UZASADNIENIE. Uwagi ogólne

UZASADNIENIE Uwagi ogólne Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) opisująca pod względem ustrojowym istotę, zadania i charakter kuratorskiej służby sądowej, weszła w życie w dniu 1 stycznia 2002 roku. Okres 6 lat funkcjonowania ustawy jest wystarczająco długi, aby w sposób prawidłowy dokonać krytycznego przeglądu funkcjonowania przepisów w praktyce oraz ocenić, czy w obliczu praktyki orzeczniczej sądów i licznych zmian wprowadzonych w ostatnim okresie w ustawodawstwie, przepisy te nadal najlepiej kreują system kuratorskiej służby sądowej. Na wstępie należy zwrócić uwagę na rolę polskich kuratorów sądowych, jako osób pełniących niezwykle istotne funkcje w strukturze wymiaru sprawiedliwości, oraz jako funkcjonariuszy państwowych ściśle związanych organizacyjnie z sądem. Tak silny związek ustrojowy i organizacyjny kurateli z sądownictwem powszechnym jest rozwiązaniem stosunkowo rzadko spotykanym w Europie i podlegać będzie wnikliwym analizom i ocenom, w szczególności przez instytucje Unii Europejskiej, w porównaniu z funkcjonowaniem służb probacyjnych jako niezależnej i odrębnej gałęzi wymiaru sprawiedliwości. Jako przykład zainteresowania instytucji europejskich służbami probacji m.in. w Polsce należy wskazać, że w bieżącym roku Rada Europy rozpoczęła przygotowywanie opracowania rekomendacji dla działań dotyczących probacji. CDPC Europejski Komitet do spraw Przestępczości Rady Europy upoważnił jeden ze swoich komitetów do przygotowania ogólnego zarysu praktyk oraz płaszczyzn działań służby do spraw probacji w 47 krajach członkowskich. Badaniom przewodniczyć będzie PC-CP Rada do spraw Penologii pod przewodnictwem Sonji Snacken profesora nauk kryminologicznych Uniwersytetu w Brukseli. Rada Europy wykorzysta badania jako podstawę swoich rekomendacji w dziedzinie probacji. Europejski Komitet do spraw Przestępczości Rady Europy wyznaczył dwóch ekspertów którzy w roku 2009 przestudiują dziedzinę probacji w Europie. Od października eksperci PC CP oraz Europejski Komitet do spraw Przestępczości Rady Europy rozpoczną ścisłą współpracę w celu określenia rekomendacji. Zostaną one przedstawione Komitetowi Ministrów organowi decyzyjnemu w Radzie Europy. Podczas tego procesu, 47 państw 1

Europejskiego Komitetu do spraw Przestępczości będzie informowanych o postępach w pracach, które będą wówczas mogły zgłaszać swoje uwagi. Rozwój kontaktów międzynarodowych i konfrontacja ze służbą probacyjną krajów europejskich m.in. w ramach międzynarodowej organizacji Stałych Konferencji Europejskich d.s. Probacji (Conférence Permanentne Européenne de la Probation C.E.P.), obliguje Polskę do podnoszenia merytorycznego poziomu służby. Ujawnia jednakże niedostatki w ustroju i organizacji służby oraz jej infrastruktury. Jednocześnie zwraca uwagę, jak duże są oczekiwania wobec takich służb w Europie w kontekście zwalczania przestępczości, patologii w rodzinie, profilaktyki i poszukiwania najlepszych metod, które są alternatywą dla zakładów karnych, postrzeganych jako najgorszy sposób walki z negatywnymi zjawiskami społecznymi. Oceniając rozwiązania ustrojowe kuratorskiej służby sądowej należy także zwrócić uwagę na wypracowane przez Komitet Ministrów Rady Europy Europejskie reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 roku, w których określono standardy postępowania państw. Reguły te mają stanowić zespół norm dla ciał ustawodawczych w poszczególnych krajach i dla osób zajmujących się praktycznym stosowaniem sankcji i środków alternatywnych. Polska, w związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej, powinna przystąpić do realizacji wskazanych reguł przy stanowieniu prawa, w zakresie sankcji i środków alternatywnych, w tym unormowań dotyczących kurateli sądowej. Na wstępie analizy obecnie obowiązujących unormowań kształtujących kuratelę sądową, należy podkreślić wagę zadań wykonywanych przez kuratorów sądowych w szczególności w świetle liczby osób poddanych oddziaływaniom probacyjnym. W 2007 roku do zespołów kuratorskiej służby sądowej w pionie kurateli dla dorosłych wpłynęło 403.110 spraw. W tym czasie zakończono postępowanie w 342.236 sprawach. Stan na dzień 31 grudnia 2007 roku wynosił 672.496 spraw. Zaległość zwiększyła się wobec stanu w ostatnim dniu poprzedniego roku (611.622) o 60.874 sprawy 1. W ramach wykonywanych środków probacji kuratorzy dla dorosłych na dzień 31 grudnia 2007 roku wykonywali: - 306.608 dozorów, w tym 119.784 kuratorzy zawodowi (39%) i 186.824 kuratorzy społeczni (61%): 256.571 dozorów wykonywano w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary, 1 dane pochodzą z MS - Wydział Statystyki MS S40 SPRAWOZDANIE z działalności kuratorskiej służby sądowej za 2007 rok. 2

40.682 dozorów wykonywano w związku z warunkowym zwolnieniem, pozostałe dozory dotyczą innych skazanych oraz sprawców wobec których warunkowo umorzono postępowanie; - 100.802 kar ograniczenia wolności i pracy społecznie użytecznej; - 263.953 kontroli okresu próby, gdzie skazanych nie oddano pod dozór kuratora; - 1.133 innych spraw. Poza wykonywanymi środkami probacji, w 2007 roku kuratorzy dla dorosłych przeprowadzili 230.128 wywiadów środowiskowych, w tym 162.345 kuratorzy zawodowi i 67.783 kuratorzy społeczni. W trybie art. 214 kpk przeprowadzono 15.622 wywiadów (6,8%), a w trybie art. 14 kkw 214.506 (93,2%) 2. Na dzień 31 grudnia 2007 roku kuratorzy rodzinni wykonywali łącznie: 207.732 środków, z czego: - 147.954 nadzorów, w tym 43.969 kuratorzy zawodowi (30%) i 103.989 kuratorzy społeczni (70%); - 36.402 opiek prawnych, w tym 8.860 wobec osób małoletnich, a 27.542 wobec osób dorosłych; - 16.788 spraw rodzin zastępczych (art. 109 4 kro); - 5.390 spraw dotyczących placówek opiekuńczo-wychowawczych; - 732 spraw dotyczących odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej; - 454 - innych spraw. Na dzień 31 grudnia 2007 roku zwiększyła się liczba wykonywanych nadzorów (147.954) w stosunku do roku ubiegłego (134.078) o 13.876, co stanowi 10,35%. W 2007 roku kuratorzy rodzinni przeprowadzili: 337.840 wywiadów środowiskowych, w tym 301.877 kuratorzy zawodowi i 35.963 kuratorzy społeczni. Analizując przedstawione dane należy stwierdzić, że w praktyce zadania pierwszoplanowe (dozory lub nadzory) wykonują przede wszystkim kuratorzy społeczni. Tendencja ta jest sprzeczna z założeniami reguły 49 w/w Europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, która stanowi, że pomoc ze strony osób prywatnych należących do danej społeczności nie będzie zastępować pracy, która należy do personelu zawodowego. W związku z tym, że praca wykonywana przez osoby należące do społeczności ma charakter pomocniczy i uzupełniający względem pracy wykonywanej przez kadry organu władzy wykonawczej, 2 dane pochodzą z MS - Wydział Statystyki MS S40 SPRAWOZDANIE z działalności kuratorskiej służby sądowej za 2007 rok. 3

nie powinna ona służyć do odciążania personelu zawodowego poprzez wymaganie od członków społeczności, aby podejmowali się prac, które powinny być wykonywane przez personel. Ustawa nie spowodowała zatem profesjonalizacji służby, w której kuratorzy społeczni w pionie dla dorosłych wykonują 61 % dozorów, a w pionie rodzinnym aż 70% nadzorów. Dodać także trzeba, że od 2002 roku stale wzrasta liczba kuratorów zawodowych. W latach 2003 2007 liczba kuratorów zawodowych przedstawiała się następująco: w 2003 roku 3.691, w 2004 roku 4.047,7 w 2005 roku 4.138,4, w 2006 roku 4.688, a w 2007 roku - 5.022. Wzrost liczby kuratorów zawodowych i społecznych nie ma jednakże bezpośredniego przełożenia na wzrost efektywności działań, wyrażający się przede wszystkim poprzez przestępczość osób poddanych oddziaływaniom probacyjnym. W 2007 roku tylko w sądach rejonowych zarządzono wykonanie kary uprzednio warunkowo zawieszonej wobec 49.408 osób, z czego wobec 28.680 osób z uwagi na popełnienie w okresie próby ponownego przestępstwa. W tym samym roku odwołano warunkowe przedterminowe zwolnienie wobec 5707 osób i wobec 19 574 osób zarządzono zastępczą karę pozbawienia wolności z powodu uchylania się od wykonywania kary ograniczenia wolności. Liczby te łącznie obrazują jak wielu skazanych, którzy poddani zostali próbie na wolności, odbędzie ostatecznie karę w zakładzie karnym. Należy wskazać, że rozwiązania ustrojowe w zakresie kuratorskiej służby sądowej nie sprzyjają efektywności. Szeroko rozumiana probacja stosowana w 672.496 sprawach w pionie dla dorosłych oraz w 207.732 sprawach w pionie rodzinnym, przeciążenie sądów i wzrost liczby sędziów nie pozwoliły na usprawnienie funkcji wykonywania orzeczeń. Wskazać trzeba jednocześnie na złą sytuację w jednostkach penitencjarnych, w których zaludnienie kształtuje się na poziomie 110% (maj 2008 roku), przy dodatkowym oczekiwaniu na osadzenie przez 41.007 skazanych 3, co podkreśla potrzebę funkcjonowania profesjonalnej służby probacyjnej, rozumianej jako rzeczywista alternatywa dla kar izolacyjnych. Wyżej wskazane dane jednoznacznie obrazują nieefektywność polskiego systemu probacji w świetle choćby Europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, które w regule 90, określają jasno kryteria skuteczności i efektywności sankcji i środków alternatywnych, w tym probacji. Reguła ta stanowi, że ocena sankcji i środków alternatywnych będzie uwzględniać między innymi to, czy ich stosowanie: 3 informacja Ministerstwa Sprawiedliwości Centralnego Zarządu Służby Więziennej o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania za maj 2008. 4

- jest zgodne z oczekiwaniami ustawodawców, organów władzy sądowej, orzekającej i wykonawczej oraz społeczeństwa, biorąc pod uwagę cele, którym mają służyć sankcje i środki alternatywne; - przyczynia się do zmniejszenia liczby odbywanych kar pozbawienia wolności; - pomaga zaspokajać potrzeby sprawców mające związek z popełnionym wykroczeniem lub przestępstwem; - przyczynia się do zmniejszenia kosztów; - przyczynia się do zmniejszenia przestępczości w społeczeństwie. W ocenie chodzi o zbadanie sposobu stosowania danej procedury, jak również stopnia, w jakim jej cele są osiągane. Reguła uwzględnia fakt, że wszystkie sankcje i środki karne mają więcej niż jeden cel. Mają one na przykład chronić społeczeństwo, stanowić wyraz społecznej dezaprobaty dla przestępstw, zaspokoić poczucie sprawiedliwości i stworzyć sprawcy możliwości poprawy - a przynajmniej nadmiernie ich nie utrudniać. Oceniając funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych, należy wziąć pod uwagę wszystkie te rozmaite funkcje. Reguła 90 określa kilka ważnych dziedzin problemowych, na które należy zwrócić uwagę w badaniach nad sankcjami i środkami alternatywnymi. Lista tych dziedzin nie jest wyczerpująca. Pierwsze wymienione w regule zagadnienie dotyczy tego, czy sankcje i środki alternatywne spełniają oczekiwania różnych grup społecznych. Skuteczność sankcji i środków alternatywnych zależy w wielkim stopniu od wiarygodności i poparcia, jakimi cieszą się one u pewnej liczby grup społecznych. Jest więc ważne, aby ocenić, jak te sankcje i środki są postrzegane, co pozwoli na poprawienie ewentualnych niedociągnięć w ich stosowaniu i skorygowanie błędnych opinii na temat ich charakteru i wykonywania. Drugie zagadnienie dotyczy tego, czy sankcje i środki alternatywne rzeczywiście służą ograniczeniu stosowania kary pozbawienia wolności - co jest wszak celem polityki wszystkich krajów członkowskich Rady Europy - czy też są one tylko substytutem dla innych sankcji wolnościowych, takich jak kara grzywny. Trzecie zagadnienie dotyczy tych osobistych i społecznych upośledzeń spotykanych wśród sprawców, które są zazwyczaj kojarzone z przestępczością. Uzależnienie od alkoholu lub narkotyków oraz upośledzenia w zakresie wykształcenia i kwalifikacji zawodowych są przykładami takich utrudnień. Sprawcom należy przyjść z pomocą w przezwyciężaniu ich i powrocie do życia w zgodzie z prawem. Alternatywne sankcje i środki umożliwiają taką właśnie pomoc. Badania winny ujawnić, czy pomoc taka rzeczywiście jest oferowana i przyjmowana, a także wskazać sposoby podniesienia efektywności metod udzielania pomocy. Należy zwrócić uwagę, że reguła mówi tylko o tych potrzebach, które można zasadnie uznać za związane z przestępczością. 5

Czwarty wymóg dotyczy badania kosztów sankcji i środków alternatywnych w relacji do różnych kryteriów efektywności. Jednym z tych kryteriów jest względny koszt różnych sankcji i środków. Ogólnie rzecz biorąc, dla europejskich systemów prawnych przeprowadzono tylko bardzo uproszczone badania porównawcze, wykorzystujące jedynie wskaźnik średniego kosztu na jednego sprawcę i na jeden dzień dla systemu probacyjnego i dla systemu penitencjarnego. Porównania takie pomijają fakt, że jeśli sankcje i środki alternatywne zastosuje się tylko wobec niewielkiej grupy sprawców, to liczba więzień i personelu więziennego się nie zmieni. Potrzebne są bardziej szczegółowe analizy kosztów i korzyści, uwzględniające wpływ na poziom kosztów utrzymania systemu penitencjarnego zmian liczby sprawców skazanych na różne rodzaje sankcji i środków alternatywnych, kar grzywny i kar pozbawienia wolności. Wreszcie, piąty wymóg dotyczy badań nad tym, w jakiej mierze używanie sankcji i środków alternatywnych stanowi efektywny sposób walki z przestępczością. Badania takie muszą korzystać z wyników wcześniej wspomnianych badań (pozycje od 1 do 4). Dodatkowym argumentem przemawiającym za koniecznością zmiany ustawy jest następująca kwestia. W toku działań nadzorczych Ministerstwa Sprawiedliwości zaobserwowano kilka podstawowych problemów związanych z funkcjonowaniem kuratorskiej służby sądowej, których źródło wypływa z wadliwych założeń ustrojowych niektórych rozwiązań. Problemy te zostaną rozwinięte i opisane szczegółowo, przy okazji omawiania poszczególnych zmian do projektowanych przepisów. W przyjętym modelu, kuratorska służba sądowa organizacyjnie umiejscowiona jest w sądach powszechnych, jednakże kwestie dotyczące odpowiedzialności za wykonywanie zadań przez kuratorów i wpływu prezesów na obsadę kadrową w tej służbie są uregulowane specyficznie, czyniąc ów model niespójnym. Pomimo bowiem takiego usytuowania służby i jednoczesnej odpowiedzialności prezesów sądów okręgowych i Ministra Sprawiedliwości za wykonywanie orzeczeń sądowych, są oni pozbawieni rzeczywistego wpływu na obsadę kuratorów okręgowych i za realizowaną w ramach okręgów politykę probacyjną. Brak jest nadto jasnych reguł podległości służbowej. Obserwowana w pracy nadzorczej Ministerstwa niska jakość pracy nadzorczej w niektórych okręgach jest ewidentnie odzwierciedleniem systemu nadzoru, ukształtowanego na wzór nadzoru administracyjnego nad sądami powszechnymi Nadzór nad kuratorami, jako służbą powołaną do wykonywania orzeczeń, w sposób oczywisty nie może ograniczać się do kwestii administracyjnych, ale musi mieć na uwadze metody pracy, sposób wykonywania obowiązków i ewaluację efektywności pracy. 6

Zauważalne w pracy nadzorczej jest obniżenie jakości protokołów pokontrolnych, w szczególności w zakresie zwrócenia uwagi na oczywiste nieprawidłowości w kontroli zespołów, bezpośrednio przed wyborami zgromadzeń kandydatów na kuratorów okręgowych. Wybór kuratora okręgowego dokonywany przez prezesa sądu okręgowego pomiędzy dwoma przedstawionymi mu kandydatami jest de facto wyborem podejmowanym przez okręgowe zgromadzenie kuratorów. Takie rozwiązanie jest niespotykane w jakiejkolwiek służbie państwowej. Nie sprzyja to wysokim standardom wykonywania nadzorczych obowiązków służbowych. Doprowadziło to do sytuacji, że prezesi sądów okręgowych i Minister Sprawiedliwości ponoszą odpowiedzialność za wykonywanie orzeczeń, nie mając bezpośredniego wpływu na kadrę zarządzającą służbą powołaną do realizacji tych zadań. Paradoks związany z wyborem kuratora okręgowego zauważany jest przez niektórych kuratorów, którzy niejednokrotnie wyrażają opinię o charakterze kuratora okręgowego jako swoistym zakładniku kuratorów z podległego okręgu. System nadzoru kuratorskiej służby sądowej i kwestia odpowiedzialności za personel zarządzający tą służbą nie przystaje obecnie do standardów europejskich określonych Europejskimi regułami dotyczącymi sankcji i środków alternatywnych, które w regule 41 jednoznacznie polecają, aby personel zawodowy podlegał organom władzy wykonawczej określonym przepisami prawa, a organa te określą obowiązki, prawa i kompetencje podległych pracowników, a także będą sprawować nad nimi nadzór. W memorandum wyjaśniającym do tych reguł Komitet Ministrów Rady Europy wskazał, iż organ władzy wykonawczej powinien wykorzystać wszelkie dostępne metody nadzorowania pracy tego personelu, a zwłaszcza oceny jego efektywności, ponieważ skuteczność wykonywania sankcji i środków zależy głównie od jakości personelu zawodowego, Kolejnym problemem przy obecnym stanie prawnym jest niespójny i niedookreślony, a w praktyce chaotyczny system oceny pracy kuratorów dla potrzeb ich awansu zawodowego oraz nieczytelny system stosowania tych awansów w praktyce. Inne grupy zawodowe w wymiarze sprawiedliwości, a także i poza nim, w szeroko rozumianej grupie urzędników państwowych, dopracowały się systemu ocen kwalifikacyjnych. Kwestie te są podnoszone przez znaczną część środowiska kuratorskiego, które domaga się stworzenia jasnego i spójnego systemu oceny ich pracy. Dotychczasowa ocena pracy poszczególnych kuratorów, dokonywana w ramach przeprowadzania czynności nadzorczych, tj. wizytacji i lustracji jest wyrywkowa i nie obejmuje całokształtu pracy kuratora. Potrzebna jest całościowa i indywidualna ocena pracy kuratora sądowego, obejmująca nie tylko badanie podejmowanych 7

czynności w sprawach różnych kategorii, ale także sposób wykonywania tych czynności w terenie, aktywność, kreatywność, zaangażowanie w pracę, etc. Te wszystkie aspekty osobowościowe, tak istotne w codziennej pracy kuratora, są pomijane przy okazji wizytacji czy też lustracji pracy całego zespołu. W chwili obecnej ustawowy standard oczekiwań od kandydatów na kuratorów w zakresie ich etyki jest stosunkowo niski. Podnieść należy, że w sekretariatach sądowych kandydaci na sekretarzy muszą spełniać wymóg niekaralności. Nie budzi zatem zastrzeżeń, że kandydaci na kuratorów także powinni spełniać tę przesłankę. W toku w pracy nadzorczej zaobserwowano przypadki, w których nie można było rozwiązać stosunku pracy z kuratorem, który popełnił przestępstwo. Brak odpowiedniego uregulowania w tym zakresie uniemożliwia wyciągnięcie konsekwencji służbowych wobec kuratora za rażące naruszenie obowiązków służbowych i etyki zawodowej. Dotyczy to również szczególnie głośnych przypadków, które były przedmiotem zainteresowania mediów i opinii publicznej. Konieczne jest w związku z tym dostosowanie wszelkich standardów ustawowych wobec kuratorów do uregulowań sytuacji prawnej asystentów, referendarzy i innych grup pracowników wymiaru sprawiedliwości, a także do standardów służby państwowej spoza resortu sprawiedliwości funkcjonariuszy państwowych. Zaproponowane w projekcie ustawy zmiany mają na względzie podkreślenie niezwykle istotnej roli kuratora sądowego, jako bezpośredniego wykonawcy orzeczeń sądu, oraz ukształtowanie właściwego etosu pracy kuratora sądowego, odpowiadającego wadze wykonywanych przezeń zadań i pełnionej funkcji, rozumianej jako służba publiczna. Podkreślenia wymaga konieczność doprecyzowania roli i zadań zarówno samego kuratora okręgowego, jako osoby pełniącej nadzór merytoryczny nad wszystkimi kuratorami w okręgu, jak i kierownika zespołu kuratorskiej służby sądowej w sądzie rejonowym, który powinien mieć, wzorem funkcji przewodniczącego wydziału w sądzie, całkowity nadzór nad pracą całego zespołu i ponosić odpowiedzialność służbową za jego pracę. W tym miejscu należy wskazać na problemy związane z nienależytym wykonywaniem przez kuratorów sądowych niektórych zadań i obowiązków, w tym: - nieefektywne i przewlekłe wykonywanie kary ograniczenia wolności średnio dwa razy dłużej niż okres, na który karę orzeczono; - brak aktywności kuratorów zawodowych w odpowiednim zastosowaniu oddziaływań w dozorach dla potrzeb indywidualnych przypadków; 8

- śladowe liczby wniosków o modyfikacje obowiązków probacyjnych (301 wniosków na 218.894 sprawy, w których dozór był prowadzony w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności; - niewielką liczbę wniosków o zakończenie dozorów przed upływem terminu (o uchylenie dozoru 13.376 4 ) z uwagi na osiągnięcie efektu resocjalizacyjnego. W związku z tym wzmocnienia wymaga funkcja kadry nadzorczej kierowników zespołów, kuratorów okręgowych i ich biur, a także i prezesów sądów. Proponowane w projekcie delegowanie kuratora do wykonywania czynności nadzorczych umożliwi rozwój biura kuratora okręgowego, jako podstawowego centrum koordynacji pracy w okręgu, i pozwoli na odciążenie kuratora okręgowego w zakresie metodyki pracy, szkoleń, czynności nadzorczych czy też ocen kwalifikacyjnych. Wskazać dodatkowo trzeba, że w chwili obecnej ustawa w art. 41 ust. 1 określa kompetencje kierownika w sposób niepełny i wyrywkowy. Uprawnienia kierownika niejednokrotnie są podważane przez kuratorów i sprowadzane do nadzorowania terminowości wykonywania przez nich obowiązków (por. art. 41 ust. 1 pkt 10 ustawy). Projekt rozstrzyga tę kwestię w sposób nie budzący wątpliwości, wystarczająco i pełnie opisując kompetencje kierownika zespołu. Poniżej przedstawiono uzasadnienie zmian do poszczególnych przepisów, mając na względzie konieczność rzeczywistego podniesienia rangi zawodu kuratora sądowego i całej kuratorskiej służby sądowej oraz dopracowanie obecnego modelu usytuowania służby w strukturze sądownictwa, poprzez stosowne modyfikacje uregulowań dotychczas zaburzających spójność systemu. Rozwiązania szczegółowe 1) Zaproponowane zmiany w art. 1 ust. 1 mają na celu rzeczywiste określenie zakresu wykonywanych przez kuratorów zadań i ich charakteru. Dotychczasowe uregulowanie nie obejmowało działań kuratora związanych z wykonywaniem orzeczeń np. prokuratora w postępowaniu przygotowawczym. Enumeratywne wymienienie wszystkich organów, których orzeczenia mają być wykonywane przez kuratorów sądowych nie jest zasadne ani konieczne. Należy stwierdzić, że oprócz prokuratora w postępowaniu przygotowawczym oraz np. dyrektora jednostki penitencjarnej, w toku reformy wymiaru sprawiedliwości 4 dane pochodzą z MS - Wydział Statystyki MS S10r SPRAWOZDANIE z sądowego wykonywania orzeczeń według właściwości rzeczowej w sądzie rejonowym za 2007 rok. 9

Ustawodawca może określić inny, dodatkowy organ postępowania wykonawczego, który będzie uprawniony do wydawania stosownych orzeczeń. Wówczas każdorazowo konieczna byłaby nowela do niniejszej ustawy, co nie wydaje się wskazane. Przepis rozdziela także zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym na dwa oddzielne zadania, które czasami nie miały ze sobą nic wspólnego, a ich połączenie było sztuczne i niewłaściwe z punktu widzenia metodyki pracy kuratora. Proponowane w projekcie określenie zadań kuratora poprzez podkreślenie zadań o charakterze kontrolnym oraz rozdzielenie zadań wychowawczo-resocjalizacyjnych na dwa oddzielne zadania wychowawcze i resocjalizacyjne, a także określenie, na wzór dotychczasowych przepisów, zadań diagnostycznych i profilaktycznych, wiąże się z prawidłowym określeniem istoty zadań kuratora sądowego. Zaakcentowanie funkcji kontrolnej na pierwszym miejscu było zasadne bowiem część kuratorów sądowych w toku pracy nadzorczej kwestionowało ten aspekt pracy kuratora podkreślając, że praca polskiej kurateli powinna koncentrować się na innych funkcjach. Tymczasem usytuowanie kuratora sądowego jako organu wykonawczego w procedurze sądowej (nie zaś np. jako pracownika socjalnego) powoduje, że podstawowym celem takiego organu jest kontrola wykonywania orzeczeń sądowych przez osoby zobowiązane. Inne bardzo ważne funkcje sprawowane w toku wykonywania orzeczeń, takie jak wychowywanie, resocjalizacja i profilaktyka realizowane są wtedy kiedy zachodzą ku temu warunki. 2) Zmiana dotycząca art. 2 ust. 2, który określa zadania i dokonuje dychotomicznego podziału na kuratorów dla dorosłych i kuratorów rodzinnych wraz ze wskazaniem zakresu ich działań, uzupełnia rzeczywisty zakres obowiązków kuratorów dla dorosłych o działania w sferze wykonywania orzeczeń w sprawach o wykroczenia oraz orzeczeń w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe są osobną grupą czynów zabronionych, określoną w Kodeksie karnym skarbowym i różnią się od czynów zabronionych, stypizowanych w Kodeksie karnym, czy też Kodeksie wykroczeń. Podobne rozwiązania znajdują się w innych aktach prawnych, np. w ustawie z dnia 27 lipca 2001 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.), ustawie z dnia 24 sierpnia 2006 roku o służbie cywilnej (Dz.U. Nr 170, poz. 1218 z późn. zm.), ustawie z dnia 20 czerwca 1985 roku o prokuraturze (tekst jednolity: Dz.U. z 2008 roku Nr 7, poz. 39), ustawie z dnia 18 grudnia 1998 roku o pracownikach sądów i prokuratury (Dz.U. Nr 162, poz. 1125 z późn. zm.). Zmiana ta dostosowana jest do treści art. 1 Kodeksu karnego wykonawczego. W związku z licznymi wątpliwościami interpretacyjnymi, konieczne 10

było szczegółowe określenie wszystkich postępowań, w których zaangażowanie kuratora dla dorosłych jest przewidziane. Brak wyszczególnienia mógłby rodzić wątpliwości, czy w ogóle kuratorzy dla dorosłych są uprawnieni do wykonywania czynności np. w sprawach o wykroczenia. 3) W przepisie art. 3 doprecyzowano jedynie, że kuratorzy wykonują swoje zadania przede wszystkim w siedzibie zespołu kuratorskiej służby sądowej. Zmiana ta, choć wydaje się oczywistością, ma na celu ściślejsze związanie kuratorów z zespołem jako miejscem wykonywania pracy, a także ze strukturą jednostki organizacyjnej. Należy wskazać, że kurator ma daleko idące uprawnienia dotyczące wzywania, przyjmowania i przeprowadzania z podopiecznymi czynności w zespole. Chodzi zatem o podkreślenie, że w tym miejscu znajduje się jego centrum zarządzania sprawami oraz czynnościami. Należy także wskazać, że w związku z rozwijaniem systemów informatycznych oraz elektronicznych systemów zarządzania sprawami, konieczne jest określenie zespołu, jako centrum podejmowania czynności i realizowania ustawowych zadań. Zmiana ta nie kwestionuje dotychczasowego sposobu wykonywania zadań, związanego z pracą kuratora w terenie. Podkreśla jednak, że to siedziba zespołu jest głównym miejscem, w którym ogniskuje się aktywność kuratora i mocniej związuje kuratora sądowego z samym zespołem. W związku z określeniem siedziby zespołu, jako podstawowego miejsca wykonywania czynności, kuratorzy powinni odpowiednio dostosować sposoby realizowania zadań. Powinni wykonywać swoje obowiązki poprzez realizowanie ustawowych uprawnień w zakresie wzywania osób (podopiecznych) do stawiennictwa w siedzibie zespołu. Wobec zbyt dużej liczby spraw do wykonania kuratorzy nie są w stanie w każdej z nich zawsze udać się do miejsca pobytu (zamieszkania) podopiecznego i przeprowadzić z nim na miejscu rozmowę. Kuratorzy powinni zatem jako istotną funkcję przyjąć kontrolę zachowania się i wykonywania przez skazanych (osoby) nałożonych na nich przez sąd obowiązków. Inne zadania wykonywane poza siedzibą zespołu - równie istotne, kuratorzy powinni wykonywać tylko w tych sytuacjach, w których jest to niezbędne i konieczne. Według dotychczasowej praktyki praca kuratora, skoncentrowana praktycznie tylko w terenie, odpowiadała modelowi pracy pracownika socjalnego. W istocie jednakże często pozostawała poza kontrolą przełożonych i sądu. Jednocześnie należy podkreślić, że środowisko kuratorskie niejednokrotnie sygnalizowało, że realizowany w pełni model pracy socjalnej w środowisku podopiecznych uniemożliwiał wywiązanie się z obowiązków kuratorskich w ramach ustawowych norm czasu pracy, tj. w ciągu 40 godzin tygodniowo. Przyjęcie proponowanych 11

rozwiązań w świetle dotychczasowych obciążeń pracą pozwoli na elastyczne zarządzanie zakresem i czasem pracy kuratorów przez kierownika zespołu. 4) Projektowane w art. 4 przepisy uzupełniają lukę prawną w związku z tym, iż wiele przepisów ustawy budziło wątpliwości interpretacyjne kto podejmuje decyzje kadrowe w sprawach kuratorskiej służby sądowej. Zmienione unormowanie w art. 4 ust. 1 rozszerza w istocie kompetencje prezesa sądu okręgowego, który może podejmować decyzje wobec kuratora sądowego w postaci mianowania, odwołania, zawieszenia w czynnościach i przenoszenia do innego sądu lub zespołu nie tylko na wniosek kuratora okręgowego, ale i jedynie po zasięgnięciu jego opinii. Prezes zatem, podejmując decyzje personalne, nie musi czekać na stosowny wniosek kuratora okręgowego, lecz może działać z własnej inicjatywy. Dotychczas zachodziły wątpliwości czy prezes może podejmować decyzje bez wniosku kuratora okręgowego. Jednocześnie zaproponowane rozwiązanie będzie sprzyjać trafności decyzji kadrowej, bowiem prezes działając samodzielnie będzie musiał zasięgnąć opinii kuratora okręgowego w tej sprawie, która, zgodnie z ust. 2, winna być złożona w terminie 14 dni. Niezłożenie opinii w terminie nie wstrzymuje wydania decyzji przez prezesa sądu okręgowego. Wyznaczenie terminu 14 dni ma na celu przyspieszenie całego procesu decyzyjnego, które istotne jest zwłaszcza w przypadkach wymagających niezwłocznej reakcji. Rozbudowa art. 4 o kolejne przepisy jest koniecznością, albowiem dotychczas prezes sądu okręgowego nie miał uprawnienia do działania z urzędu. Skoro zatem projekt poszerza jego kompetencje w tym przedmiocie, konieczne było doprecyzowanie, jak taka procedura ma przebiegać. Określenie terminu do złożenia opinii przez kuratora okręgowego ma zapobiegać zróżnicowanym praktykom w całym kraju, gdzie prezesi mogliby zakreślać różne terminy, a nadto powstałyby wątpliwości, co w sytuacji, gdy kurator nie składa opinii w w/w terminie. Podjęcie wówczas decyzji przez prezesa, bez owej opinii mogłoby być podważane, jako nieskuteczne. W celu uniknięcia w/w wątpliwości, uregulowano te instytucje w sposób całościowy. Dodano ponadto art. 4a w brzmieniu: Ilekroć ustawa przewiduje wydanie opinii w innej sprawie, stosuje się odpowiednio przepis art. 4 ust. 2., w celu zastosowania w sposób odpowiedni w innych sprawach podobnej procedury zwracania się o opinię. Przepis wyraźnie stanowi, że chodzi o inne sprawy (nie tylko pracownicze) i należy procedurę tę stosować odpowiednio. 5) Celem zmiany art. 5 jest zapewnienie doboru kadry kuratorskiej spośród najlepiej przygotowanych osób o najwyższych kwalifikacjach, które nie popadły w konflikt z prawem. 12

W zakresie pozyskania do zawodu kuratora sądowego najlepszej, profesjonalnej i niekaranej kadry wprowadza się zmiany dotyczące niekaralności, nieposzlakowanej opinii, brak wszczętego wobec kandydata na kuratora postępowania karnego ściganego z oskarżenia publicznego oraz specjalistyczne wykształcenie. W art. 5 ust. 1 rozszerzono katalog przesłanek, których spełnienie jest nieodzowne do rozpoczęcia procesu mianowania osoby na kuratora sądowego. Kryteria te zostały rozszerzone przede wszystkim o dwie przesłanki o charakterze negatywnym, czyli wymóg niekaralności oraz wymóg braku prowadzonego wobec kandydata postępowania o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub o przestępstwo skarbowe. Wyłączenie trybu prywatnoskargowego z uregulowań dotyczących sytuacji kuratorów sądowych jest zasadne z punktu widzenia możliwości wykonywania przez kuratorów pracy. Złożenie wobec kuratora prywatnego aktu oskarżenia przez np. podopiecznego mogłoby spowodować zaprzestanie wykonywania przez kuratora wszelkich czynności, z uwagi na jego zawieszenie w czynnościach. Przy przyjęciu możliwości działania w złej wierze, dozorowani przestępcy mogliby z łatwością spowodować zawieszenie w czynnościach wszystkich kuratorów dla dorosłych w danym zespole. Nadto zmieniono wymóg nieskazitelnego charakteru na konieczność posiadania nieposzlakowanej opinii, na wzór art. 2 ust. 2 z dnia 18 grudnia 1998 roku o pracownikach sądów i prokuratury. W związku z możliwością wystąpienia w praktyce sytuacji, w których kandydatem na kuratora jest osoba, spełniająca literalnie przesłanki z art. 5, lecz, pomimo tego, nie dająca gwarancji prawidłowego wykonywania funkcji kuratora sądowego, istnieje konieczność wprowadzenia w art. 5 ust. 1 pkt 2 przesłanki uznaniowej, natury ogólnej. Przesłanka ta pozwalałaby ocenić, czy dana osoba swym dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu kuratora sądowego, czy też nie - podobnie jak w przypadku aplikantów adwokackich (por. art. 65 pkt 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 roku Prawo o adwokaturze - tekst jednolity z 2002 roku Dz.U. Nr 123, poz. 1058 z późn. zm.). Dodatkowo dookreślono wymogi związane z niezbędnym wykształceniem. Art. 5 ust.1 pkt 6 precyzuje specjalistyczne wyższe wykształcenie kuratorow zawodowych. Likwiduje się dotychczasową możliwość przyjęcia do zawodu osób, które nie posiadały odpowiedniego wykształcenia wyższego, a jedynie uzupełniające studia podyplomowe. W sposób precyzyjny wyliczono katalog nauk, z zakresu których kandydat musi ukończyć wyższe studia magisterskie i uzyskać tytuł magistra. Katalog ten, obejmujący nauki prawne, pedagogiczne, psychologiczne, resocjalizacyjne i socjologiczne, jest katalogiem zamkniętym. Wiedza teoretyczna z tego zakresu jest niezbędna dla prawidłowego wykonywania zadań i funkcji kuratora sądowego. Podkreślić trzeba, że przepis art. 5 ust 1 pkt 6 posługuje się 13

pojęciem: zakres nauk prawnych, pedagogicznych, psychologicznych, resocjalizacyjnych lub socjologicznych. Przywołany przepis nie stwarza obowiązku ukończenia studiów poprzez wskazanie nazwy ich kierunków, ale poprzez określenie zakresu nauk, które obejmują konkretne studia. Jeżeli zatem nowo tworzone, interdyscyplinarne kierunki studiów będą obejmowały swoim zakresem nauki przytoczone powyżej, to należy uznać, że kandydat, po ukończeniu takich kierunków, będzie spełniał wymagane warunki. Rozszerzenie katalogu np. o sformułowanie: lub innych pokrewnych wprowadziłoby przesłankę nieostrą, a tym samym nieprecyzyjną. Zamknięty katalog nauk (nie kierunków studiów) jest właściwym rozwiązaniem i nie ma potrzeby otwierania go i czynienia katalogiem półotwartym, zależnym od uznania poszczególnych komisji egzaminacyjnych. Nadmienić przy tym trzeba, że wydane na podstawie art. 9 pkt 1 ustawy z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.) rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 roku w sprawie nazw kierunków studiów (Dz.U. Nr 121, poz. 838) wymienia w załączniku nazwy kierunków studiów, a ich katalog nie jest katalogiem zamkniętym i może być rozszerzany. 6) Dodany w art. 5 ust. 4 przepis umożliwia zweryfikowanie nieposzlakowanej opinii kandydata na kuratora zawodowego w sytuacji, gdy minął pewien okres czasu od uprzedniej weryfikacji, której poddany został kandydat jako aplikant kuratorski. Przepis wraz z projektowanym art. 73a w sposób spójny reguluje sytuacje zasięgania informacji od właściwego organu Policji. 7) Dodany art. 7a wprowadza, o czym wspomniano powyżej, instytucję oceny kwalifikacyjnej pracy kuratora sądowego. Oceny tej, dokonuje kierownik zespołu a zatwierdza ją kurator okręgowy w terminie 14 dni od dnia sporządzenia. Opinie sporządza się na piśmie, nie częściej niż raz na rok i nie rzadziej niż raz na dwa lata. Przepis reguluje także sytuację, w której kurator otrzymałby ocenę negatywną, a istnieje potrzeba zmodyfikowania oceny pracy dla potrzeb ewentualnej decyzji o rozwiązaniu stosunku pracy z kuratorem za wypowiedzeniem. Ponowna ocena nie może być wtedy sporządzona wcześniej niż po upływie 3 miesięcy od poprzedniej. Kurator może nie podzielać opinii na temat swojej pracy, przedstawionej w ocenie kwalifikacyjnej. Może wówczas wnieść sprzeciw do prezesa sądu okręgowego w terminie 7 dni od dnia doręczenia oceny. Sprzeciw ten powinien być rozpatrzony w terminie 14 dni od jego wniesienia. W razie uwzględnienia sprzeciwu ocenę zmienia się albo sporządza ponownie. Od ponownej oceny kuratorowi także służy sprzeciw 14

do prezesa sądu okręgowego. Przepis art. 7a ust. 6 zawiera także delegacje ustawową dla Ministra Sprawiedliwości do określenia w drodze rozporządzenia szczegółowych zasad i trybu dokonywania okresowych ocen kwalifikacyjnych kuratorów zawodowych. Rozporządzenie to określać ma jedynie zasady i tryb postępowania przy dokonywaniu okresowych ocen kwalifikacyjnych kuratorów zawodowych, mając na uwadze zapewnienie właściwego poziomu wykonywanych przez nich obowiązków. Kwestie dotyczące praw i obowiązków kuratorów, związane np. z uprawnieniem do zaskarżania oceny kwalifikacyjnej, zostały określone w ustawie. Rozporządzenie ma określać jedynie kwestie, związane z przeprowadzaniem postępowania związanego z oceną kwalifikacyjną. Podobne rozwiązania mają zastosowanie w przypadku asystentów sędziów i referendarzy sądowych (art. 148 3 ustawy Prawo o ustrojów sądów powszechnych) oraz w przypadku pracowników sądów i prokuratury (art. 8 ust. 7 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury) i członków korpusu służby cywilnej (art. 52 ust. 5 ustawy o służbie cywilnej). Podkreślić należy, że ocena pracy kuratorów sądowych funkcjonowała w dotychczasowym stanie prawnym, jednakże instytucja ta, stosowana przez kuratora okręgowego, nie była doprecyzowana. Przepisy nie wskazywały kto, kiedy, jak i według jakich kryteriów przeprowadzać ma oceny. Projektowane zmiany wypełniają zatem oczywistą lukę w przepisach. Celem regulacji jest również realizacja postulatu wprowadzenia przejrzystych zasad awansu zawodowego. Ocena kwalifikacyjna została wprowadzona, aby awans kuratora zawodowego uzależnić od jego rzeczywistego zaangażowania i jakości wykonywanej przezeń pracy. Powiązanie indywidualnej oceny pracy kuratora od jego ewentualnego awansu jest najwłaściwszym rozwiązaniem, eliminującym dotychczasowe przepisy i praktyki, gdzie awans służbowy nie był powiązany z jakością i efektywnością pracy. Ocena kwalifikacyjna występuje także w uregulowaniach dotyczących innych grup zawodowych w wymiarze sprawiedliwości, takich jak: referendarze, asystenci sędziego, pracownicy sądów i prokuratury. Dotychczasowa ocena pracy poszczególnych kuratorów miała miejsce podczas wizytacji i lustracji zespołów. Czynności nadzorcze w postaci wizytacji i lustracji mają jednak odmienny zakres przedmiotowy i inne cele. Czynności te oceniają cały zespół kuratorskiej służby sądowej, nie skupiając się zwykle na całościowej ocenie pracy poszczególnych kuratorów. Potrzeba doprecyzowania instytucji okresowej oceny kwalifikacyjnej wynika wprost z Europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, które w regule 11 i 41 stanowią, iż przepisy prawa powinny nakazywać przeprowadzanie regularnych i niezależnych kontroli pracy organów służby probacyjnej, zaś personel zawodowy będzie podlegał organom 15

władzy wykonawczej określonym przepisami prawa, a organa te określą obowiązki, prawa i kompetencje podległych im pracowników, a także będą sprawować nad nimi nadzór oraz przeprowadzać oceny wyników ich pracy. 8) W art. 8 zmiany dotyczą trybu nadawania stopni służbowych kuratorom zawodowym. Utrzymana została zasada generalna, że to prezes sądu okręgowego nadaje stopnie służbowe kuratorom zawodowym. Przepis art. 8 ust. 2 wprowadza wymóg uzyskania przez kuratora drugiej pozytywnej oceny kwalifikacyjnej. Oznacza to, że aby uzyskać wyższy stopień służbowy, należy uzyskać dwie pozytywne oceny kwalifikacyjne, przeprowadzane przez kuratora okręgowego. Wziąwszy pod uwagę treść przepisu art. 7a ust. 2 stopień ten można uzyskać co najmniej po dwóch latach pracy. Należy podnieść, że ocena kwalifikacyjna nie może być przeprowadzana częściej niż raz na rok. Konieczność dwukrotnej oceny kuratora implikuje upływ okresu od dwóch do czterech lat. Okresowa ocena kwalifikacyjna nie powinna być sporządzana rzadziej niż raz na dwa lata. Prezes sądu okręgowego, po sporządzeniu przez kuratora okręgowego drugiej pozytywnej oceny kwalifikacyjnej, może nadać kuratorowi wyższy stopień służbowy. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku dalszego awansu kuratora sądowego na kolejny, wyższy stopień służbowy. Z tym, że po uzyskaniu w podobnym trybie drugiej pozytywnej oceny kwalifikacyjnej na najwyższym przewidzianym poziomie, starszy kurator sądowy automatycznie powinien uzyskać tytuł kuratora specjalisty. Prezes sądu okręgowego ma zatem w tym wypadku obowiązek nadania stopnia awansowego starszemu kuratorowi sądowemu. Celem tej zmiany jest promocja najlepszych kuratorów. Przepisy znowelizowanego art. 8 przewidują możliwość nie tyle przedłużenia czasu potrzebnego do awansu na wyższy stopień służbowy, ale umożliwiają, nawet jego obniżenie w stosunku do dotychczasowego uregulowania. Należy zauważyć, że ocena kwalifikacyjna nie może być przeprowadzana częściej niż raz na 12 miesięcy i nie rzadziej niż raz na 24 miesiące. Jeżeli zatem kurator okręgowy dwukrotnie w ciągu dwóch lat (raz na 12 miesięcy) oceni pozytywnie pracę kuratora zawodowego, może on uzyskać wyższy stopień służbowy. Przy drugiej ocenie kwalifikacyjnej na najwyższym poziomie, nadanie wyższego stopnia służbowego będzie nawet obligatoryjne. Należy przyjąć, że okres konieczny do awansu kuratora wyniesie od 2 do 4 lat, a zatem średnio około 3 lat. Instytucja oceny kwalifikacyjnej nie przedłuża zatem postępowania, lecz dostosowuje je do potrzeb. 16

W szczególnie uzasadnionych wypadkach Minister Sprawiedliwości może samodzielnie nadać kuratorowi zawodowemu wyższy stopień służbowy bez zachowania trybu określonego w ust 1 i 2 art. 8. Konieczne jest jednakże zasięgnięcie opinii prezesa sądu okręgowego celem maksymalnego zapewnienia trafności takiej szczególnej decyzji. Minister Sprawiedliwości może uzyskać wiedzę na temat pracy poszczególnych kuratorów sądowych z różnych źródeł. Wspomniany impuls do działania z urzędu może napłynąć w trakcie chociażby wykonywania czynności nadzorczych, nie tylko za pośrednictwem kuratorów okręgowych, ale także przez wyznaczonych pracowników jednostki organizacyjnej Ministerstwa w zespołach w terenie. Nadto Minister może posiadać wiedzę na temat wyróżniającej się pracy delegowanego kuratora, wykonującego czynności w Ministerstwie Sprawiedliwości. Ministerstwo może wejść w posiadanie takiej wiedzy na różnego rodzaju szkoleniach, wyjazdach służbowych, czy też konferencjach, na których zaangażowanie i skuteczne działanie konkretnych kuratorów może zostać zauważone i docenione. Minister Sprawiedliwości powinien posiadać uprawnienie do wyróżnienia kuratora zawodowego i jego awansu, z pominięciem procedury awansowej, jako nadzwyczajny środek, służący do wykorzystania w szczególnie uzasadnionych wypadkach. Podkreślić należy, że uprawnienie Ministra w żaden sposób nie ogranicza uprawnień, ani roli prezesa sądu okręgowego ani też nie podważa sensu instytucji oceny kwalifikacyjnej. Minister Sprawiedliwości powinien dysponować nadzwyczajnym narzędziem, które może stosować także w nadzwyczajnych okolicznościach. Ma to zwłaszcza znaczenie przy ocenie kwalifikacyjnej i awansu kuratora sadowego delegowanego do Ministerstwa Sprawiedliwości. 9) Wprowadzenie art. 8a i 8b podyktowane jest koniecznością podkreślenia roli kuratora zawodowego jako funkcjonariusza państwowego, a jego pracy - jako służby publicznej. Należy przypomnieć, że wszyscy kuratorzy należą do kuratorskiej służby sądowej. Przepis ten statuuje i podkreśla ów specyficzny charakter zawodu i etosu pracy kuratora zawodowego. Podobnie zatem jak pracownicy służby cywilnej, kuratorzy sądowi przy wykonywaniu obowiązków służbowych nie mogą kierować się swoimi poglądami politycznymi, religijnymi ani interesem jednostkowym lub grupowym. Kuratorzy sądowi obowiązani są nadto wykonywać polecenia służbowe przełożonych. Jeżeli w przekonaniu kuratora polecenie jest niezgodne z prawem lub zawiera znamiona pomyłki, jest on obowiązany na piśmie poinformować o tym przełożonego. W razie pisemnego potwierdzenia polecenia kurator sądowy jest obowiązany je wykonać. Uregulowanie to podkreśla funkcjonowanie kuratora w strukturze urzędu publicznego. Wprowadzono także stosowne zabezpieczenia dla kuratora, 17

jeżeli wykonanie polecenia służbowego prowadziłoby do popełnienia przestępstwa lub groziłoby niepowetowanymi stratami. Może on odmówić wykonania polecenia służbowego. Ponadto, w celu skutecznego rozwiązywania problemów związanych ze świadczeniem pracy oraz wykonywaniem obowiązków służbowych, wprowadzono zasadę, że kurator sądowy zobowiązany jest wnosić żądania, wystąpienia i zażalenia w sprawach dotyczących kuratorskiej służby sądowej, jedynie w drodze służbowej. W takich sprawach kurator sądowy nie może zwracać się do instytucji i osób postronnych ani podawać tych spraw do wiadomości publicznej. Brak tych uregulowań w stosunku do kuratorów, jako jedynej grupy funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości, należy traktować jako oczywiste przeoczenie. Rozwiązania przyjęte w art. 8a i 8b mają charakter systemowy i są konsekwencją podobnych unormowań, zawartych w aktach prawnych rangi ustawy, a dotyczących innych grup funkcjonariuszy państwowych. Przykładem może tu być art. 48 i 49 ustawy z dnia 24 sierpnia 2006 roku o służbie cywilnej, a także art. 7 i 9 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o pracownikach sądów i prokuratury, który w podobny sposób określa powinności i zasady wykonywania zawodu funkcjonariusza publicznego. Istnieje zatem konieczność, aby w podobny sposób uregulować zasady wykonywania służby przez kuratorów sądowych, którzy są funkcjonariuszami wymiaru sprawiedliwości i pracownikami sądów. Należy podkreślić, że zawarty w art. 8a ust. 2 obowiązek zachowania drogi służbowej podczas żądań, wystąpień i zażaleń dotyczy wszystkich funkcjonariuszy szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości nie wyłączając sędziów i prokuratorów. Projektowane przepisy realizują nadto reguły 38 i 41 Europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych. 10) W związku ze stwierdzonymi w praktyce zdarzeniami, gdzie kurator sądowy prowadził czynności w sprawach dotyczących swojej rodziny, a także sytuacji, gdy stosunek osobisty kuratora do podopiecznego jest taki, który może wywołać uzasadnione wątpliwości, co do bezstronności kuratora w ocenie zachowań podopiecznego, w projekcie dodano art. 8c 8e. Na ów problem zwróciły także uwagę podmioty, z którymi konsultowano projekt, które podkreślały, że mogą zaistnieć w praktyce sytuacje wątpliwe z punktu widzenia obiektywizmu kuratora. Może dojść bowiem do sytuacji, w której pracownik szkoły, np. pedagog, jednocześnie występuje w roli kuratora społecznego wobec małoletniego, uczęszczającego do tejże placówki, albo połączenie ról psychologa w poradni oraz kuratora społecznego sprawującego nadzór nad nieletnim, korzystającym z usług tejże poradni. Istnieje jednakże wątpliwość, czy takie osoby w ogóle nie powinny być kuratorami społecznymi, czy 18

tylko nie powinny wykonywać czynności wobec osób związanych z placówką oświatową. O ile pierwsze rozwiązanie w ogóle eliminowałoby pracowników oświaty z funkcji kuratorów społecznych, co nie byłoby celowe, o tyle w drugim przypadku, od kierownika zespołu, bądź też kuratora zawodowego zależałoby, czy takiej sprawy nie powierzyć innej osobie do wykonania, z uwagi na problemy związane z łączeniem obu różnych funkcji wobec jednej osoby. Dlatego też dodano w projekcie przepisy dające taką możliwość. Uregulowanie, podobnie jak w kodeksie postępowania karnego, przewiduje obligatoryjną i fakultatywną możliwość wyłączenia kuratora z prowadzenia sprawy. Podmiotem, który decyduje w przypadku fakultatywnego wyłączenia kuratora jest kierownik zespołu, a jeżeli wyłączenie dotyczy jego osoby prezes sądu rejonowego. 11) W art. 9a umożliwiono kuratorom sądowym korzystanie w celu realizacji ustawowych zadań z danych osobowych podopiecznych, których dotyczy postępowanie. Kurator sądowy będzie mógł korzystać z danych uzyskanych przez inne organy, służby i instytucje państwowe, a także samorząd terytorialny i przetwarzać je bez zgody osoby, której owe dane dotyczą. W przepisie tym nałożono na administratora danych obowiązek udostępnienia kuratorowi sądowemu niezbędnych danych osobowych. Należy podkreślić, że kurator sądowy wykonując swoje podstawowe obowiązki jest zobowiązany do uzyskania informacji na temat podopiecznego. Wywiad środowiskowy powinien zawierać wszelkie informacje dotyczące danej osoby, zwłaszcza te, dotyczące jego zdrowia, stanu majątkowego, nałogów, życia rodzinnego, uprzedniej karalności, etc. Niedopuszczalna jest sytuacja, gdy władza publiczna (państwowa i samorządowa) gromadzi informacje dotyczące osoby, a kurator, który ma obowiązek na zlecenie sądu zapoznać się jego sytuacją, nie ma do nich dostępu i jest zmuszony w żmudny i czasochłonny sposób dochodzić ponownie tych samych informacji. Nierzadko osoby poddane dozorowi lub nadzorowi kuratora nie podają mu całej prawdy, podczas, gdy wiarygodne informacje są w posiadaniu instytucji państwowych lub samorządowych. Kurator sądowy jest osobą, która najczęściej musi uzyskać informacje, tzw. wrażliwe, dotyczące zdrowia i życia rodzinnego danej osoby. Sąd karny bądź też sąd rodzinny, nie posiadając pełnej informacji o osobie, o losach której musi zdecydować, nie może orzekać w sposób właściwy i precyzyjny. Pozbawienie kuratora sądowego możliwości uzyskania danych dostępnych w bazach danych jednostek państwowych i samorządowych, utrudnia, a wręcz uniemożliwia jego pracę. W krajach o rozwiniętych służbach probacyjnych kurator (oficer probacji) ma pełne rozeznanie na temat osoby, ze wszystkich możliwych źródeł, w tym zwłaszcza gromadzonych przez 19

organy państwa, (urzędy skarbowe, policję, organy samorządowe, administracje państwową, etc). Proponowane rozwiązanie w sposób oczywisty zwiększa wiarygodność uzyskiwanych przez kuratora informacji. Zaproponowane uregulowanie art. 9a jest przepisem szczególnym wobec art. art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, z późn. zm.) i zawiera określony katalog danych, o które kurator będzie mógł się zwracać do administratorów danych. W chwili obecnej kurator sądowy prowadzi ewidencję spraw (i jednocześnie danych osobowych tam zawartych) w zakresie uregulowanym zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2003 roku w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 5 poz. 22 z późn. zm.). Nadmienić także trzeba, że istotą funkcji i zadań kuratora jest uzyskiwanie danych osobowych z różnych źródeł i ich przetwarzanie na użytek konkretnej sprawy. Dodatkowo kurator sądowy ma obowiązek uzyskać i odpowiednio przetworzyć dane osobowe, tzw. wrażliwe, dotyczące życia osobistego i rodzinnego, na podstawie przepisów oraz orzeczenia sądu lub innego uprawnionego organu. Dotychczasowy obowiązek udzielania przez organy państwowe pomocy kuratorom sądowym obejmowały przede wszystkim udzielanie stosownych informacji (por. art. 9. ustawy o kuratorach sądowych, który stanowi, że wykonując swoje obowiązki służbowe, kurator zawodowy ma prawo do żądania od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i organizacji społecznych w zakresie działania, a także od osób fizycznych pomocy w wykonywaniu czynności służbowych). Proponowane uregulowanie ma na celu jednoznaczne wskazanie o uprawnieniach kuratorskiej służby sądowej do dostępu do baz danych w związku z rozwojem technik teleinformatycznych. 12) W art. 11 określono w sposób precyzyjny obowiązki kuratora sądowego. Katalog określono w sposób otwarty, aby nie pominąć ewentualnych dodatkowych obowiązków, wynikających z ustaw, które w przyszłości mogą wejść życie, wprowadzając kolejne zadania i obowiązki dla sądu i jego organów. W przepisie tym doprecyzowano, że do podstawowych obowiązków kuratorów należy sprawowanie dozorów lub nadzorów. Ponadto wskazano, że kuratorzy obowiązani są do wykonywania innych zadań określonych w odrębnych ustawach, wynikających z orzeczeń sądów. Jako novum wprowadzono wynikający z przepisów Kodeksu karnego wykonawczego obowiązek współpracy z administracją zakładów 20