ZASOBY GMINY URZĘDÓW W ZAKRESIE MOŻLIWOŚCI ROZWOJU MAŁEJ TURYSTYKI.

ZASOBY GMINY URZĘDÓW W ZAKRESIE MOŻLIWOŚCI ROZWOJU MAŁEJ TURYSTYKI. Urzędów 2009 1

SPIS TREŚCI I Ciekawe miejsca... 4 1. Grodzisko w Leszczynie... 4 2. Wały Urzędowskie... 5 3. Rynek w Urzędowie... 6 4. Kościoły w gminie Urzędów... 7 5. Pomniki... 11 6. Mogiły, cmentarze i kapliczki... 14 7. Dom Aleksandra Golioskiego... 19 8. Młyny... 19 9. Sanktuarium św. Otylii... 20 10. Rezerwat jodłowy w Natalinie... 21 11. Ośrodek garncarski w Bęczynie... 22 12. Obserwatorium Astronomiczne... 23 13. Pomnik przyrody Marcin... 24 14. Dolina rzeki Urzędówki (uroczysko za sanktuarium św. Otylii)... 24 II Wypoczynek i rekreacja...25 1. Gospodarstwa agroturystyczne i miejsca noclegowe... 25 2. Zbiornik wodny w Skorczycach... 26 3. Tor dla quadów... 26 4. Punkty gastronomiczne... 26 5. Imprezy stałe w gminie Urzędów... 27 6. Punkt Edukacji Leśnej w Bęczynie... 27 III Organizacje i osoby prywatne...29 1. Towarzystwo Ziemi Urzędowskiej... 29 2

2. Lubelski Związek Hodowców Gołębi Rasowych i Drobiu Ozdobnego... 30 3. Koło Gospodyo Wiejskich... 30 4. Stowarzyszenie Hodowców i Miłośników Koni Furman w Urzędowie... 31 IV Produkt regionalny...32 1. Kaszak... 32 2. Grzaniec urzędowski... 32 3. Cebularz... 33 4. Rękodzieło artystyczne Szydełko... 33 4. Wyroby garncarskie Zygfryd i Cezary Gajewscy... 33 5. Pszczelarstwo... 35 V Trasy w gminie Urzędów (istniejące, propozycje do opracowania)...38 1. Szlak 600-lecia... 38 2. Trasa rowerowa... 38 3. Trasa piesza... 38 4. Trasa edukacyjna... 38 5. Trasa ekologiczna... 38 6. Trasa historyczna... 38 VI Planowane inwestycje w Gminie Urzędów związane z rozwojem turystyki...41 3

CIEKAWE MIEJSCA I Ciekawe miejsca 1. Grodzisko w Leszczynie Na terenie wsi Leszczyna, około 6km na północny-wschód od Urzędowa, znajduje się jedno z najlepiej zachowanych grodzisk wczesnośredniowiecznych Lubelszczyzny. Obiekt ten zwany jest przez miejscową ludność szwedzkimi okopami" lub wałami". Jedno z podań wiąże jego powstanie z obecnością wojsk szwedzkich w czasach potopu. Nie ulega wątpliwości, że obiekt ten jest reliktem znacznie wcześniejszego założenia obronnego-warowni. Na jego wczesnośredniowieczną metrykę zwracał uwagę znany regionalista M. Pękalski. Tak też był określany we wszystkich powojennych opracowaniach archeologicznych. Obiekt jest jeszcze dobrze czytelny w terenie, choć w dużym stopniu obecnie zalesiony. Zachowały się dwa koncentryczne pierścienie wałów, przedzielone głęboką fosą. Całość zajmuje powierzchnię około 3ha na wysokim kilkunastometrowym cyplu lessowym wznoszącym się stromą krawędzią nad doliną bezimiennego cieku uchodzącego do Urzędówki. Mimo zainteresowań archeologów, przez wiele lat grodzisko nie doczekało się żadnych badań wykopaliskowych. Dopiero w 1995 roku zorganizowano tu archeologiczny obóz studencki. Wstępne rozpoznanie obiektu nie rozwiązało do końca zagadki, ale dostarczyło wielu interesujących informacji. Przede wszystkim potwierdził się obronny charakter obiektu, a więc mamy niewątpliwie do czynienia nie z naturalnie ukształtowanym terenem czy też miejscem wybierania ziemi w celach gospodarczych, lecz z celowo wykonanym rękami ludzkimi zabezpieczeniem usytuowanym w miejscu z natury obronnym, chronionym trudnymi do przebycia dolinami rzek od zachodu i południa. Walory obronne grodziska wzmocniono sztucznymi wałami ziemi, które jeszcze dzisiaj mają ponad 3m wysokości. Pierwotnie zapewne dochodziły do 5-6m. Dwa pierścienie powstały przez wybranie głębokich fos - do dołów biegnących po ich zewnętrznej stronie. Ich głębokość wynosiła od 2 do 3m, a szerokość do 5 metrów. W nasypach wałów nie stwierdzono konstrukcji drewnianych czy kamiennych, natomiast na ich szczytach znajdowała się zapewne drewniana palisada. Całość stanowiła trudną do sforsowania warownię. Majdan, czyli wnętrze obiektu między wałami, nie wykazywał wyraźnych śladów zabudowy i intensywnego jego użytkowania. W trakcie badań nie 4

CIEKAWE MIEJSCA uzyskano wielu zabytków. Były to głównie fragmenty naczyń glinianych, które pozwoliły określić, że grodzisko założono w VIII wieku n.e. Moment jego zniszczenia i opuszczenia można określić na połowę lub 2 połowę IX wieku. Tak więc ogromne grodzisko istniało ponad 100 lat i przestało być użytkowane około 100 lat przed powstaniem pierwszego państwa polskiego Mieszka I. 2. Wały Urzędowskie Powstały w 1507 roku. Miejscowa tradycja nazywa je Tatarskimi Wałami", gdyż jakoby sypali je jeńcy Tatarscy. Jak wyglądały te wały w latach dawnych, podają nam o tym zachowane niektóre dokumenty i opisy. Według jednego z nich miasteczko otaczał naprzód parkan drewniany, a po tym wał z wieżami i przekopem. Na jednej z bram wznosił się ratusz, a na nim zegar". Szerzej opis wałów ujmuje Słownik Geograficzny, który podaje: Miasto Urzędów było niegdyś miejscem obronnym. Podług opisów i lustracji znajdujących się w byłem archiwum lubelskim Urzędów był od strony południowo-wschodniej opasany wałem ziemnym, na wałach wznosiły się mury z wieżami, na jednej z trzech bram wchodowych był zbudowany ratusz z zegarem. Poza wałami znajdowały się fosy i przekopy oraz palisady drewniane. Wysokość wałów i kierunek takowych dawne lustracje tak opisują:,,z wnętrza miasta od poziomu na 3 sążni, od pola z dna fosy na 5 sążni wysokości. Wał ten zaopatrzony był w bastyony ziemne, od bramy południowej Krakowskiej idąc ku wschodowi pierwszy bastyon był o 70 sążni, dalej od tego bastyonu będącego narożnikiem, wał skręcał się ku północy w winkiel mający 28 sążni, wreszcie załamywał się ku zachodowi i formował baterie na wzgórzu, gdzie stoi dziś kościół parafialny. Z tyłu tych wałów bliskie bagna grząskie i rzeczka wzbraniały przystępu zaś ku stronie północno-wschodniej broniły miasta wzgórza Dziś nie ma śladu tych obwarowań, pamiątką po nich jest nazwa ulicy Podwalnej, idącej wzdłuż dawnych wałów na około miasta". Powyższy opis uzupełnia Przegaliński w sposób następujący: Zaraz w początkach istnienia tego grodu został on silnie obwarowany od grożących ciągle napadów nieprzyjaciół obronnemi murami. Król Zygmunt I w swoim przywileju 1522 roku dbając o dobry stan tych obmurowań, dozwala mieszczanom palić gorzałkę na swoje potrzeby, lecz zarazem ustanawia opłatę od bani po jednym florenie i groszy 18 na cel 5

CIEKAWE MIEJSCA naprawy murów miejskich". W końcu podaje, że obwarowania te zostały ostatecznie zniesione w XVIII wieku". Obecne oblicze wałów jest mniej imponujące, niż w wiekach ubiegłych. Znikły bastiony i mury z wieżami. Niemniej przeto zachowała się pewna część wałów w stanie dość znośnym. Od strony północnej i zachodniej do Urzędowa broniły przystępu bagna, a właściwie rozlewisko wód, zwane jeziorem, którego szerokość była dość znaczna. Wody te wrzynały się dwoma odnogami w stały grunt, mianowicie: od strony północnowschodniej, tworząc wąwóz i od południowo-zachodniej. Na zewnątrz więc bramy Krakowskiej były zaraz bagna, przez które musiał być przerzucony most, niszczony w czasie napadu nieprzyjacielskiego (jest tu również most w czasach dzisiejszych). Identycznie było po stronie przeciwnej, to jest północnowschodniej, gdzie stała brama Lubelska. Trzecia była brama Opolska. Jak widzimy Urzędów najlepiej był ubezpieczony od strony północno-zachodniej, mając ochronę naturalną, najmniej zaś od strony głównego trzonu wałów. Materiałem, z którego są zbudowane wały, jest miękki wapień, tzw. opoka, a więc materiał dość trudny przy burzeniu, a w czasie deszczu pokrywający się śliską nawierzchnią, co było jedną z dodatnich cech obronności wałów. Na podstawie opisów i źródeł jest wiadome, że Urzędów przechodził kilkakrotne napady nieprzyjaciół. Biły on hordy tatarskie i fale Potopu" szwedzkiego. Jeszcze dziś znajdują w najbliższej okolicy wałów kule działowe (...) To, że wały nie zostały doszczętnie zniszczone w ostatnich latach, należy przypisać prawie całkowicie panu. Aleksandrowi Golińskiemu, który od młodych lat zabiegał, by zabezpieczyć je przed niszczycielskim działaniem ludności. Jego staraniem zostały one obwiedzione płotem. Zabezpieczenie to jednak nie przeszkadza, by wały były nadal niszczone, głównie zaś ich zadrzewienie. Rośnie tu kilkadziesiąt bardzo pięknych modrzewi. 3. Rynek w Urzędowie Rynek centralny punkt miasta, zachował swój pierwotny kształt i rozmiar. Teren miejscowości obniża się od południowego wschodu ku północnemu zachodowi, gdzie znajdowały się podmokłe tereny, przepływa przez nie Urzędówka. 6

CIEKAWE MIEJSCA Miasto od strony północno-wschodniej, wschodniej i południowej opasane było wałami ziemnymi. Za nimi znajdowały się fosy oraz drewniane parkany. Od strony północnej i zachodniej dostęp do miasta utrudniała rzeka i bagna. Urzędów miał w swoich obwarowaniach 3 bramy: Krakowską, Ruską i Opolską (Lubelską), usytuowane na ulicach wylotowych z miasta. Przy bramach i na załamaniach linii obronnych znajdowały się baszty. Bramy, baszty i domy były drewniane, kryte gontem i słomą. Zamknięty obszar miasta, ograniczony obwarowaniami, wynosił ok. 250 x 300m. Układ zabudowy był szachownicowy. Z każdego naroża Rynku o wymiarach 90 x 75m wychodziły dwie ulice łączące się z ulicą Podwalną otaczającą całe miasto. Ratusz mieścił się na bramie Krakowskiej z zegarem. Od końca XVIII w. Urzędów posiadał murowany ratusz stojący w środku Rynku. Wszystkie domy w tym czasie budowane były z drewna. Poza zabudową miasta ciągnęły się kilometrowe przedmieścia, takie jak: Bęczyn, Zakościelne, Góry, Mikuszewskie, Rankowskie i Krakowskie. Urzędów był niszczony przez liczne pożogi wojenne. Pożar, który wybuchł w czasie walk austryjacko-rosyjskich w 1915 roku, zniszczył całkowicie XIX-wieczną zabudowę miasta. W 1994 r. oddano do użytku budynek nowej poczty nawiązujący wyglądem do dawnej zabudowy. Nawiązuje on w swej bryle architektonicznej do charakterystycznej architektury dawnego Urzędowa. Począwszy od 2004 roku do chwili obecnej trwa modernizacja rynku wykonywana etapami. Modernizacja rozpoczęła się od przebudowy zasilania energetycznego. W dalszej kolejności przebudowa dotyczyła zmiany wystroju terenu, wyłożenia kostki, zasadzenia trawników, odnowienia dawnego hydrantu z wybudowanym zadaszeniem raz wybudowania dwóch fontann dodających szczególnego uroku temu miejscu. W 2005 roku w centralnej części rynku postawiono okazały postaciom Urzędowa. pomnik 600-lecia poświęcony wybitnym Na rynku znajduje się urząd gminy, poczta, ośrodek policji, ośrodek zdrowia, kiosk, kilkanaście sklepików z różnym asortymentem restauracja i niewielkie bary. Nieopodal położone są: kościół parafialny i Gminny Ośrodek Kultury. 4. Kościoły w gminie Urzędów W okresie swej świetności Urzędów posiadał trzy kościoły. Pierwszy, parafialny, fundacji królewskiej, zbudowany został na początku XV w. Kiedy w 1499 roku spłonął, Tęczyńscy na jego miejscu wybudowali nowy. Ten został zrabowany i zniszczony przez Kozaków w 1648 7

CIEKAWE MIEJSCA roku. Pożar miasta w 1755 roku zniszczył go w takim stopniu, że nie nadawał się do odbudowy. Drugi kościół drewniany, wybudowany w połowie XV w., p.w. św. Elżbiety został w 1657 roku spalony przez Szwedów. Odbudowany, z braku funduszów popadł w ruinę i został w 1782 roku rozebrany. W odległości około 200m od Rynku, przy Krakowskim Przedmieściu (obecnie ul. Wodna), stał drewniany kościół przyszpitalny p.w. św. Ducha, erygowany w 1447 roku, który również w 1657 roku zniszczyli Szwedzi. W 1667 roku. Wzniesiono nowy kościół. Kiedy miasto ubożało, popadł w ruinę, jego mury przetrwały do 1880 roku. W tym miejscu w latach 50-tych wybudowano szkołę podstawową. W trakcie wykonywania wykopów natrafiono na fundamenty i cmentarz przykościelny. Obecnie istniejący kościół parafialny p.w. św. Mikołaja w stylu późnobarokowym ufundował pochodzący z Urzędowa ks. Józef Marszałkowski przy wsparciu finansowym biskupów: Ignacego Sołtyka i Antoniego Ostrowskiego oraz rodaka urzędowskiego Franciszka Pikulskiego. Budowa trwała od 1755 do 1784 roku. Jest to obiekt murowany z cegły, otynkowany, trójnawowy. Nawy boczne otwarte są do głównej dwiema arkadami filarowymi. Sklepienie kolebkowo-krzyrzowe. Ołtarz główny i dwa ołtarze w nawach bocznych mają charakter późnobarokowy. W głównym ołtarzu znajduje się obraz św. Otylii i św. Mikołaja. W lewej nawie znajduje się w ołtarzu późnobarokowy krucyfiks, a w nawie prawej obraz Matki Bożej. Między lewą nawą a prezbiterium początkowo znajdował się obraz św. Antoniego z nałożoną srebrną sukienką, obecnie obraz Jezusa Miłosiernego w ołtarzu z pierwszych lat XXI wieku. W stronę prezbiterium pod kątem do nawy znajduje się ołtarz drewniany z XX wieku z obrazem św. Franciszka z Asyżu. Po stronie przeciwnej symetrycznie umieszczony, w takim samym stylu, wykonany z drewna ołtarz z obrazem św. Stanisława Kostki. Między prawą nawą a prezbiterium znajduje się drewniany ołtarz z pierwszych lat XXI wieku z obrazem Matki Boskiej Urzędowskiej, odzyskany w latach 80- tych XX wieku po dokonanej w kościele kradzieży. Ambona wykonana jest z drewna w stylu późnego baroku, z licznymi złoceniami. Z drewna wykonana jest także XIX-wieczna chrzcielnica, w całości pozłacana. Na chórze znajdują się organy 20-głosowe wykonane w 1975 roku. Większość obrazów pochodzi z przełomu XVIII i XIX w. Liczne elementy wystroju kościoła są złocone, w tym chrzcielnica z początku XIX w. Na zewnątrz, pośrodku trójdzielnej frontowej fasady, na późnobarokowym szczycie, umieszczony jest Chrystus Ukrzyżowany dłuta artysty Józefa Rachwała. Po bokach dwie wieże, nad nawą główną wieżyczka na sygnaturkę. Po pożarze w 1915 roku odbudowane w latach 1923-1925 hełmy 8

CIEKAWE MIEJSCA wież zatraciły pierwotny styl. W latach 90 ubiegłego wieku kościół pokryto blachą miedzianą. Do 1801 roku zmarłych chowano na cmentarzu przykościelnym lub w podziemiach kościoła. Na południe od kościoła w początkach XX w. wybudowano plebanię. W 2007 roku kościół został poddany remontowi zewnętrznemu. Obok kościoła po stronie lewej stoi XIX-wieczna dzwonnica. Jest to budowla murowana, tynkowana. Wewnątrz zawieszone są trzy dzwony. Pierwszy, o masie 736kg, odlany w 1964 roku nosi imię Najświętszej Maryi Panny. Drugi, o masie 380kg, zawieszony został tuż po drugiej wojnie światowej, 27 lipca 1948 roku. Nosi on imię św. Jana Chrzciciela i Zdzisława. Trzeci z dzwonów, o masie 250kg zawieszony w 1964 roku, nosi imię św. Stanisława Kostki. Oprócz dzwonów jest jeszcze sygnaturka. Kościół i cmentarz kościelny otoczone są parkanem z cegły, otynkowanym, zabezpieczonym przed opadami atmosferycznymi dachówką ceramiczną. Od frontu kościoła, w okalającym murze jest brama z dwoma furtkami po bokach. Kolejnym kościołem leżących w granicach gminy Urzędów jest kościół w Bobach. Przez okres ponad sześciu wieków istnienia parafii Boby ufundowano cztery kościoły i dwie kaplice. Pierwszy kościół został wybudowany przez właścicieli Bobów Wojciecha i Świętosława Bobowskich prawdopodobnie przed 1400 rokiem. Istniał do początku XVIII wieku, został zniszczony przez pożar. Otaczał go cmentarz grzebalny znajdujący się w terenie podmokłym. W kilkadziesiąt lat po spaleniu się pierwszego kościoła, przeniesiono cmentarz grzebalny z bagien na piaszczysty teren na południu Bobów, gdzie już wcześniej w czasie epidemii grzebano zmarłych. Drugi kościół został wybudowany w 1722 roku przez Zofię i Stefana Bobowskich i wyposażony przez właścicieli ziemskich z Moniak, Wierzbicy, Bobów i Chruśliny. Spłonął w pożarze w 1755 roku. Trzeci kościół wybudowany został w 1775 roku, z materiałów z rozbiórki kościoła w Świeciechowie, przez właścicieli Bobów Marcina Ryszkowskiego i Józefa Janiszewskiego oraz Jacka Wierzbickiego dziedzica Moniak. Kościół był jednonawowy, wybudowany z drewna sosnowego, kryty gontem. W środku był oszalowany deskami. Posiadał trzy ołtarze. Kościół ten został rozebrany w 1921 roku po oddaniu do użytku obecnego kościoła. Istniejący mały drewniany kościół zapewne przestał spełniać potrzeby i oczekiwania wiernych i w tym okresie zaczęto czynić starania o budowę nowego kościoła. Budowę kościoła oficjalnie rozpoczęto 30 września 1907 roku, poświęcając fundamenty. W budowę 9

CIEKAWE MIEJSCA tak ogromnego dzieła musieli być zaangażowani wszyscy parafianie. Budowa kościoła w stanie surowym została ukończona w 1909 roku. 30 września 1914 roku oddano do użytku i poświęcono jeszcze niezupełnie ukończony kościół. Dalsze prace zostały przerwane w 1915 roku przez działania frontowe w czasie I wojny światowej. W okresie od 4 do 19 lipca 1915 roku kościół znalazł się pomiędzy pozycjami wojsk rosyjskich i austro-węgierskich, przez co, w wyniku wzajemnych ostrzałów, został poważnie uszkodzony, w szczególności główna wieża i wszystkie okna. Na pamiątkę tego wydarzenia w południową ścianę kościoła zostały wmurowane pociski armatnie, które istnieją do dnia dzisiejszego. Nowa świątynia po renowacji została poświęcona 8 grudnia 1920 roku przez ks. Józefa Scipio del Campo kanonika katedry lubelskiej. W roku 1921 z materiałów rozbiórkowych ze starego kościoła pobudowano plebanię i kostnicę na cmentarzu grzebalnym. Od poświęcenia kościoła do dnia dzisiejszego cały czas trwają, z przerwami, dalsze prace polegające na wyposażeniu i urządzeniu świątyni, dokonywaniu remontów kapitalnych i bieżących, konserwacji wyposażenia oraz poprawie wizerunku otoczenia kościoła. W 1988 roku ze względu na wyróżniające się walory artystyczne, naukowe i historyczne świątynię w Bobach wpisano do rejestru zabytków woj. lubelskiego. W roku 2003 przystąpiono do gruntownej konserwacji wnętrza kościoła, ołtarzy, mebli i wyposażenia. W roku 2004 z kostki brukowej wykonano nowe odwodnienie kościoła, alejkę wokół świątyni i dojście do kościoła od drogi oraz podświetlenie kościoła. Przystąpiono do częściowej budowy nowego ogrodzenia, wykonano nową bramę wjazdową. W latach 2005 2006 dokonano kapitalnego remontu plebanii, w tym wymianę pokrycia dachowego z eternitu na blachę miedzianą, zabezpieczenie stropów, wymianę stolarki, konserwację i wykonanie elewacji zewnętrznej. Roboty konserwacyjne w kościele zostały docenione i odznaczone Laurem konserwatorskim przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie oraz złotą odznaką zasługi Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego dla ks. prał. Szymona Szlachty. 10

CIEKAWE MIEJSCA 5. Pomniki Pomnik Józefa Piłsudskiego W pobliżu kościoła parafialnego w Urzędowie znajduje się pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego i POW, ufundowany w 1936 roku. Kult Marszałka przetrwał w Urzędowie do II wojny Światowej, a nawet po jej zakończeniu, wyrazem tego jest noszona jeszcze maciejówka jako oficjalny element stroju POW i pomnik. Na szczycie pomnika umieszczona jest rzeźba orła, pod nim medalion z popiersiem i napisem w otoku: Józef Piłsudski Marszałek, a później Wodzowi i Bojownikom o Wolność i Niepodległość Legioniści i Peowiacy powiatu janowskiego. Pomnik ten został zniszczony w 1946 roku i odbudowany ponownie w 1988 roku w 70-tą rocznicę odzyskania niepodległości Polski. Pomnik autorstwa nauczyciela urzędowskiej Jagiellonki, artysty Józefa Rachwała. Pomnik Orląt Lwowskich Idąc ul. Janowską, dochodzimy do zachowanego fragmentu wałów obronnych. Ścieżka biegnąca koroną wałów doprowadzi nas do skarpy nad ul. Podwalną, gdzie wzniesiono staraniem grona nauczycielskiego urzędowskiej Jagiellonki i społeczeństwa Urzędowa pomnik Orląt Lwowskich. Zbudowany jest on z głazów narzutowych zwieńczonych orłem karmiącym orlęta. Na cokole widnieje napis: Orlętom, Dzieciom Bohaterom poległym w roku 1918/1919 w walkach o polskość Lwowa i niepodległość Ojczyzny dzieci i nauczycielstwo szkoły powszechnej, Urzędów 22.V.1926 r. Pomnik jest dziełem Józefa Rachwała podobnie jak Pomnik Józefa Piłsudskiego. W dniach o 1 do 22 listopada 1918 roku toczyły się zacięte walki o Lwów, do którego wkroczyli Ukraińcy. Za broń chwycili jego mieszkańcy, a wśród nich uczniowie dziewczęta i chłopcy. Bronili miasta i ginęli walcząc o jego powrót do wolnej Polski. Młodzieńców nazwano Orlętami i pochowano na cmentarzu przyległym do nekropolii Łyczakowskiej, zwanym obecnie Cmentarzem Orląt Lwowskich. Na odsiecz broniącemu się Lwowowi pospieszył z Urzędowa oddział kilkudziesięciu młodych peowiaków. 600-lecia Z okazji nadania 600-lecia praw miejskich dla Urzędowa, w centralnej części Rynku w 2005 roku wzniesiono pomnik poświęcony Wybitnym Synom Ziemi Urzędowskiej, wykonany z granitu, z nałożonymi na siebie prostopadłościanami. Każdy prostopadłościan 11

CIEKAWE MIEJSCA poświęcony jest jednej z wybitnych postaci. Liternictwo złożone wykonano metodą wgłębną. Autorem pomnika jest Tadeusz Surdacki, a wykonawcą firma kamieniarska Romana Surdackiego. W najwyższym prostopadłościanie umieszczony jest medalion z brązu z popiersiem króla Władysława Jagiełły, który w 1405 roku nadał prawa miejskie dla Urzędowa. Postacie które widnieją na pomniku: - Jan Michałowicz z Urzędowa mistrz rzeźby i architektury okresu Odrodzenia, żył w latach 1530-1583. Swe zainteresowania i uzdolnienia doskonalił w warsztatach budowlanych i rzeźbiarskich w Krakowie. Wykształcił wielu uczniów. Wykonał między innymi nagrobek Urszuli z Maciejewskich w Brzezinach pod Łodzią, arcybiskupa B. Izdbieńskiego w Poznaniu, biskupa A. Zebrzydowskiego i biskupa F. Pniewskiego w Katedrze Wawelskiej, prymasa Polski J. Uchańskiego w Łowiczu. - Marcin z Urzędowa urodził się ok. 1500-1502 roku w Urzędowie. W latach 1517-1533 studiował, a następnie pracował w Akademii Krakowskiej, prowadząc wykłady z zakresu nauk ścisłych. W 1532 roku pełnił funkcję dziekana i otrzymał też święcenia kapłańskie. Ukończył w Padwie studia medyczne i przyrodnicze, uzyskując dyplom doktora medycyny. Po powrocie do kraju osiadł w Sandomierzu. Był lekarzem cenionym przez mieszczan, szlachtę i magnackie dwory. Zmarł w Sandomierzu w 1573 roku. Główną jego zasługą było dzieło przyrodniczo-lecznicze Herbarz Polski - Leon Ulrich syn miejscowego poczmistrza, urodził się w Urzędowie w 1811 roku. Po ukończeniu nauki w Kolegium Ojców Pijarów w Opolu i Lublinie, wstąpił na Uniwersytet Warszawski na Wydział Prawa i Administracji. Walczył w powstaniu listopadowym, a po jego upadku wyemigrował do Francji i Londynu, by powrócić do Francji, gdzie w trudnych warunkach zmarł w 1855 roku. Zasłynął jako tłumacz wszystkich dzieł Szekspira. Pomnik św. Floriana Pomnik stojący obok budynku Gminnego Ośrodka Kultury, odsłonięty w 2006 roku. Postawiony został z okazji 100-lecia Ochotniczej Straży Pożarnej w Urzędowie. Św. Florian jest patronem strażaków. Motto jakie widnieje na pomniku:,,wszechmogący, Wieczny Boże, Za wstawiennictwem Świętego Floriana, Męczennika, Daj nam stłumić płomienie naszych namiętności i zachowaj nas od pożarów. 12

CIEKAWE MIEJSCA Uroczystego poświęcenia pomnika dokonał abp. prof. Bolesław Pylak w asyście duchowieństwa z dekanatu urzędowskiego. Doniosłym momentem był symboliczny akt wbijania gwoździ fundacyjnych w tablicę upamiętniającą jubileusz jednostki dokonany przez dostojnych gości oraz członków OSP i sympatyków urzędowskiego ochotniczego pożarnictwa. Kirkut Przed cmentarzem w Urzędowie, skręcając w lewo, możemy na polach między Urzędowem a Kraśnikiem Fabrycznym wśród sosen obejrzeć pomnik wystawiony w 1993 roku ku czci Żydów zamordowanych przez hitlerowców. Postument ma kształt macewy z napisem w języku polskim i hebrajskim: Żydom urzędowskim zamordowanym przez hitlerowców w 1939-1944 r. Społeczeństwo Urzędowa 1993 r. Miejsce to było kirkutem w latach 1908-1944. Pomnik Hieronima Kazimierza Dekutowskiego Zapora Pomnik znajdujący się w Bęczynie w pobliżu lasu. Hieronim Kazimierz Dekutowski Zapora urodził się w 1918 roku w Dzikowie (Tarnobrzeg) w patriotycznej rodzinie rzemieślniczej. W 1939 roku jako ochotnik walczył w 32. Dywizji Piechoty WP. Po klęsce wrześniowej poprzez Węgry, Jugosławię i Włochy dotarł do Francji i wstąpił do armii polskiej. Brał udział w kampanii francuskiej. Po kapitulacji Francji dotarł do Anglii, tam jako prymus ukończył podchorążówkę. Po przeszkoleniu jako cichociemny o pseudonimie Zapora i Odra został przerzucony 17 września 1943 roku do kraju, a następnie skierowany na Zamojszczyznę, gdzie jako dowódca oddziału partyzanckiego przeprowadził kilka udanych akcji przeciwko okupantom i osadnikom niemieckim. W styczniu 1944 roku został szefem Kedywu (Inspektoratu Lublin Puławy) i dowódcą oddziału dyspozycyjnego. Zgrupowanie Zapory w pewnych okresach liczyło około 200 partyzantów i przeprowadziło około 80 akcji bojowych i dywersyjnych, w tym również brało udział w akcji Burza na terenie Urzędowa. W pewnych okresach bazą Zapory był Bęczyn. W czerwcu 1947 roku na rozkaz komendanta Zapora rozwiązał oddział i zdecydował się na ucieczkę na Zachód wraz z ośmioma towarzyszami broni. Aresztowany przy przekroczeniu granicy w połowie listopada 1947 roku, po śledztwie został skazany na śmierć. Wyrok wykonano 7 marca 1948 roku. 13

CIEKAWE MIEJSCA Pomnik Wdzięczności Rodzicom Pomnik znajdujący się w Bęczynie, naprzeciw szkoły. Pomnik za trud poświecony w kształcenie dzieci, odsłonięty został w 2001 roku. Inicjatorem budowy pomnika był o. Kajetan Ambrożkiewicz kapucyn, więzień Auschwitz, wywodzący się z biednej rodziny mieszkającej w Bęczynie. Pomnik w Skorczycach właścicieli dóbr Skorczyckich. Pomnik w Skorczycach upamiętniający zacnych właścicieli dóbr skorczyckich: Mikołaja Reja, Hemplów, Lechickich. Pomnik postawiony w 1994 roku. 6. Mogiły, cmentarze i kapliczki MOGIŁY Mogiła legionistów Naprzeciw cmentarza parafialnego w Urzędowie jest pomnik mogiła legionistów poległych w walkach w 1915 roku pod Urzędowem. Żołnierze ci zostali początkowo pochowani w miejscu tragicznej śmierci. W 1920 roku z inicjatywy wójta gminy Aleksandra Golińskiego ekshumowano szczątki poległych i pochowano we wspólnej mogile na działce wójta, inicjatora tego patriotycznego przedsięwzięcia. Nad mogiłą wzniesiono wysoki krzyż z napisem: Za wolność Ojczyzny cześć Bojownikom. Bratnia mogiła legionistów. 19 marca 1920 roku. W 75 rocznicę bitwy oraz 45-lecia śmierci Józefa Piłsudskiego w dniu 13 maja 1990 roku odsłonięto pomnik na mogile poległych. Grób symboliczny oficerów i żołnierzy WP, AK, NSZ, Win Grób znajdujący się za drugą bramą wejściową na cmentarz parafialny w Urzędowie. Symbolizuje pomordowanych i poległych w latach 1939-1950,a po przeciwnej stronie są mogiły partyzantów. Głaz ofiarom wojen Głaz narzutowy znajdujący się na cmentarzu parafialnym w Urzędowie z płytą marmurową i wyrytym napisem: Przechodniu wspomóż modlitwą Urzędowani ofiary wojen 1830, 1863, 1914, 1920, 1939. 14

CIEKAWE MIEJSCA Mogiła 950-ciu żołnierzy rosyjskich, austryjackich i niemieckich Na cmentarzu wojennym w lesie bobowskim jest mogiła 950-ciu żołnierzy rosyjskich, austryjackich i niemieckich, poległych w I wojnie światowej, wśród nich są Polacy siłą wcieleni do arami zaborców. Dwie mogiły Mogiły żołnierzy poległych w I wojnie światowej w Bęczynie. Jedna znajduje się na skraju lasu, druga w pobliżu pieca garncarskiego. Obie mogiły przykryte są płytami cementowymi, ogrodzone metalowymi płotami i oznaczone krzyżami. CMENTARZE Cmentarz parafialny w Urzędowie Cmentarz z 1801 roku na którym pochowani są mieszkańcy gminy i mogiłami powstańców wojen. Znajduje się na nim również kaplica ufundowana w 1845 roku oraz pomniki przełomu XIX i XX w., a wśród nich wykonane przez artystę-rzeźmiarza Józefa Rachwała. Cmentarz przykościelny w Popkowicach Cmentarz z grobowcami właścicieli majątków, mogiłą powstańców z 1863 roku kwaterami żołnierzy poległych w I wojnie światowej i innymi. Cmentarz przykościelny w Bobach Cmentarz z mogiłami powstańców z I wojny światowej oraz grobowcami byłych właścicieli. Cmentarz wojenny w Chruślankach Józefowskich Można do niego dotrzeć z Dzierzkowic Woli, jak również z Bęczyna. Założony został w latach 1916-1918 i zajmuje obszar 0,05ha. Zgrupowano tu początkowo szczątki 137 poległych żołnierzy niemieckich i 25 rosyjskich. W 1933 roku przeniesiono szczątki 170 poległych z cmentarza w Idalinie. Na tablicach imiennych było wiele polskich nazwisk. 15

CIEKAWE MIEJSCA W latach 1991-1993 uporządkowano zdewastowany cmentarz, każdą mogiłę otoczono kamieniami i oznaczono krzyżem z metalowa tablicą. Całość ogrodzono solidnym murem. Cmentarz ten jest wizytówką wszystkich cmentarzy wojennych Lubelszczyzny. KAPLICZKI Kapliczka św. Elżbiety i pomnik Tadeusza Kościuszki Jadąc od skrzyżowania na Rynku 300m. w kierunku Kraśnika, na wzgórzu przy tzw. kraśnickim gościńcu (obecna ulica partyzantów), w XVI w. wznosił się do ok. 1792 roku drewniany kościół p.w. św. Elżbiety, który popadł w ruinę. Po jego rozebraniu dla upamiętnienia tego miejsca pobudowano kapliczkę pod tym samym wezwaniem. Obok kapliczki w 1917 roku wzniesiono krzyż i pomnik upamiętniający 100-ą rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki odrestaurowane w 1991 roku. Kapliczka na cmentarzy parafialnym Kapliczka na cmentarzu parafialnym w Urzędowie ufundowana w 1845 roku przez M. Żyszkiewiczową i F. Skowrońskiego. Kapliczka św. Otylii Kapliczka w Sanktuarium św. Otylii wybudowana w 1890 roku, stojąca nad źródełkiem, jest drewniana i skromna, jednak pełna uroku w otoczeniu łąk i lasów. Na froncie kaplicy widnieje napis: Święta Otylio, lekarko nasza od bólu głowy i chorób oczu módl się za nami. Wewnątrz znajduje się rzeźba św. Otylii z początku XIX wieku. Nieopodal tego miejsca, na wzgórzu piaszczystym, istniała pierwotnie kaplica murowana św. Otylii, zwana również kościółkiem. Spod kapliczki wypływa woda źródlana, bezbarwna, przezroczysta, bez osadu i bez zapachu, zawierająca jod i brom oraz kationy, m. in. sodowy, potasowy i magnezowy oraz 7 rodzajów anionów. Według wierzeń woda ta ma charakter leczniczy. Naukowcy są jednak ostrożni z tym stwierdzeniem, ze względu na niewielka odległość od miejscowego cmentarza. Kapliczka św. Huberta W 1990 roku myśliwi z Koła Cyranka w Urzędowie, które obchodziło 50-tą rocznicę powstania, ufundowali z tej okazji kapliczkę świętego Huberta swego patrona. 16

CIEKAWE MIEJSCA Jest to obiekt drewniany znajdujący się przy wjeździe do Wolskiego Boru w okolicy leśniczówki za Bęczynem. Kapliczka św. Jana Kapliczka usytuowana jest na grobli łączącej przedmieście Mikuszewskie z Osadą. Jest mało prawdopodobne aby stał tam dawniej kościół, o którym wskazuje Słownik Geograficzny, ponieważ teren jest podmokły i bagienny. Z kapliczką związanych jest wiele legend. Jedna z nich mówi, że na grobli przy kapliczce św. Jana, jak również przy kapliczce w Bęczynie straszy. Należy więc uciekać koniecznie szepcąc pacierze. Kapliczka ku czci Matki Boskiej Licheńskiej Murowana z cegły kapliczka znajdująca się na posesji Jadwigi i Tadeusza Surdackich w Bęczynie. Kapliczka ufundowana przez koło różańcowe mężczyzn z Bęczyna p.w. św. Jacka w 1999 roku. Kapliczka św. Rozalii Kapliczka znajdująca się naprzeciw nowej szkoły w Bęczynie z napisem: Św. Rozalia, Patronka Nagłych Chorób 1850-1860 r. Wewnątrz na uwagę zasługuje m.in. rzeźba polichromowana z drewna wysokości ok. 90cm. Kapliczkę wybudował majster Pawłowski, pensjonariusz Przytułku dla Ubogich w Urzędowie. Jako obiekt zabytkowy wymaga remontu. Obok Kapliczki znajduje się statua Matki Boskiej w koronie z gwiazd. Kapliczka fundacji P. i I. Pomorskich Kapliczka znajdująca się na przedmieściu Rankowskim. Jest ona wotum upamiętnienia wydarzeń z 1943 roku związane z rozstrzeleniem przez Niemców kilkunastu osób w Skorczycach i ocaleniu Ignacego i Placydy Pomorskich, którzy przechowywali duże arsenały broni w swojej stodole w tajemnicy przed Niemcami. Jako wotum za ocalenie ufundowali kapliczkę. Wybudowana w 1958 roku. Wewnątrz umieszczono marmurową płytę z napisem: Wojna 1939-1944 Światowa oraz nazwiska fundatorów. Kapliczkę wymurował Zygfryd Andrzejewski. 17

CIEKAWE MIEJSCA Kapliczka poświęcona pamięci pomordowanych przez hitlerowców mieszkańców Skorczyc Kapliczka znajdująca się w Skorczycach, wybudowana w 1945 roku z inicjatywy nauczycielki Heleny Bogusławskiej i Ochotniczej Straży Pożarnej w Skorczycach. Portal kapliczki wykonał artysta rzeźbiarz Józef Rachwał. Skromne kapliczki szafkowe zawieszane na drzewach. Malutkie kapliczki zawieszane na drzewach jak szafki, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, ustrajane kwiatami. KRZYŻE Krzyż przydrożny na przedmieściu Mikuszewskim w pobliżu kuźni, murowany, z napisem: Od pomordu, głodu, ognia i wojny wybaw nas Panie. Fundatorzy przedmieścia Bęczyn Józef Gozdalski i Paweł Chęciński 1905 roku. Przy skrzyżowaniu ul. Wodnej i Partyzantów znajduje się krzyż murowany z napisem: Jezu Chryste któryś za nas cierpiał rany zmiłuj się nad nami. Za dobrodziejstwa wyświadczone parafii naszej fundatorowi przedmieścia Bęczyn Paweł Chęciński, Józef i Paweł Gozdalscy 1907. Na przedmieściu Mikuszewskim naprzeciw grobli znajduje się krzyż z napisem: Od powietrza, głodu, ognia i wojny wybaw nas Panie 1909. Fundatorzy napis nieczytelny. Za ujęciem wody w stronę Wierzbicy znajduje się krzyż z piaskowca z wizerunkiem Chrystusa i napisem Boże nie opuszczaj nas. Fundatorzy: Jan Łukaszewicz i syn Roman 1909 rok. Na skrzyżowaniu Zakościelne Rankowskie wśród drzew znajduje się postument z piaskowca, na szczycie którego umieszczono krzyż metalowy z Chrystusem Ukrzyżowanym. Napis nieczytelny. Na przedmieściu Zakościelnym jest krzyż kamienny. Napis nieczytelny. Na przedmieściu Góry, po lewej stronie drogi wiodącej w pole, jest krzyż z napisem Któryś za nas cierpiał rany Jezu zmiłuj się za nami Fundator przedmieście Góry. Wykonał S. Wośniewski, Lublin 1906. Obok kapliczki po lewej stronie statua kard. Stefana Wyszyńskiego. Fundatorzy Rodzina Brożków 1998. Po prawej stronie statua Jana Pawła II w XX-lecie pontyfikatu. 18

CIEKAWE MIEJSCA Na skraju Bęczyna przy drodze wiodącej do Natalina w otoczeniu lasu, Marian i Ewa Surdaccy na swej posesji ufundowali kamienno-granitowy krzyż w Roku Jubileuszu 2000. Motywem fundacji była tragiczna śmierć córki Marty Surdackiej, uczennicy II klasy Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica w Lublinie. Napis: Wierząc w świętych obcowanie, grzechów odpuszczenie, ciała zmartwychwstanie, żywot wieczny pozostajemy w nadziei spotkania. Krzyż wykonany został przez ludzi z Urzędowa, w większości z urzędowskich polnych głazów. Jest on wyrazem lokalnej solidarności społecznej. Przed Zespołem Szkół Ogólnokształcących w Urzędowie, przy ul. Wodnej wzniesiono krzyż metalowy upamiętniający istnieje w tym miejscu kościoła p.w. św. Ducha. W miejscu tym jeszcze w latach 50-tych XX w. stał krzyż drewniany, na którego szczycie był również krzyż metalowy kowalskiej roboty. inne mniejsze drewniane krzyże w większości nieznanych fundatorów i intencji, w jakich powstały. 7. Dom Aleksandra Golińskiego Idąc ul. Wodną, 500m od szkoły, stoi dom Aleksandra Golińskiego. Na budynku umieszczone są dwie tablice, jedna z metryką domu, a druga informuje, że w 1915 roku, w czasie walk Legionów, miał tu kwaterę Józef Piłsudski. 8. Młyny Ciekawymi obiektami są młyny nad rzeką Urzędówką, których w I połowie XX wieku było pięć. Obecnie pozostały trzy: młyn Zygmunta Chęcińskiego w Bęczynie, młyn Stanisława Lamenta na przedmieściu Mikuszewskim, młyn Adolfa Pomykalskiego w Osadzie. Z powodu obniżenia poziomu wód oraz elektryfikacji koła wodne i turbiny zastąpiono silnikami elektrycznymi. Dziś z braku zapotrzebowania na usługi młynarskie, młyny są nieczynne. Najstarszym młynem, powstałym w połowie XVII w. jest dawny młyn królewski, należący obecnie do rodziny Pomykalskich. Był jedynym, w którym do końca XX wieku silniki elektryczne wspomagano turbiną wodną. Młyn ten został wpisany do rejestru 19

CIEKAWE MIEJSCA zabytków województwa lubelskiego i można go uważać za muzeum lokalnego młynarstwa. 9. Sanktuarium św. Otylii Od najdawniejszych czasów, w drugi dzień Zielonych Świąt wierni gromadzą się licznie obecnie przy małej kaplicy - a niegdyś kościele św. Otylii - położonej na skraju osady, pod lasem przy drodze do Dzierzkowic Początki kultu św. Otylii, patronki Urzędowa kryją mroki dziejów. Stare źródła pisane, protokoły wizytacyjne z końca XVIII wieku stwierdzają, że stał już wtedy tutaj kościół pod wezwaniem św. Otylii zwany też czasem kaplicą, że dokonywano remontów tego kościoła i że istniał żywy kult tej Świętej. Początek więc tego kultu musiał być znacznie wcześniejszy. Nic więc dziwnego, że kult jej w tym miejscu ma szczególny charakter. Już sam dzień obchodzenia uroczystości wskazuje na pewną jego odrębność. W kościele powszechnym dzień św. Otylii wypada na dzień jej śmierci, to jest 13 grudnia. Tymczasem w Urzędowie uroczystość ku jej czci obchodzona była zawsze, od najdawniejszych czasów, w drugi dzień Zielonych Świąt, a początkowo także w dzień Przemienienia Pańskiego. Starsi wiekiem parafianie urzędowscy opowiadają, że na odpust św. Otylii przed wojną do Urzędowa przychodziły liczne kompanie nieraz aż zza Wisły. Grup pątniczych było często kilkanaście. Ówczesny proboszcz urzędowski witał je uroczyście na rynku osady. Dzisiaj trudno będzie dokładnie ustalić zarówno czas budowy kościoła św. Otylii w Urzędowie oraz początek i okoliczności powstania kultu św. Otylii. Nie ma już bowiem tego kościoła, ani też domu szpitalnego, zbudowanego z drzewa pochodzącego z jego rozbiórki. Obecna kaplica, stojąca nad stokiem pod lasem, przy drodze do Dzierzkowic pochodzi z 1890 roku. Jest drewniana i skromna. W swej prostocie jednak bardzo piękna, zwłaszcza w oprawie otaczających ją łąk i lasów. Na frontonie kaplicy widnieje duży napis: Święta Otylio, Lekarko nasza od bólu głowy i chorób oczu, módl się za nami". Miejscowi wierni czczą także św. Otylię, jako lekarkę od bólu gardła. Poprzednio stała na tym miejscu inna kaplica, zbudowana na początku XIX wieku, znajdująca się tu rzeźba św. Otylii zaginęła. Ta zaś, która znajduje się w obecnej kaplicy jest już znacznie późniejszego pochodzenia. Rzeczoznawcy określili czas jej powstania na początek XIX wieku. 20