PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DLA ELEWACJI KAPONIER: BARKOWEJ WSCHODNIEJ I PODWÓJNEJ ZW.CZOŁOWĄ FORTU KRZESŁAWICE 49 oprac.agata Mamoń mgr konserwator dzieł sztuki Kraków, październik 2011
I.WSTĘP Przedmiotem opracowania są elewacje kaponier fortu Krzesławice 49: barkowa wschodnia i podwójna zwana czołową. Prace konserwatorskie przy kaponierze podwójnej i kaponierze barkowej wschodniej przewidywane są w związku z projektowanym ich odsłonięciem. Program prac opracowano na podstawie odsłoniętych fragmentów zakładając, Ŝe części nadal zasypane cechuje podobny stan zachowania. Program będzie wymagał uzupełnienia po usunięcie zasypu i całkowitym odsłonięciu kaponier. Opis fortu, odkrytych struktur architektonicznych i historię obiektu zawiera opracowanie Stanisława Sławińskiego i GraŜyny Szafrugi Fort 49 Krzesławice, kaponiera czołowa (podwójna) i kaponiera barkowa-wschodnia (pojedyncza. Badania historyczno-architektoniczne, Kraków 2011, mps. II.STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ OBIEKTU Elewacje kaponier wykazują dobry stan zachowania. Tynki wierzchnie nie są spęcherzone i odspojone. Rdzeń betonowy jest zbity i spoisty, z wyjątkiem uszkodzeń mechanicznych, nie wykazuje zniszczeń swojej struktury. Powierzchnia ścian i stropów zabrudzona, zaplamiona i zarysowania, pokryta pozostałościami ziemi z zasypu w róŝnym stopniu związanego z porowatym podłoŝem ścian i stropów. Występują bardzo liczne zacieki, przebarwienia i białe wysolenia. W wielu miejscach widoczna jest drobna siateczka spękań tynku, przez które wnika w głąb woda, a na krawędziach pojawiają się sole. Proces ten prowadzi do powstawania drobnych wykruszeń, pękań i odpryskiwań. Szczególnym rodzajem zniszczeń są występujące uszkodzenia powstałe w wyniku wykonywanych tu masowych egzekucji - rozstrzeliwań przez Niemców na obywatelach polskich w czasie II wojny światowej. Kaponiera barkowa wschodnia. Wschodnia i południowa ściana kaponiery zawilgocona na znacznej przestrzeni. Napływ wody następował od góry i związany jest z zalewaniem obiektu przez wody pochodzące z opadów atmosferycznych. Najdalej w dół posunięte zawilgocenie zauwaŝalne jest w naroŝniku ścian. Zacieki i wysolenia szczególnie liczne poniŝej okapu stropu. Krawędzie stropu uszkodzone mechaniczne. Na ścianie wschodniej Ŝółtawe zaplamienia mogą wskazywać na rozwój błony biologicznej. Największe ubytki wierzchnich warstw tynku i rdzenia betonowego występują w rejonie strzelnicy drugiej od strony zachodniej. Schodkowy glif strzelnicy jest w dolnej części niemal całkowicie zniszczony. Drewniana okładzina glifu strzelnicy niezachowana. Na stalowej tarczy występują niewielkie, miseczkowate, okrągłe wgłębienia - ślady po kulach. Wszystkie opisane zniszczenia powstały zapewne od uderzania w ścianę kul karabinowych 2
w czasie rozstrzeliwań. Okładzina glifu strzelnicy pierwszej od strony zachodniej znacznie uszkodzona, zwłaszcza od strony zewnętrznej dolna deska niemal całkowicie zniszczona, w bocznych deskach krawędzie drewna rozszczepione, fragmenty drewna odłupane, z sterczącymi drzazgami. Okładzina glifu strzelnicy trzeciej od strony zachodniej mocno pociemniała, zawilgocona, drewno sprawia wraŝenie rozłoŝonego. Brak jest części desek w dolnej części. Na poziomych częściach okładzin zalega gruz. Zachowane strzępie muru Carnota bardzo zabrudzone, zachlapane zaprawą, pozostałości zasypu osadzone w nierównościach muru powodują, Ŝe kolor cegły jest niewidoczny. Układ wątku, spoinowanie czytelne, dobrze zachowane. Cegła, pomimo drobnych ubytków w dobrym stanie. Kaponiera podwójna zwana czołową. WzdłuŜ ściany północnej występuje pociemniała strefa prawdopodobnie związana z zawilgoceniem, ewentualnie przebarwiona od innego rodzaju zasypu. Liczne mniejsze i większe ubytki, wyrwy odsłaniające strukturę rdzenia betonowego widoczne są w ścianie wschodniej. WiąŜą się, podobnie jak w przypadku kaponiery wschodniej, z egzekucjami. W rejonie ubytków nastąpiły rozwarstwienia tynków. Otwór strzelnicy działowej wtórnie zamurowany cegłą. Sklepienie odcinkowe glifu strzelnicy działowej spękane na osi. Tarcza strzelnicza niezachowana. Krawędzie otworu wentylacyjnego ponad strzelnicą działową uszkodzone, w wyniku tego forma otworu jest nieczytelna. Strzelnica południowa posiada pozostałości drewnianej okładziny glifu całkowicie zdegradowane i porozłupywane na odstające drzazgi, w dolnej części glifu brak okładziny. Okładzina glifu strzelnicy południowej nie zachowała się. Drobne ubytki tynku występują na krawędziach strzelnic w ścianie północnej. Strzępie muru Carnota posiada cegłę częściowo rozkruszoną i pokawałkowaną. Układ wątku jest dobrze zachowany. W odkrywkach widoczne fragmenty bruku wapiennego. Mur odcinający kaponierę od przeciwstoku posiada zarówno ubytki całych cegieł, jak i ich fragmentów. Cegła jest rozkruszona, miejscowo rozwarstwiona, posiada znaczną ilość drobnych ubytków. Powierzchnia muru przesłonięta częściowo pozostałościami zasypu. W obu kaponierach stalowe tarcze z otworem strzelniczym znacznie skorodowane, w metalu widoczne wŝery. Rdza rozwarstwia się i opada. Rdzeń metaliczny zachowany. Bruk wapienny otaczający kaponiery na podstawie odkrywek zachowany w dobrym stanie. MoŜna się spodziewać, Ŝe występują jego uszkodzenia związane z odnalezionymi tu pochówkami. 3
III.PROGRAM PRAC A.WNIOSKI I ZAŁOśENIA KONSERWATORSKIE Ze względu na szczególny, tragiczny charakter historii kaponier, tzn. funkcjonowanie w tym miejscu w czasie II wojny światowej miejsca straceń, ingerencja w substancję zabytkową powinna być jak najmniejsza i sprowadzać się przede wszystkim do zabiegów technicznych, słuŝących jej utrwaleniu i zabezpieczeniu przed dalszym zniszczeniem. Zakłada się rezygnację z jakichkolwiek uzupełnień o charakterze estetycznym i ograniczenie wyłącznie do tzw. konserwacji zachowawczej. W szczególności ochronie podlegają uszkodzenia tynku, betonowego rdzenia i metalu tarcz strzelniczych powstałe w wyniku uderzeń kul karabinowych w czasie rozstrzeliwań. Z tego powodu nie zakłada się uzupełniana tynków, natomiast odstające fragmenty tynków naleŝy podkleić. W tych rejonach nie proponuje się takŝe czyszczenia elewacji, z wyjątkiem usunięcia luźnych fragmentów ziemi pozostałej po zasypaniu oraz mechanicznego usunięcia wysoleń. Wnioskuje się rezygnację z przeprowadzenia zabiegu odsalania ze względu na brak moŝliwości izolacji obiektu od otoczenia i związane z tym ryzyko uaktywniania się soli. W większym stopniu moŝna oczyścić elewację północną kaponiery podwójnej oraz elewację wschodnią kaponiery wschodniej ze względu na brak uszkodzeń powstałych w czasie okupacji. Na tych elewacjach dopuszczalne są lokalne uzupełnienia ubytków tynku, podobnie jak na krawędziach stropów obu kaponier. Przed przystąpieniem do uzupełnień właściwe byłoby wykonanie badań petrograficznych zapraw betonowych w celu dobrania właściwego składu uzupełnień. Zaleca się do uzupełnień rdzenia dodanie kruszywa wapiennego. Konieczna jest impregnacja biobójcza wszystkich elewacji i stropów. Wnioskuje się równieŝ pozostawienie bez uzupełnień ok. 5 m odcinka muru Carnota bezpośrednio przy kaponierze wschodniej, natomiast w dalszym jego biegu (w barkowym wschodnim odcinku fosy) odbudowę. WiąŜe się to z planowanym powiększeniem zachowanego odcinka fosy. W kaponierze podwójnej zakłada się usunięcie wtórnych zamurowań strzelnicy działowej i wykonanie rekonstrukcji tarczy strzelniczych w przypadku jej odnalezienia w nieodkopanej jeszcze strzelnicy ściany zachodniej lub zaprojektowanie nowej, ze względu na konieczność zabezpieczenia otworu. Zakłada się pozostawienie ceglanego muru schodkowego odcinającego kaponierę podwójną od przeciwstoku. Mur po odczyszczeniu naleŝy poddać impregnacji wzmacniającej i biobójczej, a następnie uzupełnić ubytki cegły i spoinowania zaprawą wapienno-cementową. W ramach prac budowlanych zaleca się kontrolę nasypu i jego ewentualne wzmocnienie. NaleŜy zachować i poddać konserwacji pozostałości muru Carnota na styku z kaponierą podwójną oraz eksponować powyŝej dna fosy relikty dolnych 4
partii muru bez jego odbudowywania. Mur zachować w formie reliktowej z uzupełnieniem wyłącznie większych ubytków. Dla konstrukcji ceglanych zastosować do impregnacji materiały krzemoorganiczne, do uzupełnienia ubytków cegieł uŝyć materiał rozbiórkowy o zbliŝonych parametrach technicznych Nie przewiduje się miejscowego uzupełniania cegieł uszkodzonych, których stan jest na tyle dobry, Ŝe nie jest konieczna ich wymiana. Bruk kamienny eksponować i przeprowadzić prace remontowe przy jego oczyszczeniu i uzupełnieniu kamieniem łamanym wapiennym o zróŝnicowanej wielkości - w ramach prac budowlanych. Konserwacji powinny zostać poddane elementy metalowe - tarcze strzelnicze. W celu zabezpieczenia przez procesami korozyjnymi zakłada się zastosowanie inhibitorów korozji nie powodujących zmiany kolorystycznej metalu i dobranych do jego rodzaju. Zachować i poddać konserwacji zachowawczej drewnianą okładzinę zewnętrznych glifów strzelnic. Po mechanicznym oczyszczeniu drewna naleŝy wykonać jego impregnację wzmacniającą i biobójczą, wzmocnić łączenia poszczególnych desek okładziny. W zabiegach przy sklejaniu fragmentów drewna powinno się zachować złoty środek pomiędzy utrzymaniem charakterystycznych zniszczeń roztrzaskania przez kule na drzazgi drewna i wzmocnieniem oderwanych fragmentów. Nie proponuje się uzupełniania okładzin i ich rekonstrukcji w glifach, w których się nie zachowały. Prace naleŝy poprzedzić badaniami stratygrafii powłok malarskich na drewnie. Stropy kaponier powinny zostać zabezpieczone przed nasiąkaniem wodą i wymraŝaniem powierzchni. Ubytki krawędzi stropów uzupełnić. Ewentualne nałoŝenie powłoki hydrofobowej na bazie silanów na beton i konstrukcje ceglane wykonać wyłącznie po całkowitym wyschnięciu tych materiałów. W przeciwnym razie zrezygnować z zabiegu. 5
B.PROPONOWANE POSTEPOWANIE KONSERWATORSKIE Wątek ceglany 1. Wstępne wzmocnienie osłabionych cegieł przed procesem czyszczenia hydrofilnymi preparatami krzemoorganicznym typu KSE 100 E, Steinfestuger OH firmy Remmers, Steinfestiger OH firmy Wacker metodą powlekania pędzlem. 2. Oczyszczenie powierzchni cegły do wyboru metody alternatywne - oczyszczenie powierzchni elewacji strumieniowanym dobranym na powierzchni próbnej kruszywem pod ciśnieniem, metodą piaskowania np. urządzeniem typu Rotec techniką piaskowania z uŝyciem rotacyjnego strumieniowania, w której suchy granulat lub ścierniwo z wodą wprawiane są przez specjalną turbinę przez dysze w ruch wirowy; przy pomocy termopary przy wykorzystaniu agregatu Kärcher 560 T generującego parę wodną do 140 C przy niskim ciśnieniu roboczym lub suchym lodem. Wykonanie próby na małej powierzchni w celu określenia odpowiednich parametrów czyszczenia dla urządzenia (temperatury, ciśnienia i rodzaju kruszywa). Nie przewiduje się zastosowania środków chemicznych do oczyszczenia wątku ceglanego. 3. Nasączenie preparatem biobójczym typu Algat firmy Altax sp. z o.o., który jednocześnie zapobiega osadzaniu się nowych mikroorganizmów. Miejsca zaatakowane przez mikroorganizmy moŝna poddać takŝe dezynfekcji innymi preparatami bakterio- i grzybobójczymi np. Keim Algicid, Algizit Kabe. Alkutex BFA Entferner, Impragnierung BFA lub Funcosil Algenmittel. 4. Wzmocnione osłabionych i osypujących się cegieł hydrofilnym preparatem krzemoorganicznym np. Steinfestiger OH firmy Remmers, Steinfestiger OH firmy Wacker przez zabieg impregnacji metodą powlekania. 5. Ewentualna wymiana cegły na nową w miejscach jej ubytków. UŜyta zostanie zachowana w dobrym stanie cegła rozbiórkowa o zbliŝonych parametrach technicznych, kolorze i wymiarach. Cegły zostaną osadzone na zaprawie cementowej. 6. Wyłącznie w przypadku osiągnięcia całkowitego wyschnięcia cegły - zabezpieczenie powierzchni wątku ceglanego przez załoŝenie cienkiej powierzchniowej powłoki hydrofobowej. bezbarwnymi preparatami hydrofobizującymi opartymi na specjalnych silikonach np. Funcosil SNL firmy Remmers, Steinfestiger H firmy Wacker, Ahydrosil K prod.silikony Polskie, Baumit Impregnat. Zabieg hydrofobizacji zostanie wykonany metodą powlekania. 6
Rdzeń betonowy wraz z narzutem 1. Przeprowadzenie badań materiałów z zapraw mineralnych 2. Ewentualne usunięcie wtórnych uzupełnień przez wykucie. 3. Oczyszczenie powierzchni betonowych do wyboru metody alternatywne - oczyszczenie metodą strumieniowo-ścierną dobranym na powierzchni próbnej kruszywem pod ciśnieniem lub przy pomocy termopary przy wykorzystaniu agregatu Kärcher 560 T generującego parę wodną do 140 C przy niskim ciśnieniu roboczym. Wykonać próbę na małej powierzchni w celu określenia odpowiednich parametrów czyszczenia dla urządzenia (temperatury, ciśnienia i rodzaju kruszywa). 4. Podklejenie odstających tynków cementowych i spękań za pomocą Viscacid-Injectionharz frmy Remmers lub Rofaplast PUR-Injectionharz firmy Remmers. 5. Wzmocnienie zapraw cementowych hydrofilnymi preparatami krzemoorganicznym np. Funcosil Steinfestiger OH firmy Remmers, Steinfestiger OH firmy Wacker, przez zabieg impregnacji metodą powlekania wyłącznie w miejscach tego wymagających. 6. Uzupełnienie ubytków elementów betonowych zaprawą cementową zbliŝoną do zaprawy pierwotnej z cementu portlandzkiego z dodatkiem wypełniacza grubego kruszywa wapiennego. Zaprawę do uzupełnień dobrać na podstawie przeprowadzonych wcześniej badań petrograficznych oryginalnych zapraw, dopasować fakturę, porowatość i nasiąkliwość uzupełnień. 7. Impregnacja biobójcza, zabezpieczająca przed inwazją mikroorganizmów przez wprowadzenie na powierzchnię cementową np. preparatu Algat firmy Altax sp. z o.o., który jednocześnie zapobiega osadzaniu się nowych mikroorganizmów lub Keim Algicid, Algizit Kabe. Alkutex BFA Entferner, Impragnierung BFA lub Funcosil Algenmittel. 8. Wyłącznie w przypadku osiągnięcia całkowitego wyschnięcia - ewentualna hydrofobizacja wyspecjalizowanymi produktami do hydrofobizującej impregnacji betonu i Ŝelbetu niezmieniającym barwy betonu np. środkami typu Deitermann FC, Silex-Bis firmy Schomburg, Deiterol C. Elementy metalowe (stalowe tarcze z otworem strzelniczym) 1. Usunięcie produktów korozji mechanicznie, przy pomocy ścierniwa, skalpeli itp. z pozostawieniem cienkiej warstwy korozji. 2. Pokrycie oczyszczonej powierzchni metalu inhibitorem. Proponuje się uŝycie inhibitorów, które nie powodują zmiany koloru metalu np. azotyn sodu lub urotropina. Procentowość roztworu naleŝy ewentualnie skorygować w zaleŝności od uzyskiwanego efektu estetycznego. 3. ZałoŜenie warstwy ochronnej 5 % Paraloid B 44 w ksylenie lub z Ŝywicy epoksydowej Beckopox VEP 2385 W. 7
4. ZałoŜenie warstwy zabezpieczającej wosk mikrokrystaliczny Cosmoloid H 80 w dwóch warstwach, pierwsza zakładana na ciepło, druga na zimno w roztworze benzyny lakowej. Drewniane okładziny glifów strzelnic 1. Dezynfekcja drewna środkami zapobiegającymi zarówno rozwojowi grzybów jak i Ŝerowaniu drewnojadów np. Hylotox, Impregmal, Imprewit, Izohan Impregnat W2. 2. Impregnacja strukturalna drewna w miejscach zdegradowanych przez miejscową impregnację roztworem Paraloidu B 72 lub Hekolem. 3. Impregnacja środkami przeciwogniowymi np. Ogniochron firmy Altax, Fobos M-4 prod. Zakłady Chemiczne Luboń, Polichrondrew prod. Przedsiebiorstwo Produkcyjno-Handlowe ADW. 4. Pozostawienie wgnieceń, odszczepień i innych uszkodzeń drewna mających charakter lokalny. 5. Ewentualne sklejenie elementów wyłamanych oraz większych rozszczepień klejami stolarskimi (emulsjami). W razie konieczności dopuszcza się wykonanie wzmocnień przez wykonanie kołkowania bądź wykonania wstawek wzmacniających (jaskółczych ogonów, obcych piór itp. 8
DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA 9