych na potrzeby planowania strategicznego, i działalności operacyjnej, wspieranie budowy odpowiedniego systemu monitorowania procesów rozwojowych i efektów prowadzonej polityki rozwoju w ujęciu terytorialnym, tworzenie standardów dotyczących pozyskiwania, gromadzenia, przetwarzania danych na potrzeby przygotowywania raportów oceniających zjawiska rozwojowe w ujęciu terytorialnym, zapewnienie dostępu do informacji związanych z rozwojem dla wszystkich zain- 17

teresowanych (obywatele, instytucje publiczne, pozarządowe itd.), współpraca ze wszystkimi instytucjami systemu monitorowania polityki regionalnej w regionie. Regionalne fora terytorialne tworzą platformę wymiany wiedzy, doświadczeń i informacji między najważniejszymi interesariuszami regionalnymi w celu wzrostu sprawności zarządzania regionem, w tym wzrostu zdolności samorządu województwa do koordynowania oraz monitorowania działań prorozwojowych, a także oceny stopnia realizacji wyznaczonych celów strategicznych. Źródło: na podstawie MRR (2010) Powyżsi użytkownicy podzieleni są na cztery grupy obejmujące: zarejestrowanych użytkowników (wszystkie osoby zarejestrowane na portalu, które mogą, ale nie muszą, być związane ze sferą B+R/sferą gospodarczą/administracją rządową lub samorządową), ekspertów (osoby, zarejestrowane na portalu, które znajdują się w bazie ekspertów PIK i są związane ze sferą B+R/sferą gospodarczą/administracją rządową lub samorządową), zaawansowanych użytkowników (osoby zarejestrowane na portalu, które są przedstawicielami administracji rządowej lub samorządowej) i gości (osoby niezarejestrowane na portalu). Odrębną grupę użytkowników stanowią administratorzy portalu (administrator techniczny i administrator treści), do zadań których należy zarządzanie portalem, włączając: zarządzanie strukturą systemu oraz elementami składowymi (administrator techniczny), zarządzanie profilami i uprawnieniami użytkowników (administrator techniczny), wprowadzanie, edytowanie i usuwania treści prezentowanych na stronach portalu (administrator treści), obsługa baz danych, repozytorium plików, Obserwatorium inteligentnej specjalizacji (administrator treści). Każda z tych grup posiada różny poziom dostępu do składowych PIK (Rysunek 3). 18

Rysunek 3: Poziomy dostępu poszczególnych grup użytkowników do możliwości informacyjnoanalitycznych PIK Źródło: GIG (2013), s. 75-77 19

Rysunek 3: Poziomy dostępu poszczególnych grup użytkowników do możliwości informacyjnoanalitycznych PIK cd. Źródło: GIG (2013), s. 75-77 20

Rysunek 3: Poziomy dostępu poszczególnych grup użytkowników do możliwości informacyjnoanalitycznych PIK cd. Źródło: GIG (2013), s. 75-77 Pomoc ekspercka wbudowana w zasoby PIK Pomoc ekspercka przyjmuje postać predefiniowanych algorytmów (od algorytmu ogólnego poprzez algorytmy szczegółowe i indeksy, por. Ramka 9) wbudowanych w moduł Obserwatorium Inteligentnej Specjalizacji oraz predefiniowanych interpretacji (por. załącznik 12). Ramka 9: OIS. Predefiniowane algorytmy Algorytm ogólny: Porównania międzysektorowe i ponadregionalne Oparcie na danych statystycznych 21

Ujęcie statyczne i dynamiczne Możliwość analizowania ex ante i ex post Algorytmy szczegółowe:: Algorytm B1: Wskaźnikowa ocena ogólnego potencjału specjalizacji regionu Algorytm B2: Wskaźnikowa ocena potencjału sektorów w kontekście gospodarki wiedzy Algorytm B3: Wskazanie sektorów gospodarki najważniejszych dla specjalizacji regionu Algorytm B4: Analiza powiązań międzygałęziowych w sferze gospodarki, nauki i technologii Każdy algorytm: B1, B2, B3, B4 zawiera algorytmy szczegółowe, w tym oparte na wzorach obliczeniowych Indeksy (por. Rysunek 2): cząstkowe syntetyczny Źródło: GIG (2014) Elementem pomocy eksperckiej jest także obszerna Baza informacyjno-szkoleniowa, zawierająca bogaty zestaw materiałów poświęconych szeroko rozumianemu rozwojowi terytorialnemu opartemu na inteligentnych specjalizacjach i wspomagająca użytkowników portalu w tworzeniu własnych, zindywidualizowanych, wychodzących poza predefiniowane algorytmy i interpretacje, obszarów analityczno-interpretacyjnych przydatnych w kształtowaniu, wdrażaniu i doskonaleniu polityk rozwojowych, zwłaszcza regionalnych strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnych specjalizacji, dostosowanych do potrzeb własnego regionu. Możliwości wykorzystania PIK do dialogu z różnymi grupami interesariuszy Modułem służącym dialogowi z różnymi grupami interesariuszy jest Platforma konsultacji, umożliwiająca (GID 2013): wymianę wiedzy i doświadczenia, nawiązywanie współpracy i prowadzenie konsultacji. Wymiana wiedzy i doświadczenia przyjmuje formę otwartego forum moderowanego przez administratora treści i użytkowników portalu. Elementem forum są także dyskusje tematyczne. Nowe kategorie na forum są zamieszczane przez administratora treści, natomiast użytkownicy portalu mogą w zależności od posiadanych uprawnień przeglądać forum, dodawać nowe wątki, zamieszczać własne wypowiedzi oraz oceniać zamieszczone treści. 22

Nawiązanie współpracy w obrębie poszczególnych obszarów (działalności badawczorozwojowej, gospodarki i administracji), zwłaszcza w połączeniu z modułem Baza ekspertów, umożliwia kontakt użytkownika z ekspertem w interesującej użytkownika portalu dziedzinie. jest możliwe poprzez wypełnienie ankiet preferencji wskazujących obszary zainteresowań poszczególnych użytkowników portalu. Ankiety preferencji są podstawą wygenerowania list osób spełniających oczekiwania użytkownika chcącego nawiązać współpracę oraz późniejszego nawiązania kontaktu i (ewentualnie) podjęcia współpracy. W założeniu, ten komponent ma tworzyć przestrzeń poszukiwania i wdrażania nowych rozwiązań technologicznych oraz zgłaszania potrzeb technologicznych (poszukiwanie rozwiązań określonych problemów technologicznych). Komponent konsultacji służy, w założeniu, konsultacji krajowych i regionalnych dokumentów strategicznych, zamieszczanych na portalu przez przedstawicieli administracji rządowej lub samorządowej (użytkownik zaawansowany lub ekspert). Wykaz wykorzystanych materiałów Bernardelli M., Witkowski B. (2013), NPF wdrożenie wyników. Metoda określania endogenicznego potencjału regionu i kraju w oparciu o model matematyczno-statystycznoekonometryczny. Tom 2: Model dynamiki rozwoju ekonomicznego kraju i regionów w sytuacji wdrażania poszczególnych kierunków badań/technologii i rozwijania obszarów inteligentnej specjalizacji. Raport finalny, uwzględniający rezultaty oceny eksperckiej oraz weryfikacji i interpretacji modelu, maszynopis. European Commission (2011), High-Level Expert Group on Key enabling technologies. Final report, http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/ict/files/kets/hlg_report_final_en.pdf i European Commission (2014), KETs for a competitive Europe. High-Level Expert Group on Key Enabling Technologies, http://ec.europa.eu/growth/toolsdatabases/newsroom/cf/itemdetail.cfm?item_id=7944. Eurostat (2008), Comparison between NABS 2007 and NABS 1992, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_sdds/annexes/gba_esms_an10.pdf. GIG (2013), Koncepcja portalu informacyjno-komunikacyjnego (PIK), maszynopis. GIG (2014), Informacje o funkcjonalności i przydatności portalu informacyjnokomunikacyjnego do monitorowania inteligentnej specjalizacji regionów. I raport. Rezultat nr 21, maszynopis. Karolewska R., Piasecka M. (2014),NPF wdrożenie wyników. Baza informacyjnoszkoleniowa. III etap. Integracja przygotowanych w etapie II materiałów i narzędzi edukacyjnych wraz z ich weryfikacją poprawności w systemie PIK oraz określeniem zasad uzupełnienia bazy informacyjno-szkoleniowej o inne materiały, maszynopis. MRR (2010), Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2012. regiony, miasta, obszary wiejskie, www.mrr.gov.pl/aktualnosci/polityka_rozwoju/documents/ksrr_13_07_2010.pdf. OECD (2011), OECD Guide to Measuring the Information Society 2011, OECD Publishing, http://dx.doi.org/10.1787/10.1787/9789264113541-en. 23

Rogut A., Piasecki B. (2012a), NPF wdrożenie wyników. Założenia analizy systemowej, maszynopis. Rogut A., Piasecki B. (2012b), NPF wdrożenie wyników. Uniwersalna metodyka mapowania technologii. Rogut A., Piasecki B. (2013a), NPF wdrożenie wyników. Mapa głównych powiązań między nauką, gospodarką i techno-logiami w ramach inteligentnej specjalizacji województwa łódzkiego, maszynopis. Rogut A., Piasecki B. (2013b), NPF wdrożenie wyników. Mechanizm weryfikacji danych o potencjale kierunków badań naukowych, technologii i obszarów technologicznych (obejmujący zestaw instrumentów służących: (i) regularnemu pozyskiwaniu danych eksperckich pełniących funkcję zmiennych w modelu dynamiki rozwoju ekonomicznego kraju/regionów; (ii) analizie ex ante). Rogut A., Piasecki B., Świeczewska I. (2014), NPF wdrożenie wyników. Wyniki identyfikacji obszarów inteligentnej specjalizacji województwa łódzkiego, maszynopis. Rogut A., Piasecki B. (2014a), NPF wdrożenie wyników. Baza informacyjno-szkoleniowa. II etap. Materiały dydaktyczne i narzędzia edukacyjne w zakresie inteligentnej specjalizacji regionów dla modułów bazy in-formacyjno-szkoleniowej PIK, maszynopis. Rogut A., Piasecki B. (2014b), NPF wdrożenie wyników. Potencjał naukowotechnologiczny inteligentnej specjalizacji województwa łódzkiego, maszynopis Rogut A., Piasecki B. (2015), NPF wdrożenie wyników. Baza informacyjno-szkoleniowa. IV etap. Materiały dydaktyczne i narzędzia edukacyjne w zakresie inteligentnej specjalizacji regionów dla modułów bazy in-formacyjno-szkoleniowej PIK, maszynopis. UN (2008), International Standard Industrial Classification of All Economic Activities, Statistical Papers, Series M, No. 4, Rev. 4, New York: United Nations. UP RP (2006), Międzynarodowa Klasyfikacja Patentowa, Warszawa: Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej. US (2012), Gospodarka oparta na wiedzy w województwie zachodniopomorskim w 2011 r., Szczecin: Urząd Statystyczny w Szczecinie. Wykaz podstawowych skrótów użytych w raporcie BE BIS BIT KETs MK MKBN OIS PIK PK Baza ekspertów Baza informacyjno-szkoleniowa Baza innowacji technologicznych Kluczowe technologie wspomagające Mapy konwersyjne Mapy kierunków badań naukowych Obserwatorium inteligentnej specjalizacji Portal informacyjno-komunikacyjny Platforma konsultacji 24

Załączniki Załącznik 1: Obserwatorium inteligentnej specjalizacji. Zakres danych statystycznych Dane statystyczne publikowane w OIS obejmują (http://pik.gig.eu/): liczba udzielonych patentów liczba zgłoszonych wynalazków liczba studentów przyjeżdżających liczba studentów wyjeżdżający liczba osób uczestniczących w wymianie pracowników udział przychodów ze sprzedaży produktów na eksport podmiotów zaliczanych do wysokiej i średniowysokiej techniki w przychodach ze sprzedaży produktów na eksport ogółem (dla sekcji Przetwórstwo przemysłowe) udział przychodów ze sprzedaży produktów na eksport podmiotów zaliczanych do usług wiedzochłonnych (opartych na wiedzy) w przychodach ze sprzedaży produktów na eksport ogółem (dla sektora usług sekcje G-U) przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę (w zł) liczba przyjeżdżających (niebędących rezydentami, zatrzymujące się w hotelach itp.) ogółem liczba osobonoclegów udział studentów danego regionu w ogólnej liczbie studentów w kraju udział bezrobotnych i niekształcący się w wieku 18-24 lat w ogólnej liczbie ludności w tym wieku liczba stwierdzonych przestępstw na 1000 mieszkańców środki z UE na finansowanie programów i projektów w przeliczeniu na 1 mieszkańca liczba firm będących osobami fizycznymi ludność ogółem produkt krajowy brutto (PBB) na 1 mieszkańca nakłady na B+R w relacji do PKB struktura innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych w podziale na klasy wielkości liczba pracowników naukowo-badawczych ze stopniem naukowym co najmniej doktora w podziale na sektory wykonawcze (sektor przedsiębiorstw, sektor rządowy, sektor szkolnictwa wyższego, sektor prywatnych instytucji niekomercyjnych) zatrudnienie w B+R na 1000 osób aktywnych zawodowo stopa bezrobocia rejestrowanego liczba zgłoszonych wynalazków liczba udzielonych patentów 25

struktura innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych według rodzajów innowacji (innowacje produktowe i procesowe) struktura innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych według rodzajów innowacji (innowacje produktowe i procesowe) udział przedsiębiorstw usługowych współpracujących w zakresie innowacji w ogólnej liczbie przedsiębiorstw udział przedsiębiorstw przemysłowych współpracujących w zakresie innowacji w ogólnej liczbie przedsiębiorstw udział przedsiębiorstw współpracujących w ramach inicjatyw klastrowych lub innych sformalizowanych form współpracy w ogólnej liczbie przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie nakłady (w tys. zł) na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach w podziale na rodzaje działalności innowacyjnej nakłady (w tys. zł) w sektorze przedsiębiorstw na działalność B+R w podziale na rodzaje działalności gospodarczej zdefiniowane w Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2007) liczba przedsiębiorstw w sekcji przetwórstwo przemysłowe w podziale na poziomy techniki przychody netto ze sprzedaży produktów w sekcji przetwórstwo przemysłowe w podziale na poziomy techniki liczba doktorantów ogółem liczba wynalazków krajowych zgłoszonych do Urzędu Patentowego RP w podziale na rodzaje uprawnionych nakłady (w mln zł) na B+R ogółem i w podziale na sektory nakłady (w tys. zł) na B+R na 1 mieszkańca nakłady (w tys. zł) na B+R na 1 zatrudnionego w B+R udział nakładów na działalność B+R finansowanych ze środków przedsiębiorstw krajowych w nakładach na działalność B+R ogółem nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w podziale na dziedziny nauki i sektory wykonawcze nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w podziale na główne kategorie nakładów i sektory wykonawcze nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w sektorze przedsiębiorstw w podziale na główne kategorie nakładów i sekcje/działy PKD nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w sektorze przedsiębiorstw w podziale na źródła finansowania i sekcje/działy PKD nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w sektorze przedsiębiorstw w podziale na główne kategorie nakładów, klasy wielkości i sektory własności nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w podziale na sektory wykonawcze oraz sekcje/działy, którym badania były dedykowane nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w podziale na główne kategorie nakładów w instytucjach rządowych i samorządowych 26

bieżące nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w instytucjach rządowych i samorządowych nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na działalność B+R w województwach w podziale na źródła finansowania nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego w podziale na podstawowe kategorie nakładów bieżące nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego nakłady (w tys. zł) na działalność B+R w podziale na dziedziny nauk sprzedaż ogółem (w tys. zł) i sprzedaż produktów biotechnologicznych w przedsiębiorstwach sprzedaż ogółem (w tys. zł) i sprzedaż produktów nanotechnologicznych w przedsiębiorstwach prowadzących działalność w dziedzinie nanotechnologii liczba ludność w podziale na poziomy wykształcenia (podstawowe nieukończone i bez wykształcenia szkolnego) udział młodzieży (osoby w wieku 18-24 lata) niekontynuującej nauki w ogólnej liczbie ludności w tej samej grupie wieku liczba studentów szkól wyższych w wieku 19-24 lata na 10 tys. ludności udział osób w wieku 30-34 lata posiadających wyższe wykształcenie w ogólnej liczbie ludności w tej samej grupie wieku udział osób w wieku 15-64 lata posiadających wyższe wykształcenie w ogólnej liczbie ludności udział studentów szkół wyższych na kierunkach matematycznych, przyrodniczych i technicznych w ogólnej liczbie studentów liczba studentów zagranicznych w podziale na dyscypliny liczba zgłoszeń patentowych w zakresie wysoko rozwiniętych technologii] współczynniki aktywności zawodowej w podziale na grupy wieku produkcyjnego udział wydatków na B+R ponoszonych przez organizacje gospodarcze (BERD) w GERD Produkt krajowy brutto ogółem w cenach bieżących (w mln zł) nakłady brutto (w mln zł) na środki trwałe wydatki (w mln zł)na B+R ogółem (GERD) wskaźniki zatrudnienia w podziale na poziom wykształcenia (ISCED 5 +) wydatki (w mln zł) sektora biznesu na B+R (BERD) liczba firm uczestniczących w klastrach liczba funkcjonujących w regionie klastrów ponadregionalnych liczba instytucji zagranicznych współpracujących w ramach klastrów liczba krajów współpracujących z inicjatywami klastrowymi udział przedsiębiorstw przemysłowych współpracujących w ramach inicjatywy klastrowej lub w innych sformalizowanych rodzajach współpracy w liczbie przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie (dotyczy przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 10-249) 27

nakłady (w mln zł) na B+R w sektorze przedsiębiorstw udział nakładów na B+R finansowanych ze środków przedsiębiorstw krajowych w nakładach na B+R ogółem udział nakładów na badania stosowane w ogólnej wartości nakładów na B+R w instytucjach rządowych i samorządowych udział nakładów na badania stosowane w ogólnych bieżących nakładach wewnętrznych na B+R w sektorze szkolnictwa wyższego liczba licencji w przedsiębiorstwach przemysłowych w podziale na województwa udział aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw z sektora usług w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych współpracujących z: innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami z Polski w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami z UE + EFTA i/lub razem z krajami kandydującymi w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami z USA/Chin/pozostałych krajów w zakresie działalności innowacyjnej z zagranicznymi publicznymi instytucjami B+R w zakresie działalności innowacyjnej udział aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw z sektora przemysłu w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych współpracujących z: innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami z Polski w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami z UE + EFTA i/lub razem z krajami kandydującymi w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami z USA/Chin/pozostałych krajów w zakresie działalności innowacyjnej z zagranicznymi publicznymi instytucjami B+R w zakresie działalności innowacyjnej udział gospodarstw domowych posiadających komputer z dostępem do Internetu w ogólnej liczbie gospodarstw domowych udział przedsiębiorstw wykorzystujących technologie informacyjno-telekomunikacyjne w ogólnej liczbie przedsiębiorstw liczba przedsiębiorstw prowadzących działalność w dziedzinie biotechnologii liczba zatrudnionych w dziedzinie biotechnologii w przedsiębiorstwach liczba podmiotów prowadzących działalność badawczo-rozwojową w dziedzinie nanotechnologii w podziale na sektory udział przedsiębiorstw, które otrzymały publiczne wsparcie na działalność innowacyjną z sektora usług w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych udział przedsiębiorstw, które otrzymały publiczne wsparcie na działalność innowacyjną z sektora przemysłu w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych 28

Nakłady (w mln zł) na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach z sektora usług Nakłady (w mln zł) na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych nakłady (w mln zł) poniesione przez przedsiębiorstwa z sektora usług na B+R nakłady (w mln zł) poniesione przez przedsiębiorstwa z sektora przemysłu na B+R udział przedsiębiorstw z sektora przemysłu, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych udział przedsiębiorstw z sektora usług, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych nakłady (w zł) na projekty inwestycyjne realizowane przez uczelnie i jednostki naukowe liczba akredytowanych laboratoriów badawczych wartość brutto (w zł) aparatury naukowo-badawczej w podziale na sektory wykonawcze nakłady wewnętrzne (w tys. zł) na B+R w sektorze rządowym wydajność energetyczna (relacja PKB wyrażonego w mln zł do całkowitego zużycia energii pierwotnej wyrażonego w GWh) energochłonność (w GWh ) produkcji, usługi, transportu i gospodarstw domowych udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej (w tym całkowite zużycie energii pierwotnej) intensywność generowania odpadów na jednostkę PKB w podziale na branże liczba patentów dotyczących ochrony środowiska i powszechnego stosowania powierzchnia (w h) lasów narażenie ludności na zanieczyszczenia powietrza (średnioroczne, liczone w tonach, zanieczyszczenie pyłem zawieszonym) relacja faktycznej ilości mieszkańców podłączonych do systemu oczyszczania ścieków do optymalnej liczby mieszkańców podłączonych do systemu liczba (w tys. osób) długotrwale bezrobotnych wydatki (w mln zł) sektora biznesu na B+R (BERD) wydatki (w mln zł) sektora rządowego na B+R (GBOARD) zasoby ludzkie ogółem (w tys. osób) dla nauki i techniki (HRSTC) zasoby ludzkie (w tys. osób) dla nauki i techniki w podziale na zawody (HRSTO) Załącznik 2: Gospodarka wiedzy Gospodarka wiedzy obejmuje przemysły wysokiej i średnio wysokiej techniki (Ramka 10), usługi wiedzochłonne (Ramka 11), zakres wykorzystania technologii informacyjnokomunikacyjnych oraz działalność o wysokiej wiedzochłonności 2 (Ramka 12). 2 Knowledge intensive activities (KIA) 29

Ramka 10: Przemysły wysokiej lub średnio wysokiej techniki Klasyfikacja dziedzin (działów i grup) przetwórstwa przemysłowego według stopnia zaawansowania techniki obejmuje cztery kategorie: (1) wysoką technikę; (2) średniowysoką technikę; (3) średnio-niską technikę oraz (4) niską technikę. Przez wysoką technikę rozumiane są produkty lub dziedziny działalności gospodarczej odznaczające się wysoką intensywnością prac badawczych i rozwojowych (B+R), przy czym miarą intensywności prac B+R są następujące wskaźniki: relacja nakładów bezpośrednich na działalność B+R do wartości dodanej, relacja nakładów bezpośrednich na działalność B+R do wartości produkcji (sprzedaży), relacja nakładów bezpośrednich na działalność B+R powiększonych o nakłady pośrednie wliczone w dobra inwestycyjne i półwyroby do wartości produkcji (sprzedaży). Do przemysłów wysokiej i średnio wysokiej techniki należą: Rodzaj działalności Działy i grupy PKD 2007 Przemysły wysokiej techniki Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków 21 i pozostałych wyrobów farmaceutycznych Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych 26 Produkcja statków powietrznych, statków kosmicznych i podobnych 30.3 maszyn Przemysły średnio wysokiej technik Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych 20 Produkcja broni i amunicji 25.4 Produkcja urządzeń elektrycznych 27 Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana 28 Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem 29 motocykli Produkcja lokomotyw kolejowych oraz taboru szynowego 30.2 Produkcja wojskowych pojazdów bojowych 30.4 Produkcja sprzętu transportowego, gdzie indziej niesklasyfikowana 30.9 Produkcja urządzeń, instrumentów oraz wyrobów medycznych, 32.5 włączając dentystyczne Źródło: US (2012) Ramka 11: Usługi wiedzochłonne (sekcje G-U) Do usług wiedzochłonnych zalicza się usługi odznaczające się wysokim odsetkiem pracujących z wymaganym wykształceniem wyższym bądź wiedzą specjalistyczną. Należą do nich: 30

Rodzaj działalności Dział PKD 2007 Usługi wysokie techniki Działalność związana z produkcją filmów, nagrań 59 wideo, programów telewizyjnych, nagrań dźwiękowych i muzycznych Nadawanie programów ogólnodostępnych i abonamentowych 60 Telekomunikacja 61 Działalność związana z oprogramowaniem i doradztwem 62 w zakresie informatyki oraz działalność powiązana Działalność usługowa w zakresie informacji 63 Badania naukowe i prace rozwojowe 72 Usługi rynkowe oparte na wiedzy (bez finansów i usług wysokiej techniki) Transport wodny 50 Transport lotniczy 51 Działalność prawnicza, rachunkowo księgowa i doradztwo podatkowe 69 Działalność firm centralnych (head offices), doradztwo związane z 70 zarządzaniem Działalność w zakresie architektury i inżynierii, badania i analizy 71 techniczne Reklama, badanie rynku i opinii publicznej 73 Pozostała działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 74 Działalność związana z zatrudnieniem 78 Działalność detektywistyczna i ochroniarska 80 Usługi finansowe oparte na wiedzy Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 64-66 Inne usługi oparte na wiedzy Działalność wydawnicza 58 Działalność weterynaryjna 75 Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenia 84 społeczne Edukacja 85 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 86-88 Działalność związana z kultura, rekreacją i sportem 90-93 Źródło: US (2012) Ramka 12: Działalność o wysokiej wiedzochłonności Do działalności o wysokiej wiedzochłonności zalicza się te rodzaje działalności na poziomie działów według PKD, w których udział pracowników z wyższym wykształceniem (poziom 5 i 6 klasyfikacji ISCED 97) przekracza 33% ogółu pracujących w danym rodzaju działalności. Należą do nich: Rodzaj działalności Dział PKD 2007 31

Działalność usługowa wspomagająca górnictwo i wydobywanie 09 Wytwarzanie i przetwarzanie koksu i produktów rafinacji ropy 19 naftowej Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków 21 i pozostałych wyrobów farmaceutycznych Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych 26 Transport lotniczy 51 Działalność wydawnicza 58 Działalność związana z produkcją filmów, nagrań wideo, programów 59 telewizyjnych, nagrań dźwiękowych i muzycznych Nadawanie programów ogólnodostępnych i abonamentowych 60 Telekomunikacja 61 Działalność związana z oprogramowaniem i doradztwem w zakresie 62 informatyki oraz działalność powiązana Działalność usługowa w zakresie informacji 63 Finansowa działalność usługowa, z wyłączeniem ubezpieczeń i 64 funduszów emerytalnych Ubezpieczenia, reasekuracja oraz fundusze emerytalne, z wyłączeniem 65 obowiązkowego ubezpieczenia społecznego Działalność wspomagająca usługi finansowe oraz ubezpieczenia i 66 fundusze emerytalne Działalność prawnicza, rachunkowo-księgowa i doradztwo podatkowe 69 Działalność firm centralnych (head offices); doradztwo związane z 70 zarządzaniem Działalność w zakresie architektury i inżynierii; badania i analizy 71 techniczne Badania naukowe i prace rozwojowe 72 Reklama, badanie rynku i opinii publicznej 73 Pozostała działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 74 Działalność weterynaryjna 75 Działalność związana z zatrudnieniem 78 Działalność organizatorów turystyki, pośredników i agentów turystycznych 79 oraz pozostała działalność usługowa w zakresie rezer- wacji i działalności z nią związane Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenia 84 społeczne Edukacja 85 Opieka zdrowotna 86 Działalność twórcza związana z kulturą i rozrywką 90 Działalność bibliotek, archiwów, muzeów oraz pozostała działalność 91 związana z kulturą Działalność organizacji członkowskich 94 Organizacje i zespoły eksterytorialne 99 Źródło: US (2012) 32

Załącznik 3: Nomenklatura dla analizy i porówna programów i budżetów naukowych NABS 1 EKSPLORACJA I EKSPLOATACJA ZIEMI Badanie skorupy i płaszcza ziemi i ich eksploatacja; badania klimatyczne i meteorologiczne, polarne i hydrologiczne; poszukiwanie surowców mineralnych, ropy naftowej i gazu; eksploracja i eksploatacja dna morskiego; hydrologia; badanie mórz i oceanów; badanie atmosfery 2 ŚRODOWISKO Kontrola zanieczyszczeń zorientowana na identyfikację i analizę źródeł i przyczyn zanieczyszczeń, koncentrację, określenie wpływu zanieczyszczeń na człowieka i środowisko; monitoring zanieczyszczeń; zapobieganie zanieczyszczeniom, ich redukcja i usuwanie; ochrona atmosfery i klimatu; odpady stałe; ochrona wód powierzchniowych; ochrona gleby i wód podziemnych; hałas i wibracje; ochrona gatunków i siedlisk; ochrona przed zagrożeniami naturalnymi; skażenie radioaktywne 3 EKSPLORACJA I EKSPLOATACJA PRZESTRZENI KOSMICZNEJ lotnictwo cywilne; naukowa eksploracja przestrzeni kosmicznej; programy badań stosowanych; - wyrzutnie; laboratoria kosmiczne i podróże kosmiczne 4 TRANSPORT, TELEKOMUNIKACJA I INNE RODZAJE INFRASTRUKTURY 5 ENERGIA Infrastruktura i zagospodarowanie terenu, włączając budownictwo; ogólne planowanie przestrzenne; ochrona przed negatywnymi efektami w planowaniu przestrzennym; systemy transportowe; systemy telekomunikacyjne; budowa i planowanie budynków; inżynieria lądowa; zaopatrzenie w wodę Produkcja, magazynowanie, transport, dystrybucja i racjonalne zużycie wszelkich form energii; procesy zwiększające efektywność produkcji i dystrybucji energii; oszczędność energii; efektywność energetyczna; wychwytywanie i magazynowanie dwutlenku węgla; źródła energii odnawialnej; synteza i rozszczepienie jądra; wodór i ogniwa paliwowe; inne technologie wytwarzania i magazynowania energii 6 PRODUKCJA PRZEMYSŁOWA I TECHNOLOGIĘ 7 ZDROWIE badania kierowane do wszystkich rodzajów działalności gospodarczej, mające na celu: (i) poprawę produkcji przemysłowej i technologii; (ii) rozwój produktów i procesów przemysłowych; (iii) wzrost efektywności ekonomicznej i konkurencyjności; (iv) recykling odpadów Badania zorientowane na promocję zdrowia, profilaktykę, leczenie i rehabilitację, włączając higienę żywności i żywienia; prewencja, nadzór i kontrola nad 33

chorobami zakaźnymi i niezakaźnymi; monitoring zdrowotności; promocja zdrowia; medycyna pracy; ustawodawstwo w zakresie opieki zdrowotnej; zarządzanie opieką zdrowotną; specjalistyczne usługi zdrowotne; - usługi zdrowotne dla grup podwyższonego ryzyka 8 ROLNICTWO Promocja rolnictwa, leśnictwa, rybactwa i produkcji żywności; nawozy sztuczne, biocydy, biologiczne zwalczanie szkodników, mechanizacja rolnictwa; wpływ rolnictwa i leśnictwa na środowisko; technologie produkcji żywności; rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo; hodowla zwierząt i mleczarstwo; weterynaria i pozostałe nauki rolnicze 9 EDUKACJA Edukacja ogólna i specjalna; edukacja na poszczególnych szczeblach kształcenia; komplementarne usługi edukacyjne 10 KULTURA, REKREACJA, RELIGIA I MASS MEDIA Społeczne aspekty aktywności kulturalnej, religijnej i rekreacyjnej (socjologia, religia, sztuka, sport i rekreacja, media, nauka języków integracja społeczna, biblioteki, archiwa i polityka kulturalna); integracja rasowa i kulturowa; usługi sportowe i rekreacyjne; usługi kulturalne; nadawanie programów i usługi wydawnicze; usługi religijne i pozostałe usługi społeczne 11 SYSTEMY SPOŁECZNE I POLITYCZNE, STRUKTURY I PROCESY Struktura polityczna społeczeństwa; administracja publiczna i polityka przemysłowa; studia regionalne i wieloszczeblowe współrządzenie; zmiana społeczna, procesy i konflikty społeczne; bezpieczeństwo społeczne i systemy zabezpieczeń społecznych; społeczne aspekty organizacji pracy; studia nad biologicznymi uwarunkowaniami ról społecznych (gender studies), włączając dyskryminację i problemy rodziny; przeciwdziałanie ubóstwu; ochrona specyficznych grup społecznych (emigrantów itd., ludzi młodych itd., konsumentów, rolników itd.); opieka społeczna 12 ROZWÓJ WIEDZY FINANSOWANY ZE ŚRODKÓW USZKOLNICTWA WYŻSZEGO Działalność badawczo-rozwojowa związana z naukami przyrodniczymi, inżynieryjnymi i technicznymi, medycznymi, rolniczymi, społecznymi, humanistycznymi 13 ROZWÓJ WIEDZY FINANSOWANY Z INNYCH ŹRÓDEŁ Działalność badawczo-rozwojowa związana z naukami przyrodniczymi, inżynieryjnymi i technicznymi, medycznymi, rolniczymi, społecznymi, humanistycznymi 14 OBRONNOŚĆ - Cele wojskowe; badania podstawowe, jądrowe i badania przestrzeni kosmicznej finansowane przez Ministerstwo Obrony Źródło: na podstawie Eurostat (2008) 34

Załącznik 4: Międzynarodowa Klasyfikacja Patentowa (działy i poddziały) A PODSTAWOWE POTRZEBY LUDZKIE rolnictwo środki spożywcze; tytoń przedmioty użytku osobistego lub domowego zdrowie; rozrywka B RÓŻNE PROCESY PRZEMYSŁOWE, TRANSPORT rozdzielanie; mieszanie formowanie drukarstwo transport technologia mikrostrukturalna; nanotechnologia C CHEMIA, METALURGIA chemia metalurgia techniki kombinatoryczne D WŁÓKIENNICTWO, PAPIERNICTWO wyroby włókiennicze lub materiały elastyczne nie przewidziane gdzie indziej papier E BUDOWNICTWO, GÓRNICTWO budownictwo wiercenia w ziemi lub skale; górnictwo F BUDOWA MASZYN, OŚWIETLENIE, OGRZEWANIE, UZBROJENIE, TECHNIKA MINERSKA silniki lub pompy technika ogólnie oświetlenie; ogrzewanie sprzęt bojowy; technika minerska G FIZYKA przyrządy nukleonika H ELEKTROTECHNIKA Źródło: na podstawie UP RP (2006) 35

Załącznik 5: Kody produktów ICT 19 Komputery i urządzenia peryferyjnecomputers and peripheral equipment 9 Urządzenia służące łączności i komunikacji 11 Elektronika użytkowa 14 Pozostałe produkty i komponenty ICT 5 Usługi produkcyjne dla sprzętu elektronicznego 11 Oprogramowanie i licencje ICT 10 Doradztwo i consulting w zakresie ICT 12 Usługi telekomunikacyjne 3 Leasing i wynajem sprzętu ICT 6 Pozostałe usługi ICT Źródło: na podstawie OECD (2011) Załącznik 6: Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Rodzajów Działalności ISIC Sekcja Działy Opis A 01-03 Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo B 05-09 Górnictwo i kopalnictwo C 10-33 Przetwórstwo przemysłowe D 35 E 36-39 Zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz, pare wodną i powietrze do układów klimatyzacyjnych Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność rekultywacyjna F 41-43 Budownictwo G 45-47 Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych i motocykli H 49-53 Transport i gospodarka magazynowa I 55-56 Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne 36

J 58-63 Informacja i komunikacja K 64-66 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa L 68 Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości M 69-75 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna N 77-82 Administrowanie i działalność wspierająca O 84 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne P 85 Edukacja Q 86-88 Zdrowie i pomoc społeczna R 90-93 Kultura, rozrywka i rekreacja S 94-96 Pozostała działalność usługowa T 97-98 Działalność gospodarstw domowych jako pracodawców; produkcja wyrobów i usług na własne potrzeby U 99 Działalność organizacji i ciał eksterytorialnych Źródło: na podstawie UN (2008) Załącznik 7: Tablice przepływów międzygałęziowych Do przygotowania poniższego materiału wykorzystano raport: Rogut A., Piasecki B., Świeczewska I. (2014), NPF wdrożenie wyników. Wyniki identyfikacji obszarów inteligentnej specjalizacji województwa łódzkiego, maszynopis W pierwotnej postaci tabela przepływów międzygałęziowych składa się z trzech podstawowych części, zwanych ćwiartkami. W pierwszej ćwiartce zawarte są informacje na temat przepływu dóbr pośrednich między producentami (także w podziale na dobra krajowe i importowane). Ta ćwiartka często jest nazywana macierzą przepływów międzygałęziowych. Druga ćwiartka zawiera informacje o popycie finalnym na poszczególne rodzaje produktów realizowanym przez sektory instytucjonalne (w podziale na spożycie, akumulację oraz eksport). W trzeciej ćwiartce przedstawione są informacje o wartości dodanej. Dla tablicy przepływów międzygałęziowych przedstawionej w formie bilansu stosuje się następujące zależności: 1) tożsamości opisujące ostateczny podział produkcji globalnej każdego z n produktów sumy elementów w wierszach I i II ćwiartki tablicy i-o (tzw. układ równań bilansowych produkcji): X i x (1) x x Y i1 i2 in i dla i 1,2, n 37

gdzie: x ij - wartość produktów i-tej gałęzi zużytych do wytwarzania produktów gałęzi j, określane mianem przepływów międzygałęziowych; Yi - wartość popytu finalnego na produkty j-tej gałęzi; 2) tożsamości opisujące proces tworzenia produkcji globalnej dla każdego z n rodzajów produktów sumy elementów w kolumnach I i III ćwiartki (tzw. układ równań kosztów produkcji) X j gdzie x x x D 1 j 2 j nj j dla j 1,2, n D j - wartość dodana w j-tej gałęzi. Oczywiście dla tablicy w formie zbilansowanej (2) X X i j dla i j. Na podstawie informacji zawartych w bilansie przepływów międzygałęziowych możliwe jest wyznaczenie współczynników bezpośrednich nakładów materiałowych (zwanych także współczynnikami input-output). Są one definiowane jako: a ij x X ij j Określają one udział kosztów produktów i-tego rodzaju (i-tej gałęzi) w wartości produkcji globalnej produktów j-tego rodzaju (j-tej gałęzi) lub alternatywnie wartość nakładów produktów i-tego rodzaju (i-tej gałęzi) niezbędnych do wytworzenia jednostki produkcji globalnej produktów j-tego rodzaju (j-tej gałęzi). Z pomocą tych współczynników można zapisać układ równań bilansowych produkcji w postaci: X i a X a X... a lub w postaci macierzowej: gdzie: X Y i1 1 i2 2 in n i dla i 1,2, n (4) x Ax y (5) x - wektor produkcji globalnej o wymiarach n 1 X, o elementach i ; y - wektor popytu finalnego o wymiarach n 1 Y, o elementach i ; A [ ] a ij nn - macierz współczynników bezpośrednich nakładów. Rozwiązując równanie (5) względem wektora produkcji globalnej x otrzymujemy: x (I A) 1 y Powyższe równanie zwane jest jako model Leontiefa (model input-output), który określa zależność między produkcją globalną poszczególnych produktów (gałęzi) a popytem finalnym na określone rodzaje produktów (produkty określonych gałęzi). Niezwykle intere- (3) (6) 38

(I A) sującą interpretację mają elementy macierzy, zwanej macierzą odwrotną do macierzy Leontiefa 3 ij lub macierzą pełnych nakładów materiałowych. Element macierzy pełnych nakładów materiałowych określa o ile (wartościowo) wzrośnie produkcja globalna produktów i-tego rodzaju (i-tej gałęzi) jeśli popyt finalny na produkty j-tego rodzaju wzrośnie o jednostką. Elementy te wyrażają tzw. pełne efekty wzrostu produkcji, które należy rozumieć następująco: jednostkowy wzrost popytu finalnego na produkty j-tego rodzaju (j-tej gałęzi) musi spowodować przede wszystkim jednostkowy wzrost produkcji tej gałęzi. Jednak aby wzrost produkcji w gałęzi j-tej był możliwy, to musi wzrosnąć produkcja produktów i-tego rodzaju (i-tej gałęzi), które są wykorzystywane w gałęzi j w procesie produkcji (produktów, które są bezpośrednio stosowane do wytwarzania produktów j-tego rodzaju). Zwiększone zapotrzebowanie na produkty i-tego rodzaju stymuluje produkcję produktów będących nakładami surowcowo-materiałowymi w procesie wytwarzania produktów i-tego rodzaju, itd. A zatem zwiększenie popytu finalnego na określony rodzaj produktów (produkty j-tego rodzaju) stymuluje wzrost produkcji nie tylko tych produktów (gałęzi) i produktów, które stanowią nakład surowcowo-materiałowy w procesie wytwarzania produktów j- tego rodzaju, ale także stymuluje produkcję produktów pozostałych rodzajów produktów (siła tego wpływu zależy oczywiście od siły powiązań międzygałeziowych, wynikających z przepływu produktów wykorzystywanych w procesie produkcji w postaci surowców, materiałów i usług). W analizach ekonomicznych istotne znaczenie przypisuje się także sumom poszczególnych kolumn macierzy pełnych nakładów, czyli i, zwanymi mnożnikami pro- M j ij dukcji. Wartości tych mnożników dla poszczególnych gałęzi określają wzrost produkcji (globalnej) w całym analizowanym układzie gospodarczym wynikający z jednostkowego wzrostu popytu finalnego na produkty j-tego rodzaju (j-tej gałęzi). Jak słusznie zauważa Przybyliński (2012, s. 80) analiza mnożnikowa jest jednym z fundamentów metod input-output. Służy ona przede wszystkim badaniu wpływu zmian poszczególnych elementów popytu finalnego na wielkość produkcji globalnej, co stanowi punkt wyjścia do oceny zmian różnorodnych aspektów działalności gospodarczej. Na podstawie modelu input-output możliwa jest także analiza zmian zatrudnienia w gospodarce narodowej i w poszczególnych jej gałęziach na skutek zmian zapotrzebowania na określone rodzaje produktów generowanego przez odbiorców finalnych. Analiza ta opiera się na ocenie pracochłonności produkcji mierzonej jako ilość nakładów pracy w danej gałęzi niezbędnych do wytworzenia jednostki produkcji globalnej tej gałęzi. Pracochłonność opisana jest więc za pomocą tzw. współczynników bezpośredniej pracochłonności 1 n ), definiowanych jako: ( i gdzie: Ni ni X i (7) 3 Macierzą Leontiefa jest macierz (I-A), powstająca w wyniku przekształcenia równania (5) do postaci y=x-ax=(i-a)x. 39

Ni - całkowite nakłady pracy w gałęzi i, mierzone np. liczbą pracujących w tej gałęzi; X i - produkcja globalna i-tej gałęzi. Za pomocą współczynników bezpośredniej pracochłonności możliwe jest zapisanie zależności między nakładami pracy w całej gospodarce narodowej a popytem finalnym na określone rodzaje produktów. Zależność ta opisane jest równaniem: N 1 T 1 n n n (I A) y n (I A) y 1 2 n (8) T n (I A) 1 Elementy wektora zwane są mnożnikami zatrudnienia. Element j-ty w tym wektorze można interpretować jako ilość nakładów pracy poniesionych w gospodarce narodowej niezbędnych do wytworzenia takiej produkcji w poszczególnych gałęziach, która wystarcza na zaspokojenie jednostkowego popytu finalnego na produkty j-tej gałęzi. Często też mnożnik ten jest interpretowany w kategoriach krańcowych. Określa on wówczas wzrost nakładów pracy w całej GN, jako efekt wzrostu popytu finalnego na produkty j-tej gałęzi. Analogicznie do mnożników produkcji, mnożnik zatrudnienia zawiera zarówno efekty bezpośrednie (wzrost nakładów pracy w gałęzi, na produkty której rośnie popyt odbiorców finalnych oraz gałęzi, które są dla niej bezpośrednimi dostarczycielami surowców, materiałów i usług), jak i efekty pośrednie. Informacje o wartościach przepływów międzygałęziowych zawarte w tablicach inputoutput konstruowanych na szczeblu gospodarki narodowej są oczywiście pewnym uśrednieniem informacji o przebiegu procesów produkcji w poszczególnych regionach tejże gospodarki. Zastosowanie takich tablic w analizach prowadzonych na szczeblu regionalnym jest jednak zbyt daleko idącym uproszczeniem, wymagającym niezbyt realistycznego założenia, iż struktura gospodarki danego regionu jest odzwierciedleniem struktury gospodarki narodowej. W rzeczywistości jednak struktura nakładów na produkcję w danym regionie różni się zwykle w sposób znaczący od analogicznej struktury charakteryzującej gospodarkę narodową, co prowadzi do istotnych różnić we współczynnikach bezpośrednich i pełnych nakładów opisujących gospodarkę regionu w porównaniu z analogicznymi współczynnikami wyznaczonymi na szczeblu GN. Co więcej, gospodarka regionu jest zwykle silniej gospodarczo związana ze swoim otoczeniem (z innymi regionami i z zagranicą) niż gospodarka narodowa (związki z zagranicą), a to oznacza zwykle mniejsze wykorzystanie określonych nakładów pochodzących z regionu do wytworzenia produkcji poszczególnych produktów w tym regionie. Powiązania handlowe między regionem a jego otoczeniem są zwykle tym silniejsze im mniejszy jest dany region. Konstrukcja tablicy przepływów międzygałęziowych dla pojedynczego regionu (a także tablic między- i wieloregionalnych) wymaga szeregu dodatkowych badań, często niezwykle pracochłonnych, a co się z tym wiąże także niezwykle kosztownych. Z tego powodu ogromną popularność zdobyły metody korekty współczynników bezpośrednich nakładów wyznaczonych dla GN w oparciu o dodatkowe informacje dotyczące np. specjalizacji danego regionu w zakresie prowadzonej działalności produkcyjnej, czy też powiązań danego regionu z jego otoczeniem (wyrażone poprzez informacje o wielkości eksportu produktów wytworzonych w regionie poza region oraz o wielkości importu produktów do regionu). Korekta ta prowadzi do oszacowania macierzy tzw. regionalnych współczynników 40

rr A [ a rr ij ] nakładów określających jednostkowe zużycie produktów i-tego rodzaju (i-tej gałęzi) pochodzących z danego regionu niezbędnych do wytworzenia produktów j-tego rodzaju w tym regionie. Ze względu na wspomnianą wyżej zależność między regionem a jego otoczeniem, zwykle współczynniki te są niższe (lub co najwyżej równe) od ich odpowiedników opisujących strukturę powiązań międzygałęziowych na szczeblu GN. Model input-output opisujący zależność między produkcją globalną poszczególnych gałęzi w regionie a popytem finalnym na określone rodzaje produktów generowanym w regionie przyjmuje postać: gdzie: R y x R ( I A rr ) 1 y R x - wektor ( 1 R n ) produkcji globalnej poszczególnych gałęzi w regionie R; - wektor ( n 1) popytu finalnego na produkty wytwarzane w regionie R generowany przez odbiorców finalnych z regionu; Macierz RR A - macierz regionalnych współczynników nakładów. ( I rr 1 RR A ) [ ij ] nn RR ij jest macierzą współczynników pełnych nakładów regionalnych. Element tej macierzy określa wzrost produkcji globalnej gałęzi i-tej w regionie R na skutek jednostkowego wzrostu popytu finalnego na produkty j-tego rodzaju (j-tej gałęzi) w regionie R. Sumy elementów w kolumnach macierzy współczynników pełnych nakładów regionalnych zwane są mnożnikami produkcji dla regionu R i określają o ile wzrośnie produkcja globalna w regionie R, jeśli popyt finalny w regionie R na produkty j- tego rodzaju (j-tej gałęzi) wzrośnie o jednostkę. Zastosowanie ilorazów lokacyjnych do konstrukcji macierzy regionalnych współczynników nakładów Jak już wcześniej wspomniano, istnieje wiele metod korekty współczynników bezpośrednich nakładów opisujących gospodarkę narodową do danego regionu. Ich zastosowanie wymaga jednak pozyskania dodatkowych informacji o gospodarce analizowanego regionu. Jedną z najwcześniej stosowanych metod korekty współczynników macierzy A jest wykorzystanie dodatkowych informacji na temat skali eksportu produktów wytworzonych w danym regionie oraz produktów wwożonych do regionu (informacje o imporcie i eksporcie produktów poszczególnych gałęzi do regionu/z regionu). Informacje o imporcie/eksporcie produktów określonej gałęzi do/z regionu są jednak dostępne w bardzo ograniczonym zakresie, stąd metoda korekty współczynników bazująca na tych informacjach nie zyskała na popularności. Zdecydowanie częściej korekta współczynników bezpośrednich nakładów opiera się na analizie specjalizacji regionalnych, które są wyrażone wartościami prostych ilorazów lokacyjnych wyznaczanymi w oparciu o dodatkowe informacje dotyczące rozmiarów produkcji globalnej (lub -zdecydowanie częściej - zatrudnienia mierzonego liczbą pracujących) w poszczególnych gałęziach w danym regionie i w gospodarce narodowej. (9) 41

SLQ R i x x R i N i x x R N x x R i N i x x R N (10) gdzie: R x i - rozmiary produkcji globalnej (lub liczby pracujących) w gałęzi i w regionie R; N x i - rozmiary produkcji globalnej (lub liczby pracujących) w gałęzi i w całej gospodarce narodowej; R x - łączna produkcja globalna (lub liczba pracujących) w regionie R; N x - łączna produkcja globalna (lub liczba pracujących) w gospodarce narodowej. Poprzez takie porównanie udziału produkcji globalnej (lub liczby pracujących) danej gałęzi w regionie R w ogólnej wielkości produkcji globalnej wytworzonej w regionie (lub w łącznej liczbie pracujących w regionie) z podobnym udziałem danej gałęzi w strukturze gospodarki narodowej dostajemy informacje o specjalizacji danego regionu. Jeśli bowiem SLQ i 1 wartość ilorazu lokacyjnego dla gałęzi i w regionie R jest powyżej 1 ( ), wówczas produkcja danej gałęzi w regionie R jest skoncentrowana bardziej niż średnio w kraju. Iloraz ten może być więc interpretowany jako zdolność gałęzi i do zaspokajania potrzeb produkcyjnych i odbiorców finalnych na produkty tej gałęzi w regionie R. Jeśli zdolność gałęzi i w regionie R jest niższa niż w skali całej gospodarki narodowej wówczas dokonuje się korekty w dół współczynnika bezpośrednich nakładów wyznaczonego na szczeblu N a ij gospodarki narodowej, tak aby go dopasować do wielkości regionalnego zaspokojenia potrzeb produkcyjnych 4. Korekty tej dokonuje się właśnie za pomocą prostych ilorazów lokacyjnych w następujący sposób: a RR ij a a N ij N ij ( SLQ dla R i ) SLQ dla R i 1 SLQ R i 1 (11) Załącznik 8: Przykład materiałów składających się na BIS Do przygotowania poniższego materiału wykorzystano raporty: Rogut A., Piasecki B. (2014), NPF wdrożenie wyników. Baza informacyjnoszkoleniowa. II etap. Materiały dydaktyczne i narzędzia edukacyjne w zakresie inteligentnej specjalizacji regionów dla modułów bazy in-formacyjno-szkoleniowej PIK, maszynopis. Rogut A., Piasecki B. (2015), NPF wdrożenie wyników. Baza informacyjnoszkoleniowa. IV etap. Materiały dydaktyczne i narzędzia edukacyjne w zakresie inteligentnej specjalizacji regionów dla modułów bazy in-formacyjno-szkoleniowej PIK, maszynopis. 4 Jeśli dany region nie specjalizuje się w produkcji określonych produktów, wówczas zapotrzebowanie na te produkty musi być częściowo zaspokojona poprzez ich import spoza regionu. 42

Blok: Inteligentna specjalizacja krok po kroku Obszar tematyczny: Monitorowanie stanu, potencjału i trendów specjalizacji Temat: Potencjał zielonego wzrostu: ekoinnowacyjność i efektywność energetyczna Podstawowe pojęcia i definicje Zielony wzrost jest termin odnoszącym się do zmiany modelu rozwoju gospodarczego, polegającej na jest równorzędne traktowanie aspiracji rozwojowych aktualnych i przyszłych pokoleń, i promowanie takiego rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego, który nie odbywa się kosztem wyczerpywania zasobów nieodnawialnych i niszczenia środowiska oraz pomniejszania możliwości rozwojowych przyszłych generacji. Idea zielonego (zrównoważonego) rozwoju sięga korzeniami lat 1970. i słynnego raportu Klubu Rzymskiego na temat granic wzrostu. Główne tezy raportu mówiące o barierach dalszego wzrostu w postaci wyczerpywania się nieodnawialnych zasobów naturalnych i przeciążeniu ekologicznym (ecological footprint), znalazły potwierdzenie w wielu późniejszych badaniach i stały się punktem wyjścia do rozwoju polityk zrównoważonego rozwoju. Podstawowe założenia tych polityk zostały zdefiniowane w Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju i w Agendzie 21. W Polsce te założenia zostały przełożone na zapisy wielu dokumentów programowych, wśród których najważniejsza rola przypada Strategii zrównoważonego Rozwoju. Potencjał zielonego wzrostu mierzą dwie grupy wskaźników (Hiperlink do szerszego omówienia wskaźników). Pierwsza obejmuje produktywność zasobów i środowiska; w obręb tej grupy wskaźników wchodzą: emisja gazów per capita, energochłonność, wodochłonność; zbiórka odpadów, recykling per capita, rekultywacja skażonej gleby. Druga grupa obejmuje możliwości ekonomiczne i zawiera w swych granicach takie wskaźniki, jak: zatrudnienie w sferze B+R, odsetek studentów w populacji ogólnej, liczba ;zielonych studentów, relacja nakładów na działalność B+R w produkcie krajowym brutto (B+R/PKB), zielone patenty, zatrudnienie w produkcji dóbr i usług środowiskowych (Hiperlink do definicji produkcji dóbr i usług środowiskowych), obroty w produkcji dóbr i usług środowiskowych, bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Ekoinnowacje (Hiperlink do opracowania: Ekoinnowacje i ekoefektywność) to wszystkie formy innowacji (Hiperlink do definicji innowacj), które redukują obciążenie środowiska i/lub optymalizują wykorzystanie zasobów w obrębie całego cyklu życia produktu/ usługi. Efektywność energetyczna oznacza stosunek uzyskanej wielkości efektu użytkowego danego obiektu, urządzenia technicznego lub instalacji, w typowych warunkach ich użytkowania lub eksploatacji, do ilości zużycia energii przez ten obiekt, urządzenie techniczne lub instalację, niezbędnej do uzyskania tego efektu. Opracowano na podstawie: Bruntlandt G.H. (1987), Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, http://upload.wikimedia.org/wikisource/en/d/d7/our-common-future.pdf. Hall Ch.A.S., Day J.W. Jr. (2009), Revisiting the limits to growth after peak oil, w: American Scientist 97, s. 230-237. 43

Martinez-Fernandez C., Sharpe S., Munch Andersen M., Genoff R., Rovsing Kristia K. (2013), Measuring the potential of local green growth. An analysis of greater Copenhagen, OECD Local Economic and Employment Development (LEED) Working Papers, 2013/01, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/5k4dhp0xzg26- en. Meadows D. Randers J., Meadows D. (2004), Limits to Growth: The 30-Year Update, London: Earthscan. MŚ (1999), Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku, www.access.zgwrp.org.pl/materialy/dokumenty/strategiazrownowazonegorozwo jupolski/index.html. MŚ (2008), Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016, www.mos.gov.pl/g2/big/2009_11/8183a2c86f4d7e2cdf8c3572bdba0bc6.pdf. OECD (2011a), Better Policies to Support Eco-innovation, OECD Studies on Environmental Innovation, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264096684-en. OECD (2011b), Fostering Innovation for Green Growth, OECD Green Growth Studies, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264119925-en. Simmons M.R. (2000), Revisiting the limits of growth. Could the Club of Rom have been correct, after all?, http://greatchange.org/ovsimmons,club_of_rome_revisted.html. Turner G. (2008), A comparison of the limits to growth with thirty years of reality, Canberra: CSIRO Sustainable Ecosystems. UN (1992), Agenda 21. The United Nations programme of action from Rio, www.un.org/esa/dsd/agenda21/res_agenda21_00.shtml. UNEP (1992), Rio Declaration on Environment and Development ), www.unep.org/documents.multilingual/default.asp?documentid=78&articleid= 1163&l=en. Dz.U.2011.94.551, Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej. von Weizsäcker E., Lovins A.B., Lovins L.H. (1998), Factor four. Doubling health halving resource use, London: Earthscan Publications Limited. von Weizsäcker E., Hargrovers K.Ch., Smith M.H., Desha Ch., Stasinopoulos P. (2009), FACTOR 5: Transforming the Global Economy through 80% Improvements in Resource Productivity, London: Earthscan Dunstan House. 44

Dodatkowe wyjaśnienia Wskaźniki potencjału zielonego wzrostu Alternatywnym podejściem do pomiaru potencjału zielonego wzrostu jest podział wskaźników na: wskaźniki zagadnień i celów środowiskowych, obejmujące takie obszary tematyczne, jak: zmiany klimatu, zarządzanie ekosystemami, efektywne wykorzystanie zasobów oraz gospodarowanie odpadami (Tabela 2), Tabela 2: Wskaźniki zagadnień i celów środowiskowych Zagadnienia Zmiany klimatyczne Zarządzanie ekosystemami Wydajność zasobów Substancje chemiczne i gospodarka odpadami Wskaźniki Źródło: Wyszkowska i Rogalewska (2014) Emisja dwutlenku węgla (t/r.) Odnawialne źródła energii (udział w podaży energii), (%) Zużycie energii na osobę (jednostka energii/osoba) Obszary leśne (ha) Stres wodny (%) Grunty i ochrona obszarów morskich (ha) Wydajność energii (jednostka energii/dol.) Wydajność surowców (t/dol.) Wydajność wody (m3/dol.) Wydajność CO2 (t/dol.) Odpady zebrane (%) Recykling i ponowne wykorzystanie odpadów (%) Wytworzone odpady (t/r.) lub składowiska (ha) wskaźniki interwencji w ramach polityk zielonej gospodarki, obejmujące takie zagadnienia, jak: zielone inwestycje, zielona reforma podatkowa, cenowe efekty zewnętrzne i wycena usług ekosystemowych, zielone zamówienia publiczne i szkolenia z zakresu zielonych umiejętności (Tabela 3), Tabela 3: Wskaźniki interwencji w ramach polityk zielonej gospodarki Zagadnienia Zielone inwestycje Zielona reforma podatkowa Cenowe efekty zewnętrzne i wycena usług ekosys- Wskaźniki Nakłady na B+R (% PKB) Inwestycje sektora dóbr i usług środowiskowych (dol./r.) Dotacje w zakresie paliw kopalnianych, wody i rybołówstwa (dol. lub %) Opodatkowanie paliw kopalnych (dol. lub %) Dopłaty do wykorzystywania energii odnawialnej (dol. lub %) Cena węgla (dol./t) Wartość usług ekosystemowych (np. zaopatrzenia w wodę) 45

temowych Zielone zamówienia publiczne Szkolenia z zakresu zielonych umiejętności Źródło: Wyszkowska i Rogalewska (2014) Wydatki na zrównoważone zamówienia (dol./r. i %) Wydajność CO2 i surowców w wyniku interwencji rządowych (t/dol.) Wydatki na szkolenia (dol./r. i % PKB) Liczba przeszkolonych osób (osoba/r.) wskaźniki wpływu polityk zielonej gospodarki na dobrobyt i sprawiedliwość, obejmujące takie zagadnienia, jak: zatrudnienie, wydajność sektora dóbr i usług środowiskowych, bogactwo ogólne kapitał naturalny i ludzki, dostęp do zasobów i zdrowie (Tabela 4), Tabela 4: Wskaźniki wpływu polityk zielonej gospodarki na dobrobyt i sprawiedliwość Zagadnienia Zatrudnienie, Wydajność sektora dóbr i usług środowiskowych, Bogactwo ogólne kapitał naturalny i ludzki Dostęp do zasobów Zdrowie Wskaźniki Źródło: Wyszkowska i Rogalewska (2014) Struktura zatrudnienia (osoby, %) Obsługa i zarządzanie (osoby, %) Dochód wytworzony (dol./r.) Współczynnik Giniego Wartość dodana (dol./r.) Zatrudnienie (miejsca pracy) Wydajność CO2 i surowców (np. dol./t) Wartość zapasów zasobów naturalnych (dol.) Roczna wartość dodana netto /zlikwidowana (dol./r.) Analfabetyzm (%) Dostęp do nowoczesnych źródeł energii (%) Dostęp do wody (%) Dostęp do urządzeń sanitarnych (%) Dostęp do opieki zdrowotnej (%) Poziom szkodliwych substancji chemicznych w wodzie pitnej (g/litr) Hospitalizowani z powodu zanieczyszczeń powietrza (osoby) Ofiary śmiertelne w wypadkach drogowych na 100 tys. mieszkańców Opracowano na podstawie: Wyszkowska D., Rogalewska A. (2014), Monitorowanie zielonej gospodarki w ujęciu organizacji międzynarodowych, w: Optimum. Studia Ekonomiczne 3 (69): 32-51. OECD (2012), Greening Development. Enhancing capacity for environmental management and governance, OECD Publishing. 46

http://dx.doi.org/10.1787/9789264167896-en. Produkcja dóbr i usług środowiskowych Produkcja dóbr i usług środowiskowych oznacza działalność produkcyjną i usługową mającą na celu: (i) pomiar, zapobieganie, ograniczanie, minimalizowanie i usuwanie szkód środowiskowych w obszarze wody, powietrza i ziemi, odpadów, hałasu i ekosystemu; (ii) rozwój czystszych technologii procesowych i produktów i (iii) rozwój usług ograniczających ryzyka środowiskowe i zmniejszających zanieczyszczenie i zużycie zasobów naturalnych. Z sektorowego punktu widzenia ekobiznes obejmuje: zarządzanie poziomem zanieczyszczeń; w obręb tego segmentu wchodzą: (i) gospodarka odpadami i recykling; (ii) gospodarka ściekami; (iii) monitoring zanieczyszczeń powietrza; (iv) zarządzanie środowiskiem; (v) rekultywacja gruntów i oczyszczanie wód gruntowych; (vi) monitoring hałasu; (vii) usługi badawczorozwojowe w zakresie ochrony środowiska oraz (viii) monitoring środowiska i analizy laboratoryjne; zarządzanie efektywnością wykorzystania zasobów; w obręb tego segmentu wchodzą: (i) dostawy wody; (ii) produkcja energii odnawialnej; (iii) regeneracja produktów; (iv) ochrona przyrody i (v) budownictwo ekologiczne. Opracowano na podstawie: Ecorys (2009), Study on the Competitiveness of the EU eco-industry. Within the Framework Contract of Sectoral Competitiveness Studies ENTR/06/054. Final report Part I i II, http://ec.europa.eu/enterprise/newsroom/cf/_getdocument.cfm?doc_id=5416. European Commission (2006), Eco-industry, its size, employment, perspectives and barriers to growth in an enlarged EU. Final report, http://ec.europa.eu/environment/enveco/eco_industry/pdf/ecoindustry2006.pdf. Innowacje Innowacja oznacza wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu (wyrobu, usługi) lub procesu, nowej metody organizacyjnej lub nowej metody marketingowej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otoczeniem. Nowy lub istotnie ulepszony produkt zostaje wdrożony, gdy jest wprowadzony na rynek. Nowe procesy, metody organizacyjne lub metody marketingowe zostają wdrożone, kiedy rozpoczyna się ich faktyczne wykorzystywanie w działalności przedsiębiorstwa. Opracowano na podstawie: GUS (2015), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2011-2013, Szczecin: Główny Urząd Statystyczny 47

Dodatkowe opracowania Ekoinnowacje i ekoefektywność Idea ekoinnowacji i ekoefektywności sięga korzeniami lat 1970. i słynnego raportu Klubu Rzymskiego na temat granic wzrostu. Główne tezy raportu, dotyczące istotnych ograniczeń zasobowych dla dalszego zwiększania ogólnej liczby ludności i globalnego poziomu konsumpcji, znalazły potwierdzenie w wielu późniejszych badaniach i stały się punktem wyjścia do rozwoju polityk zrównoważonego rozwoju. Główne założenia tych polityk zostały zdefiniowane w Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju i w Agendzie 21. W Polsce te założenia zostały przełożone na zapisy wielu dokumentów programowych, wśród których najważniejsza rola przypada Strategii zrównoważonego Rozwoju i Strategii rozwoju kraju 2007-2015. Strategia rozwoju kraju podkreśla znaczenie ekoinnowacji produktowych, technologicznych i organizacyjnych oraz zmian w zachowaniach konsumentów. Efektem ma być wzrost PKB i jakości życia przy coraz mniejszym zaangażowaniu zasobów naturalnych i wytwarzaniu zanieczyszczeń. Inwestowanie prośrodowiskowe ma zapewnić trwały i zrównoważony w dalszej perspektywie rozwój gospodarczy oraz ograniczyć koszty zewnętrzne działalności gospodarczej. Celem Strategii Zrównoważonego Rozwoju, rozwiniętej dalej w Polityce Ekologicznej Państwa, jest stworzenie warunków dla takiego stymulowania procesów rozwoju, aby w jak najmniejszym stopniu zagrażały one środowisku. Konieczne jest w związku z tym sukcesywne eliminowanie procesów i działań gospodarczych szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi i promowanie sposobów gospodarowania przyjaznych środowisku. Niezbędne jest także przyśpieszanie procesów przywracania środowiska do właściwego stanu, wszędzie tam, gdzie nastąpiło naruszenie równowagi przyrodniczej. Zrównoważony rozwój, to także jeden z trzech priorytetów Europy 2020, unijnej strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu, wyrażający dążenie do budowy konkurencyjnej gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów i wykorzystującej do tego nowe procesy i technologie, włączając technologie informacyjne i technologie przyjazne środowisku. Realizacji tego priorytetu podporządkowane są dwa sztandarowe projekty: Europa efektywnie korzystająca z zasobów i Polityka przemysłowa w erze globalizacji. Pierwszy z nich jest zorientowany na: uniezależnienie wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów, przejście na gospodarkę niskoemisyjną, lepsze wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, modernizację transportu i propagowanie efektywności energetycznej, i ma na celu (m.in.) określenie wizji zmian strukturalnych i technologicznych, jakie będą musiały zajść do roku 2050 w celu przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, efektywnie korzystającą z zasobów i odporną na zmiany klimatu. Drugi z nich, komplementarny, wspierają takie technologie i metody produkcji, które pozwalają ograniczyć wykorzystanie zasobów naturalnych, oraz zwiększyć inwestycje w istniejące unijne dobra naturalne. 48

Najnowszą emanacją tego podejścia jest koncepcja gospodarki cyrkularnej, zwanej także gospodarką o zamkniętym obiegu. Inspiracją do rozwoju gospodarki cyrkularnej był specyficzny splot czynników środowiskowych i ekonomicznych. Wśród czynników środowiskowych na czoło wysunęły się: rosnące przeciążenie ekologiczne i wyczerpywanie się nieodnawialnych zasobów naturalnych (Rysunek 4). Za miarę przeciążenia ekologicznego przyjęto tzw. ślad ekologiczny, obrazujący wielkość obszaru biologicznie produktywnego, niezbędnego do wytworzenia zasobów i produktów konsumowanych przez ludzkość wraz z powierzchnią obszaru niezbędnego do składowania odpadów i absorpcji emitowanych zanieczyszczeń (Wilczyńska- Michalik i Świder 2010). Z najnowszych szacunków wynika, że przy aktualnej liczbie ludności świata wielkość ta półtorakrotnie przekracza biologicznie produktywna powierzchnię Ziemi. Rysunek 4: Ekonomiczne inspiracje dla gospodarki cyrkularnej Źródło: Hall i Day (2009), s. 235 Wśród czynników ekonomicznych pierwszoplanową rolę odegrały: rosnące, i mało przewidywalne, ceny surowców i energii oraz wysoka i rosnąca konkurencja, i towarzyszący jej stagnacyjny (na wielu rynkach) charakter popytu. Efektem był odwrót od dotychczasowego, liniowego modelu gospodarki, i skręt w kierunku gospodarki cyrkularnej. Liniowy model gospodarki oparty jest na zasadzie weź zrób wykorzystaj wyrzuć. W odróżnieniu od niego, model cyrkularny (Rysunek 5) promuje otwarty cykl życia produktu i głosi zasadę zera odpadów. W myśl tej zasady każdy produkt jest projektowany i wytwarzany w sposób umożliwiający jego demontaż i zwrot do biosfery lub ponowne wykorzystanie. Do biosfery zwracane są komponenty eksploatacyjne, wykonane (najczęściej) 49

ze składników nietoksycznych i biodegradowalnych, zasilających biosferę bezpośrednio lub w systemie kaskadowym, za pośrednictwem kolejnych użytkowników. Ponowne wykorzystanie odnosi się do komponentów długotrwałego użytkowania (takich jak np. silniki), wykonanych z materiałów technicznych (np. z tworzyw sztucznych), projektowanych z myślą o ich ponownym przetworzeniu i wykorzystaniu. Rysunek 5: Cyrkularny model gospodarki Źródło: European Commission (2014a), s. 6 Dopełnieniem modelu gospodarki cyrkularnej był zwrot w kierunku energii odnawialnej oraz wdrożenie koncepcji użytkownika w miejsce dotychczasowej koncepcji konsumenta. To ostatnie zainicjowało rozwój nowych typów relacji między dostawcami i odbiorcami produktów/ usług, zastępujący wszędzie tam, gdzie to możliwe transakcje kupna sprzedaży leasingiem, najmem czy współużytkowaniem, a tam gdzie (jeszcze) nie ma takiej możliwości obudowujący transakcje kupna sprzedaży zachętą dla kupującego lub zobowiązaniem dla sprzedającego/ producenta do odbioru produktu po zakończeniu okresu użytkowania i przekazania go do ponownego przetworzenia/ wykorzystania. Powyższe tworzy kontekst, w którym: ekoinnowacje, oznaczające każdą innowację prowadzącą do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju przez zmniejszenie presji na środowisko, zwiększenie odporności środowiska na obciążenia lub zapewnienie większej skuteczności i odpowiedzialności w zakresie korzystania z zasobów naturalnych, i ekoefektywność (Ramka 13), określana jako filozofia zarządzania zachęcająca do szukania rozwiązań przynoszących zarówno korzyści ekonomiczne (produkcja konkurencyjnych dóbr/ usług), jak i środowiskowe (redukcja presji na środowisko i zasobochłonności produkcji), 50

nabierają pierwszorzędnego znaczenia. Ramka 13: Miary ekoefektywności Wskaźnik ekoefektywności oblicza się go jako stosunek wskaźnika środowiskowego i wskaźnika ekonomicznego (wyrażanego wskaźnikiem kosztowym lub wartością produkcji), przy czym możliwe są rożne warianty tworzenia wskaźnika ekoefektywności: Wydajność środowiskowa przyjmuje postać EE EP = Wartość produkcji Wskaźnik środowiskowy i określa wartości produkcji na jednostkę wpływu środowiskowego. Środowiskowa intensywność produkcji przyjmuje postać EE EIP = Wskaźnik środowiskowy Wartość produkcji i określa wpływ środowiskowym na jednostkę wartości produkcji. Koszty poprawy środowiska przyjmują postać EE EIC = Koszt poprawy Poprawa wskaźnika środowiskowego i określają poprawę efektu środowiskowego o jednostkę. Efektywność kosztów środowiskowych przyjmuje postać EE ECE = Poprawa wskaźnika środowiskowego Koszty poprawy i określa osiągalnej wielkości poprawy efektu środowiskowego na jednostkę kosztową. Podobne wskaźniki ekoefektywności można tworzyć dla wskaźników cząstkowych, np. energii (pierwotnej lub całkowitej), zasobów naturalnych, kapitału, pracy. Źródło: Kleiber (2011) Dodatkowy kontekst podsuwają analizy zróżnicowania śladu ekologicznego pozostawianego przez różne sektory, wskazujące że do sektorów najbardziej uciążliwych dla środowiska (najbardziej energochłonnych, stanowiących największe źródło emisji gazów cieplarnianych, tlenków azotu i siarki, lotnych związków organicznych i aerozoli atmosferycznych oraz produkujących najwięcej odpadów, również niebezpiecznych) należą: produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych, produkcja metali, wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, przemysł spożywczy, górnictwo i kopalnictwo, produkcja masy celulozowej, papieru, koksu i energii, transport wodny i lotniczy oraz budownictwo. Część z tych sektorów należy sektorów zdominowanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) lub takich, w których MSP odgrywają istotną rolę. Inne sektory uciążliwe dla środowiska, także zdominowane przez MSP, to produkcja urządzeń elektrycznych i optycznych, produkcja mebli, handel hurtowy i detaliczny oraz gospodarka magazynowa i łączność. To wszystko wytycza najważniejsze priorytety działania dla zielonego wzrostu. W przypadku Polski priorytety tym istotniejsze, że: 51

jak wynika z ostatniego Eco-innovation Scoreboard należymy do krajów zajmujących ostatnie miejsca w rankingu intensywności wdrażania ekoinnowacji (Ramka 14, Rysunek 6), jak wynika z badań Europejskiej Agencji Środowiska należymy do krajów o najwyższej (w skali Unii Europejskiej) materiało i energochłonności produkcji, i słabej dynamice redukcji odpadów przemysłowych. Należymy także do krajów pozostawiających relatywnie duży ślad ekologiczny. Świadczy o tym chociażby porównanie wielkości śladów ekologicznych pozostawianych przez firmy działające w sektorach wywierających największą presję na środowisko. A z porównań wewnątrzunijnych wynika, że polskie firmy działające w tych sektorach, zwłaszcza mniejsze, wywierają większą presję na środowisko niż firmy działające w innych krajach. To wskazuje, że polskie firmy charakteryzują się zdecydowanie niższą ekoefektywnością niż firmy działające w tych samych sektorach w innych krajach, co przekłada się na niższą pozycję konkurencyjną polskich firm, i to w trojaki sposób. Po pierwsze, tracą one przewagi kosztowe podniesienie kosztów produkcji z uwagi na aktualne i przyszłe instrumenty ekonomiczne mające stymulować przejście na bardziej zrównoważone wzorce rozwoju. Po drugie, nie uzyskują przewag technologicznych. Po trzecie zaś, nie budują przewag wizerunkowych (stosowanie zasad zrównoważonego rozwoju). Ramka 14: European Eco-innovation Scoreboard European Eco-innovation Scoreboard (Eco-IS) jest instrumentem szacującym zakres wdrażania ekoinnowacji w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, opartym na 16 wskaźnikach zgrupowanych w pięć grup: nakłady na ekoinnowacje: (i) wydatki publiczne na działalność badawczorozwojową dotyczącą środowiska i energii w relacji do PKB; (ii) liczba pracowników zajmujących się działalnością badawczo-rozwojową w relacji do ogólnej liczby zatrudnionych; (iii) wartość zielonych inwestycji w przeliczeniu na jednego mieszkańca; aktywność w obszarze ekoinnowacji: (i) udział firm wdrażających innowacje zorientowane na redukcję materiałochłonności w ogólnej liczbie firm; (ii) udział firm wdrażających innowacje zorientowane na redukcję energochłonności w ogólnej liczbie firm; (iii) liczba organizacji z certyfikatem ISO 14001 na milion mieszkańców; rezultaty ekoinnowacji; (i) liczba patentów związanych z ekoinnowacjami w przeliczeniu na milion mieszkańców; (ii) liczba publikacji naukowych związanych z ekoinnowacjami w przeliczeniu na milion mieszkańców; (iii) częstotliwość informacji o ekoinnowacjach w mediach elektronicznych; zasobowe efekty ekoinnowacji: (i) produktywność zasobów materialnych (PKB/ krajowe zużycie materiałów); (ii) produktywność wody (PKB/ krajowe zużycie wody); (iii) produktywność energii (PKB/ krajowe zużycie energii); (iv) emisja gazów cieplarnianych (CO2/PKB); społeczno-ekonomiczne efekty ekoinnowacji: (i) udział eksportu ekobiznesu w eksporcie ogółem; (ii) udział zatrudnionych w ekobiznesie i gospodarce cyrkulacyjnej w ogólnej liczbie zatrudnionych; (iii) udział dochodów z ekobiznesu i go- 52

spodarki cyrkulacyjnej w dochodach firm ogółem. Źródło: Giljum i in. (2014) Rysunek 6: Polska w rankingu Eco-innovation Scoreboard Źródło: Giljum i in. (2014) Opracowano na podstawie: Bruntlandt G.H. (1987), Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, http://upload.wikimedia.org/wikisource/en/d/d7/our-common-future.pdf. Danish Technological Institute and PLANET S.A. (2010), SMEs and the environment in the European Union, http://ec.europa.eu/enterprise/newsroom/cf/itemdetail.cfm?item_id=4711. EEA (2015), Ecological footprint of European countries (SEBI 023), http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/ecological-footprint-ofeuropean-countries/ecological-footprint-of-european-countries-2. EIO (2013), Eco-innovation in Poland. EIO Country Profile, EcoInnovation Observatory, http://www.ecoinnovation.eu/images/stories/reports/eio_country_brief_2013_poland.pdf. European Commission (2010), Europe 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, COM(2010) 2020. 53